REVOLTERPIECES: Πριν τη Κομμούνα: Οι επαναστατικές παρισινές παραδόσεις που οδήγησαν στο 1871

Οι αναφορές στην Παρισινή Κομμούνα δε λείπουν μέσα στα επαναστατικά κινήματα. Όντας η πρώτη στιγμή που ο αγώνας της εργατικής τάξης φάνταζε πως μπορεί να νικήσει και λαμβάνοντας χώρα σε μια εποχή η οποία χαρακτηριζόταν από ένα αρκετά πρώιμο στάδιο της εξέλιξης των σοσιαλιστικών ιδεών, πολλά επαναστατικά ρεύματα βρίσκουν σε αυτήν εκφράσεις της ιστορίας τους και των στόχων τους. Παρόλα αυτά, οι αναλύσεις για το ποια ήταν η Ιστορία της κοινωνίας που παρήγαγε αυτό το σημαντικό ιστορικό γεγονός, από πού προέρχονταν οι επαναστατικές ιδέες και παραδόσεις που έφτασαν μέχρι εκεί, φαίνεται να υποτιμούνται από όλους.

Έτσι, καταλήγουμε σε ένα σχήμα στο οποίο η Παρισινή Κομμούνα ήταν ένα θεόσταλτο φαινόμενο χωρίς κάποια προεργασία, χωρίς ρίζες και χωρίς εξέλιξη μέσα στη γαλλική κοινωνία. Έπεσε από τον ουρανό και εξαφανίστηκε με την ίδια ευκολία. Επειδή όμως ο κόσμος δε λειτουργεί με τέτοιους όρους, αξίζει να δούμε πώς το παρισινό προλεταριάτο έφτασε ως εκεί και μια μικρή ματιά για το τι ακολούθησε προκειμένου να κατανοήσουμε καλύτερα την ίδια την Κομμούνα.

Σημείωση: Σκοπός του άρθρου δεν είναι η ενδελεχής περιγραφή και ανάλυση των επαναστάσεων που προηγήθηκαν του 1871, αλλά η περιγραφή των σταθμών που μεσολάβησαν από την πρώτη επανάσταση του 1789, μέχρι τη Κομμούνα. Οπότε, πολλές από τις ιστορικές πληροφορίες λείπουν προκειμένου να εξυπηρετηθεί ο αρχικός σκοπός του κειμένου. Στο τέλος του κειμένου υπάρχει μια σύντομη ανασκόπηση και κάποια συμπεράσματα.

1789: Η Μεγάλη Αστική Επανάσταση

Η Γαλλική Επανάσταση ήταν η δεύτερη φορά που η ανθρωπότητα έζησε μια επανάσταση με το σημαινόμενο που έχει σήμερα η λέξη -αν συνυπολογίσουμε αυτή του 1642 στην Αγγλία. Αυτή τη φορά όμως η ρήξη με τον παλιό κόσμο, την αριστοκρατία, την εκκλησία και την φεουδαρχική οικονομία ήταν πιο ριζική. Το ιστορικό νήμα που έπιανε από την Αναγέννηση, το Διαφωτισμό και τη νεωτερικότητα βρήκε την καλύτερη πραγμάτωσή του μέχρι εκείνη τη στιγμή. Και τα πρώτα (αναμφισβήτητα ανώριμα και κοινωνικά μειοψηφικά) σοσιαλιστικά σπέρματα με οργανώσεις όπως η “Εταιρία Των Ίσων” είχαν ήδη αρχίσει να μπολιάζουν την κοινωνία. Δεν υπάρχει λόγος να επεκταθούμε παραπάνω πάνω στο θέμα, υπάρχουν πολλές πηγές, είτε κάποιος αναζητά μια ιδεολογική προσέγγιση στο θέμα*, είτε για ανθρώπους που ψάχνουν μια πιο ενδελεχή ιστορική περιγραφή της εποχής**. Σημασία εδώ έχει να κρατήσουμε πως η γαλλική κοινωνία αποκτά εδώ το πρώτο επαναστατικό γεγονός από τα πολλά που θα έρθουν τα επόμενα 90 χρόνια. Η αντίληψη πως τον καλύτερο κόσμο μπορούμε να τον διεκδικήσουμε μέσα από την καταστροφή του ήδη υπάρχοντος, είναι πλέον κοινωνικό κεκτημένο.

1830: Δεύτερη Γαλλική Επανάσταση

Η πρώτη επανάσταση κράτησε συνολικά 10 χρόνια και ήρθε στο τέλος της με την άνοδο του Ναπολέοντα Βοναπάρτη στην εξουσία το 1799. Ο Ναπολέοντας ο οποίος αν και ήταν σαφώς δύναμη αντεπανάστασης, δεν ήταν ακριβώς και επιστροφή στο παλιό καθεστώς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού του φαινομένου ο Ναπολεόντειος Κώδικας, ο αστικός κώδικας του Ναπολέοντα, ο οποίος κινούταν ξεκάθαρα στα αξιακά πλαίσια της Επανάστασης. Η επιστροφή στο παλιό καθεστώς ήρθε με την πτώση του Ναπολέοντα και την επάνοδο στην εξουσία της αυτοκρατορίας των Βουρβόνων. Ο δεύτερος αυτοκράτορας αυτής της ιστορικής φάσης ήταν ο Κάρολος Ι’, η άνοδος του οποίου στην εξουσία έφερε ένα νέο κύμα μέτρων ενάντια στις επαναστατικές δυνάμεις, κάτι που συνάντησε αρκετή δυσαρέσκεια σε μια εποχή που ο επαναστατικός καρμποναρισμός ήταν σε άνοδο¹.

Αυτό δημιούργησε συνθήκες κατά τις οποίες η κυβέρνηση του προέδρου Πολυνιάκ (βασιλικού) και του βασιλιά Καρόλου από τη μια και η φιλελεύθερη αντιπολίτευση από την άλλη ήρθαν σε οριστική ρήξη, με αποτέλεσμα τη προκήρυξη εκλογών. Ο βασιλιάς αντέδρασε με μια σειρά κατασταλτικών μέτρων που μόνο αποτέλεσμα είχαν να εξωθήσουν το λαό στα οδοφράγματα, και παρότι η εξέγερση δε κατάφερε να μεταφερθεί εκτός Παρισιού, δημιούργησε μια ρήξη στο πολιτικό σύστημα.

Οι φιλελεύθεροι αν και δεν συμμετείχαν και τόσο ενεργά στις μάχες που δόθηκαν, είχαν σε όλο το διάστημα την πολιτική κυριαρχία, κάτι που τους επέτρεψε να στρέψουν την κοινωνική έκρηξη στα αποτελέσματα που οι ίδιοι επιθυμούσαν, αυτό της συνταγματικής μοναρχίας.²Αυτό συνέβη παρά το ότι υπήρχαν και κομμάτια των μικροαστικών στρωμάτων που ήταν δημοκρατικών πεποιθήσεων και διεκδικούσαν την επιστροφή στην αστική δημοκρατία, αλλά κυρίως γιατί η εργατική τάξη δεν είχε ακόμα διαμορφώσει το δικό της πολιτικό πρόγραμμα και δεν είχε τον απαραίτητο βαθμό οργάνωσης.³Παρόλα αυτά, ο αγώνας αυτός άφησε την παρακαταθήκη του και ο διάλογος που άνοιξε συνεχίστηκε και τις επόμενες δεκαετίες.⁴

Οι περισσότεροι νομίζουν πως ο πίνακας αυτός του Ντελακρουά έχει σαν θέμα την επανάσταση του 1789, ίσως λόγω της τρικολόρε σημαίας που ήταν το επαναστατικό σύμβολο και τότε. Στη πραγματικότητα αφορά αυτή του 1830.

1848: Άνοιξη των Λαών

Εισαγωγική σημείωση: Η 18η Μπρυμπαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη του Μαρξ, έργο που αναφέρεται στην εξέγερση του 1848 και της κατάστασης που δημιουργήθηκε μετά, δεν μιλάει για τον “Μέγα” Ναπολέοντα. Αυτός ο Ναπολέοντας ήταν νεκρός από το 1821. Δυστυχώς, ακόμα και σε κείμενα του Λένιν (θέλω να πιστεύω λόγω λάθους της μετάφρασης) γίνεται λόγος για “τον Ναπολέοντα”, κάτι που δημιουργεί σύγχυση σε όσους δεν κατέχουν την ιστορία της εποχής. Ο Ναπολέοντας που αναφέρεται είναι ο Κάρολος Λουδοβίκος Ναπολέων Βοναπάρτης, ο οποίος μετά την κατάληψη της εξουσίας σαν αυτοκράτορας (το 1852) ονομάστηκε Ναπολέων Γ’.

Το 1848 ένα κύμα εξεγέρσεων ξεσπάει σε πολλές χώρες της Ευρώπης. Στις περισσότερες χώρες παίρνει το χαρακτήρα εθνικών επαναστάσεων, αλλά στη Γαλλία τα πράγματα είναι πιο πολιτικά. Για την ακρίβεια, μπορούμε να πούμε ότι αυτή τη φορά ήταν η πρώτη φορά που η εργατική τάξη έκανε την εμφάνιση της τόσο δυναμικά και διακριτά.

Τα γεγονότα που έλαβαν χώρα στη Γαλλία, ξεκίνησαν μέσα στο πλαίσιο μιας οικονομικής κρίσης που ξέσπασε εκείνη τη χρονιά και εκφράστηκε στην αρχή από τη διαπάλη της αστικής τάξης με την κρατική υπόσταση της φεουδαρχίας, της οποίας ηγέτης ήταν ο βασιλιάς Λουδοβίκος Φίλιππος, με τη μορφή των διεκδικήσεων για μεταρρυθμίσεις. Όταν ο στρατός άνοιξε πυρ εναντίον μιας λαϊκής συγκέντρωσης το ίδιο βράδυ, η κατάσταση εξετράπη και γρήγορα μετατράπηκε σε εξέγερση του παρισινού λαού η οποία οδήγησε το βασιλιά σε παραίτηση⁵. Γρήγορα προκηρύχθηκαν εκλογές από τις οποίες προέκυψε μια κυβέρνηση φιλελεύθερων και σοσιαλιστών η οποία προχώρησε σε μια σειρά μεταρρυθμίσεις με σημαντικότερες τη δημιουργία των “εθνικών εργαστηρίων”, μια μορφή απασχόλησης με στόχο τη μείωση της ανεργίας, και ουσιαστικά πραγμάτωσης της αρχής για “δικαίωμα στην εργασία” αλλά και τη καθιέρωση της καθολικής ψηφοφορίας.⁶

Για άλλη μια φορά όμως, η αστική και η εργατική τάξη δεν είχαν τα ίδια συμφέροντα. Γρήγορα η φιλελεύθερη αστική τάξη στράφηκε ενάντια στη “κόκκινη δημοκρατία” αλλά και στα υπολείμματα των συντηρητικών και προκηρύσσει εκλογές οι οποίες, βρίσκοντας τις πολιτικές ηγεσίες των ευγενών και της εργατικής τάξης μη ικανές να αδράξουν την ευκαιρία, τους αναδεικνύουν ως κορυφαία δύναμη στο κοινοβούλιο.⁷Οι φιλελεύθεροι σε μέτωπο με τους μοναρχικούς περνάνε σε μια σειρά μέτρων συντριβής της κοινωνικής δημοκρατίας. Έτσι, το μόνο που έχει μείνει στην εργατική τάξη είναι η άμεση κινηματική δράση. Κατά τη διάρκεια μιας διαδήλωσης υπέρ της Πολωνίας η κατάσταση ξεφεύγει και μετατρέπεται σε στάση. Οι εξεγερμένοι εισβάλουν στο ανάκτορο Μπουρμπόν με σκοπό να διαλύσουν τη Βουλή και να συστήσουν μια νέα κυβέρνηση, κίνηση η οποία αποτυγχάνει και οδηγεί σε σύλληψη των ηγετών της και στη κατάπνιξη των εξεγερμένων (5.000 νεκροί, 25.000 συλληφθέντες)⁸.

Αυτό δίνει το πάτημα στους εχθρούς της κοινωνικής δημοκρατίας για να κλείσουν τα κοινωνικά εργαστήρια, κίνηση που ρίχνει κι άλλο λάδι στη φωτιά μετατρέποντας την κατάσταση σε ανοιχτή εξέγερση της εργατικής τάξης η οποία ξεσπάει στις 23 Ιουνίου του 1848. Εξέγερση όμως η οποία (και πάλι) ήταν χωρίς συγκεκριμένο πρόγραμμα και χωρίς ηγεσία και η οποία καταλήγει να πνίγεται στο αίμα.⁹Ο επίλογος σε αυτή τη διαδοχή γεγονότων δίνεται με την εκλογή του πρίγκηπα Λουδοβίκου Βοναπάρτη στη θέση του προέδρου της δημοκρατίας που είχε σαν αποτέλεσμα μια σειρά κατασταλτικών μέτρων ενάντια στην εργατική τάξη¹⁰η οποία θα ξανασηκώσει κεφάλι πλέον στα γεγονότα του 1871.

Ο Καρλ Μαρξ γράφει εκείνη τη περίοδο το “Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος” με την ελπίδα ότι θα προλάβει την επανάσταση και θα μπορέσει να βοηθήσει την εργατική τάξη στη χάραξη της στρατηγικής της μέχρι το την τελική νίκη και το “Η 18η Μπρυμπαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη” το 1852, όταν ο τελευταίος αυτοανακηρύσσεται αυτοκράτορας.

Άλλη μια φορά η τρικολόρ μπροστά μας

Σύνοψη

To 1789 η επαναστατική διαδικασία ήταν μεταξύ των αστών και του παλιού καθεστώτος. Κατέληξε με νίκη (που κράτησε 7 χρόνια) των επαναστατών η οποία τελειώνει με την άνοδο στην εξουσία του Ναπολέοντα Βοναπάρτη.

Το 1830 το παλινορθωμένο παλιό καθεστώς ήρθε πάλι ενάντιο με ένα συνασπισμό αστών, μικροαστών και εργατών (υπό τη σαφή ηγεμονία των πρώτων αλλά με αυξημένο σε σχέση με το 1789 ρόλο των τελευταίων). Το αποτέλεσμα ήταν η θέσμιση της συνταγματικής μοναρχίας, στόχος των φιλελεύθερων αστών και όχι των μικροαστών δημοκρατών και των εργατών.

Το 1848 ξεκίνησε κυρίως σαν διαμάχη μοναρχικών και αστών, με την εργατική τάξη αυτή τη φορά να έχει ένα σχετικά πιο αυτόνομο ρόλο στις εξελίξεις. Σχηματίζεται κυβέρνηση φιλελευθέρων, ριζοσπαστών και σοσιαλιστών, αλλά σύντομα οι φιλελεύθεροι συμμαχούν με τους μοναρχικούς μπροστά στο φόβο της δυναμικής της εργατικής τάξης. Δεύτερες εκλογές που οι αστοί βγαίνουν κυβέρνηση. Η εργατική τάξη προχωρά σε εξέγερση και ηττάται αιματηρά. Ο Λουδοβίκος Βοναπάρτης εκλέγεται κυβερνήτης σαν επικύρωση της νίκης της αντεπανάστασης.

Επίλογος- Συμπεράσματα

Τα συμπεράσματα που βγαίνουν από όλον αυτόν τον κοινωνικό αναβρασμό είναι κυρίως τα εξής:

Α.Η γαλλική, και δη η παρισινή, κοινωνία αποτελούσε για πάνω από έναν αιώνα την επαναστατική πρωτοπορία της Ευρώπης πριν καταφέρει το προλεταριάτο να νικήσει για πρώτη φορά, και για να κρατήσει τη νίκη αυτή μόνο για 71 μέρες. Aπο τη διάδοση των επαναστατικών ιδεών κυρίως τη τριετία 1786-1789 μέχρι τις μέρες της Κομμούνας, η Γαλλία βρισκόταν μονίμως σε ένα δημιουργικό οργασμό και σε μια πάλη με τον παλιό κόσμο. Και αυτό σε μια χώρα που τις περισσότερες περιόδους ήταν στη πρωτοπορία οικονομικά-στρατιωτικά-φιλοσοφικά κτλ.

Β.Οι εξεγέρσεις ακολούθησαν μια ιστορική εξέλιξη που είναι οικεία για τον διαλεκτικό υλισμό: πρώτα οι αστοί είχαν την κυριαρχία πάνω και στην εργατική τάξη, όσο κατάφερναν να πραγματώνουν τα αιτήματα τους, η στόχευση και τα συμφέροντα τους με αυτά των εργατών διαφοροποιούνταν ολοένα και περισσότερο.

Γ.Οι αστοί κάθε φορά προτίμησαν να συνεργαστούν με τους αριστοκράτες προκειμένου να μην αφήσουν την εργατική τάξη να νικήσει. Κάτι που αν ίσχυε τότε που ο ρόλος της α.τ. ήταν λίγο ή πολύ προοδευτικός, σήμερα πρέπει να μας κάνει να βγάλουμε συμπεράσματα για τη δυνατότητα συνεργασίας μεταξύ του σοσιαλιστικού και του αστικού στρατοπέδου.

Δ.Συνήθως στο μυαλό μας έχουμε ένα σχήμα που λέει πως η κατάσταση πάει “δυσαρέσκεια-εξέγερση-νίκη/ήττα” και τέλος. Στους σταθμούς όμως αυτούς βλέπουμε ένα πολύ ευρύτερο (και πιο διαπαιδαγωγητικό) φάσμα καταστάσεων. Από την επανάσταση του 1789 που κατέληξε μέσα από πολλούς σταθμούς στην ανατροπή της βασιλείας μόλις το 1782, στον συμβιβασμό του 1830, στις τουλάχιστον 3 εκρήξεις/εξεγέρσεις του 1848 που κατέληξαν σε ήττα για ένα κομμάτι του επαναστατικού στρατοπέδου (ριζοσπάστες, σοσιαλιστές) και νίκη με συμβιβασμό με το παλιό καθεστώς ενός άλλου κομματιού (αστοί).

Όπως και παρόμοια συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε για τα μπρος-πίσω της Ιστορίας. Το αστικοδημοκρατικό καθεστώς εναλλάσσεται με τη βασιλεία πόσες φορές και με πόσες μορφές μέσα σε 90 χρόνια.

Ε.Πέρα από την κατανόηση της Παρισινής Κομμούνας, χωρίς τη γνώση των γεγονότων αυτών, και σε ανώτερο επίπεδο από αυτό που παρέχει το παρόν κείμενο, δεν μπορεί να κατανοηθεί ούτε και η 18η Μπρυμπαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, που αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα έργα για τη κατανόηση του ιστορικού υλισμού. Για την ακρίβεια, δε μπορεί να κατανοηθεί ούτε καν ο τίτλος του έργου, που είναι λογοπαίγνιο με το πραξικόπημα της 18ης Μπρυμπαίρ του “ορίτζιναλ” Ναπολέοντα. Σε ένα βαθμό το ίδιο ισχύει και για το Μανιφέστο.

ΣΤ. Στις δύο τελευταίες εξεγέρσεις (Κομμούνα και 1848) οι νεκροί εργάτες ήταν 30.000+ 5.000 αντίστοιχα. Ενδεικτικά, οι νεκροί της περιόδου της τρομοκρατίας του 1789 (στη πλειοψηφία τους φιλομοναρχικοί αλλά και λίγοι αριστεροί) ήταν 19.000. Αυτό μας δίνει μια εικόνα για το πού η αστική τάξη βλέπει το φυσικό εχθρό της και που προσανατολίζει τη στόχευση της.

Ζ.Αξίζει να σημειωθεί, σαν ένα γενικότερο σημείο κατανόησης της επανάστασης του 1848 ότι σημαντικό ρόλο στην επανάκαμψη της οικονομίας από την κρίση έπαιξε τη Κεντρική Τράπεζα της Γαλλίας (με τη δημιουργία μάλιστα μιας από τις 4 θυγατρικές τράπεζες της Bank National de Paris για αυτό το σκοπό) η οποία είχε δημιουργηθεί το 1796 από το επαναστατικό αστικό καθεστώς. Πράγμα που ίσως μπορεί να εξηγήσει μερικώς το πώς η αστική τάξη κατάφερε να νικήσει στον ταξικό πόλεμο αυτόν καθώς από το 1849 και μετά η οικονομία πέρασε σε φάση ανάκαμψης και άρα σε μια καλύτερη θέση αντιμετώπισης της επανάστασης. Η βαθύτερη ανάλυση του φαινομένου είναι εκτός του πεδίου ενδιαφέροντος του κειμένου αλλά ακόμα και αποκομμένη η πληροφορία μάλλον έχει ένα ενδιαφέρον.

*Ριζοσπάστης: Οι θεωρητικές ρίζες της Γαλλικής Επανάστασης (1789 – 1794)

** Revolutions Podcast: The French Revolution