Νικολάς Γκιγιέν: Το Έπος των Υπανάπτυκτων της Κούβας, οι ηττημένοι Αστοί και ο Χουάν ο με τα Πάντα

1959. Πλατεία της Επανάστασης: Καμίλο Σιενφουέγος (Αβάνα, 6 Φεβ. 1932 – 28 Οκτ. 1959), Οσβάλντο Ντορτικός (Osvaldo Dorticós, 7 Απρ. 1919, Σιενφουέγος – 23 Ιουν. 1983, Αβάνα), πρόεδρος της Κούβας, (17 Ιουλ. 1959 – 2 Σεπ. 1976), μέλος της Γραμματείας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΚ, 1965-1983), Φιντέλ (Μπιράν Επαρχίας Οριέντε, 13 Αυγ. 1926 – Αβάνα, 25 Νοε. 2016), Νικολάς Γκιγιέν (10 Ιουλ. 1902, Καμαγουέι – 16 Ιουλ. 1989, Αβάνα). Πιθανές ημερομηνίες φωτό: Πρωτομαγιά, ή ο πρώτος εορτασμός της 26 Ιουλίου (επίθεση στους στρατώνες της Μονκάδα).

Τρία ποιήματα του Νικολάς Γκιγιέν

Μετάφραση – Σημειώσεις
Μπάμπης Ζαφειράτος – Μποτίλια Στον Άνεμο

Ο Νικολάς Γκιγιέν το 1942 από τον Μάριο Καρένιο (Αβάνα, Κούβα, 1913 – Σαντιάγο, Χιλή 1999). Μελάνι σε χαρτί, 17χ14 in.

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΥΠΑΝΑΠΤΥΚΤΟΥ

ΑΞΕΣΤΟ ο μουσιού Ντυπόν σε λέει
γιατί αγνοείς ποιο ήταν του Ουγκώ
το αγαπημένο εγγόνι.

ΜΠΗΓΕΙ ο χερ Μύλερ τις φωνές
γιατί δεν ξέρεις πότε
(ακριβώς) τα τίναξε ο Μπίσμαρκ.

Ο ΦΙΛΟΣ σου ο μίστερ Σμιθ,
Άγγλος ή Γιάνκης, αδιάφορο,
χαλάει τον κόσμο όταν γράφεις SHELL
(Δεν φτάνει που του τρως το ένα L
του την προφέρεις κι από πάνω ΤΣΕΛ).

ΩΡΑΙΑ. Ε, και;
Άμα σου ξαναμπούν στη μύτη,
σφύρα τους να σου πουν κουποσκαστόκουπα,
κατά πού βόσκει ο Ακονκάγουα
και ποιος ήταν ο Σούκρε
και σε ποιον τόπο ετούτου του πλανήτη
σκοτώθηκε ο Μαρτί.

ΜΙΑ χάρη μόνο:
Να σου μιλάνε πάντα Ισπανικά.

Από τη συλλογή, Ο Οδοντωτός Τροχός (1972)
(Μετάφραση, Μπάμπης Ζαφειράτος, Ιούλιος 2016)

*

ΑΣΤΟΙ

ΔΕ ΝΙΩΘΩ οίκτο για τους αστούς
τους ηττημένους. Κι όταν με παίρνει αποκάτω και λυπάμαι,
σφίγγω τα δόντια και τα μάτια μου σφαλίζω.
Θυμάμαι τις ατέλειωτές μου μέρες χωρίς παπούτσια και τριαντάφυλλα.
Θυμάμαι τις ατέλειωτές μου μέρες χωρίς καπέλο κι ούτε σύννεφα.
Θυμάμαι τις ατέλειωτές μου μέρες χωρίς πουκάμισο κι όνειρα.
Θυμάμαι τις ατέλειωτές μου μέρες με το απαγορευμένο δέρμα μου.
Θυμάμαι τις ατέλειωτές μου μέρες.

– ΜΗΝ εισέρχεστε, παρακαλώ. Εδώ είναι κλαμπ.

– Η λίστα έχει συμπληρωθεί.
– Δεν υπάρχει δωμάτιο στο ξενοδοχείο.
– Η εξοχότης του έχει εξέλθει.
– Ζητείται κορίτσι.
– Νοθεία στις εκλογές.
– Μεγάλη χοροεσπερίς για τυφλούς.
– Το Πρώτο Βραβείο στη Σάντα Κλάρα.
– Λαχειοφόρος για τα ορφανά.
– Ο κύριος είναι στο Παρίσι.
– Η κυρία μαρκησία δεν δέχεται.

ΕΝ ΠΑΣΗ περιπτώσει, θυμάμαι το οτιδήποτε.
Κι αφού τα πάντα τα θυμάμαι,
τι στα γαμίδια θες να κάνω;
Στο κάτω κάτω της γραφής, τους ίδιους ρώτα.
Όπως σε βλέπω και με βλέπεις
κι αυτοί θα τα θυμούνται.

Από τη συλλογή, Ο Οδοντωτός Τροχός (1972)
(Μετάφραση, Μπάμπης Ζαφειράτος, Ιούλιος 2016)

*

ΕΧΩ

ΚΑΘΩΣ με βλέπω και μ’ αγγίζω
Εγώ, ο Χουάν του Τίποτα ως τα χτες,
και σήμερα ο Χουάν ο με τα Πάντα,
που τα ’χει όλα σήμερα,
στρέφω το βλέμμα και κοιτώ,
με βλέπω και μ’ αγγίζω
κι αναρωτιέμαι πώς να συμβαίνει όλο αυτό.

ΕΧΩ και λέω λοιπόν,
πως έχω τη χαρά να είμαι πάλι στην πατρίδα
και να μου ανήκουν όσα της ανήκουν,
να βλέπω πια από κοντά όσα πιο πριν
δεν είχα και δεν μπορούσα να έχω.
Συγκομιδή να λέω μπορώ
Βουνό να λέω μπορώ
Πόλη να λέω μπορώ
στρατός μπορώ,
κι είναι δικά μου πια, παντοτινά, δικά σου και δικά μας
και γύρω μια πλημμύρα από φως
από αχτίνες, από αστέρια, από άνθη.

ΕΧΩ και λέω λοιπόν,
πως έχω τη χαρά να πάω,
η αφεντιά μου, χωριάτης, εργάτης, άνθρωπος απλός
(παράδειγμα)
στην τράπεζα και να μιλήσω με τον διευθυντή
Όχι στα αγγλικά
όχι μ’ έναν σενιόρ
μα να τα πω με κομπανιέρο, όπως το λέμε εμείς εδώ.

ΕΧΩ και λέω λοιπόν,
πως αν και είμαι ένας νέγρος
δεν θα βρεθεί κανείς να μ’ εμποδίσει
στην πόρτα κάποιας σάλας για χορό ή κάποιου μπαρ.
κι ούτε μπρος σε γκισέ ξενοδοχείου
θα μου βάλουν τη φωνή πως δεν έχει δωμάτιο
ένα δωμάτιο μικρό, όχι καμιά σουίτα,
ένα δωματιάκι τόσο δα να ξαποστάσω λίγο.

ΕΧΩ και λέω λοιπόν,
πως δεν υπάρχει αστυνομία
να με βουτήξει και να με ρίξει σε κάνα κελί,
ούτε με μια κλωτσιά να με πετάξει απ’ τη γη μου
στη μέση εκεί της δημοσιάς.

ΕΧΩ όπως έχω τη γη να έχω τώρα τη θάλασσα,
δίχως λέσχες,
χωρίς χάι λάιφ,
χωρίς τένις και γιωτ,
μα από ακτή σε ακτή κι από κύμα σε κύμα,
ανοιχτή, δημοκρατική, γαλάζια, απέραντη:
επιτέλους, η θάλασσα.

ΕΧΩ και λέω λοιπόν,
πως να διαβάζω μπορώ
να μετρώ
πως έχω μάθει να γράφω,
να σκέφτομαι
να γελάω.

ΕΧΩ, τώρα πια έχω,
πού να δουλέψω
για να έχω
το φαΐ και να ζω.

ΕΧΩ και λέω, λοιπόν,
πως έχω όλα εκείνα που ήταν να έχω.

Από τη συλλογή Tengo (1964)
(Μετάφραση, Μπάμπης Ζαφειράτος, Δεκ. 2015)

Το ποίημα του Νικολάς Γκιγιέν προέρχεται από το βιβλίο Αηδόνια και Μπαζούκας  (2016). Μετάφραση – Σχολιασμός – Σχέδια: Μπάμπης Ζαφειράτος
Βλέπε και από Μποτίλια Στον Άνεμο: Γκεβάρα, ο Γκάουτσο (4 ποιήματα).

(Το ισπανικό κείμενο των ποιημάτων στο τέλος)

*

Σημειώσεις

Ο Νικολάς Γκιγιέν με τον Φιντέλ. Διακρίνονται: Στα αριστερά ο Αλφρέδο Γκεβάρα (Αβάνα, 31Δεκ. 1925, Αβάνα -19 Απρ. 2013), διδάκτορας φιλοσοφίας, ιδρυτικός πρόεδρος του Κουβανικού Ινστιτούτου Κινηματογραφικής Τέχνης και Βιομηχανίας (ICAIC), τον Μάρτιο του 1959, ιδρυτικός διευθυντής του Διεθνούς Φεστιβάλ Νέου Λατινοαμερικανικού Κινηματογράφου στην Αβάνα, μέλος του ΚΚΚ. Με τα γυαλιά, μια επίσης εμβληματική φυσιογνωμία, ο Κουβανός μυθιστοριογράφος, δοκιμιογράφος (από τους σημαντικότερους Λατινοαμερικανούς συγγραφείς) και μουσικολόγος Αλέχο Καρπεντιέρ (Λωζάνη 26 Δεκ.1904 – Παρίσι 24 Απρ. 1980. Από το 1966 έως το θάνατό του έζησε στο Παρίσι, ως σύμβουλος της Πρεσβείας της Κούβας.

TENGO: 1964. Έτος της οικονομίας. Ο ποιητής, στην πατρίδα του πλέον, από το Γενάρη του 1959, κάνει ήρεμος τον απολογισμό του μπροστά στην πραγματικότητα μιας καινούργιας εποχής.

Πιο κάτω το ΕΧΩ και οι ΑΣΤΟΙ στην έξοχη ερμηνεία του Κουβανού συνθέτη, κιθαρίστα, τραγουδιστή Πάμπλο Μιλανές (Pablo Milanés). Μπαγιάμο, 24 Φεβ. 1943.

*

1972. Έτος της Σοσιαλιστικής Άμιλλας (από τους εργαζόμενους και τα συνδικάτα τους). Ο Νικολάς Γκιγιέν βάζει σε κίνηση τον Οδοντωτό Τροχό του (La Rueda Dentada): Μια συλλογή από σονέτα, πορτρέτα και σχέδια ποιημάτων.

*

Ο Νικολάς Γκιγιέν σε σχέδιο Μάριο Καρένιο. Εξώφυλλο στη Β’ έκδοση (1942) της ποιητικής συλλογής Sóngoro Cosongo (Α΄ έκδ. 1931).

Ακονκάγουα (Άκον Κάουαν, «πέτρινος φρουρός», ή Άνκο Κάουακ, «άσπρος φρουρός»): Το ψηλότερο βουνό στην Αμερικής, 6.961 μέτρα, (το δεύτερο στον κόσμο μετά το Έβερεστ, 8.848 μ.) ανήκει στην οροσειρά των Άνδεων και βρίσκεται στην επαρχία Μεντόσα της Αργεντινής.

κατά πού βόσκει ο Ακονκάγουα: προτιμήθηκε από το κατά πού πέφτει ο Ακονκάγουα. Πρόκειται για αναφορά στο ομότιτλο ποίημα του Γκιγιέν από τον Μεγάλο Ζωολογικό Κήπο, για τον οποίο θα ξανακάνουμε λόγο στα προσεχώς.

*

[Αντόνιο Χοσέ δε] Σούκρε (Antonio José de Sucre, 3 Φεβ. 1795, Κουμανά, Βενεζουέλα – Δολοφονήθηκε στις 4 Ιουν. 1830, Μπερουέκος, Κολομβία). Θεωρείται η πιο ολοκληρωμένη στρατιωτική προσωπικότητα των ηρώων για την ανεξαρτησία της Νότιας Αμερικής. Η πρωτεύουσα της Βολιβίας, το 1839, από Νουέβα Τολέδο μετονομάστηκε σε Σούκρε (συνταγματική ιστορική πρωτεύουσα με διοικητική τη Λα Πας από το 1898).

*

και σε ποιον τόπο ετούτου του πλανήτη / σκοτώθηκε ο Μαρτί: Βλέπε Ο Χοσέ Μαρτί των λαών της Αμερικής και ο Καρλ Μαρξ του Χοσέ Μαρτί.

*

Να προσθέσουμε, επίσης, ότι στον Οδοντωτό Τροχό, στην ενότητα Tránsitos –Μετοικεσίες (οριστικές και αμετάκλητες), θα βρούμε τα τρία από τα τέσσερα ποιήματα του Γκιγιέν για τον Τσε (Τσε Γκεβάρα, Τσε Κομαντάντε, Κιθάρα Σε Μεγάλο Πένθος , Κυριακάτικη Ανάγνωση), που είχαν κυκλοφορήσει το 1969 με τον τίτλο Τέσσερα Τραγούδια Για Τον Τσε. Το πρώτο ήταν ήδη δημοσιευμένο στη συλλογή TENGO.

Πρεσβεία Κούβας στο Παρίσι, αρχές 1950.
Αλεχάντρο Οτέρο (ζωγράφος, γλύπτης, συγγραφέας, Βενεζουέλα, 1921-1990). Νικολάς Γκιγιέν (Κούβα 1902-1989). Πωλ Ελυάρ (1895-1952). Μαρία Χοσέφα Βιδαουρέτα υ δελ Κανάλ, σύζυγος του Χουάν Μαρινέγιο. Χοσέ Γόμες Σίκρε (δικηγόρος, κριτικός τέχνης, συγγραφέας, Κούβα 1916-1991, Ουάσιγκτον). Πάμπλο Νερούδα. Χουάν Μαρινέγιο Βιδαουρέτα (ποιητής, δοκιμιογράφος, πολιτικός, Κούβα 1898-1977). Δέλια δελ Καρίλ (δεύτερη σύζυγος του Νερούδα, χαράκτρια και ζωγράφος, 1884-1989). Λουίς Καρδόσα υ Αραγόν (συγγραφέας, δοκιμιογράφος, ποιητής, κριτικός τέχνης, διπλωμάτης, Γουατεμάλα, 1901-1992).

*

Problemas del Subdesarrollo

PROBLEMAS DEL SUBDESARROLLO
Nicolás Guillén

Monsieur Dupont te llama inculto,
porque ignoras cuál era el nieto
preferido de Víctor Hugo.

Herr Müller se ha puesto a gritar,
porque no sabes el día
(exacto) en que murió Bismark.

Tu amigo Mr. Smith,
inglés o yanqui, yo no lo sé,
se subleva cuando escribes shell.
(Parece que ahorras una ele,
y que además pronuncias chel.)

Bueno ¿y qué?
Cuando te toque a ti,
mándales decir cacarajícara,
y que donde está el Aconcagua,
y que quién era Sucre,
y que en qué lugar de este planeta
murió Martí.

Un favor:
Que te hablen siempre en español.

Με τον Φιντέλ το 1960

*

Pablo Milanés – Burgueses

Pablo Milanés canta a Nicolás Guillén (1975)

BURGUESES
Nicolás Guillén

BURGUESES
No me dan pena los burgueses
vencidos. Y cuando pienso que van a darme pena,
aprieto bien los dientes y cierro bien los ojos.
Pienso en mis largos días sin zapatos ni rosas.
Pienso en mis largos días sin sombrero ni nubes.
Pienso en mis largos días sin camisa ni sueños.
Pienso en mis largos días con mi piel prohibida.
Pienso en mis largos días.

– No pase, por favor. Esto es un club.
– La nómina está llena.
– No hay pieza en el hotel.
– El señor ha salido.
– Se busca una muchacha.
– Fraude en las elecciones.
– Gran baile para ciegos.
– Cayó el Premio Mayor en Santa Clara.
– Tómbola para huérfanos.
– El caballero está en París.
– La señora marquesa no recibe.

En fin, que todo lo recuerdo.
Y como todo lo recuerdo,
¿qué carajo me pide usted que haga?
Pero además, pregúnteles.
Estoy seguro
de que también recuerdan ellos.

La Rueda Dentada, 1972

*

Pablo Milanés – Tengo

Pablo Milanés canta a Nicolás Guillén (1975)

T E N G O
Nicolás Guillén

CUANDO me veo y toco
yo, Juan sin Nada no más ayer,
y hoy Juan con Todo,
y hoy con todo,
vuelvo los ojos, miro,
me veo y toco
y me pregunto cómo ha podido ser.

TENGO, vamos a ver,
tengo el gusto de andar por mi país,
dueño de cuanto hay en él,
mirando bien de cerca lo que antes
no tuve ni podía tener.

Zafra puedo decir,
monte puedo decir,
ciudad puedo decir,
ejército decir,
ya míos para siempre y tuyos, nuestros,
y un ancho resplandor
de rayo, estrella, flor.

TENGO, vamos a ver,
tengo el gusto de ir
yo, campesino, obrero, gente simple
tengo el gusto de ir
(es un ejemplo)
a un banco y hablar con el administrador
no en inglés,
no en señor,
sino decirle compañero, como se dice en español.

TENGO, vamos a ver,
que siendo un negro
nadie me puede detener
a la puerta de un dancing o de un bar.
O bien en la carpeta de un hotel
gritarme que no hay pieza,
una mínima pieza y no una pieza colosal,
una pequeña pieza donde yo pueda descansar.

TENGO, vamos a ver,
que no hay guardia rural
que me agarre y me encierre en un cuartel,
ni me arranque y me arroje de mi tierra
al medio del camino real.

TENGO que como tengo la tierra tengo el mar,
no country,
no jailáif,
no tenis y no yacht,
sino de playa en playa y ola en ola,
gigante azul abierto democrático:
en fin, el mar.

TENGO, vamos a ver,
que ya aprendí a leer,
a contar,
tengo que ya aprendí a escribir
y a pensar
y a reír.

TENGO que ya tengo
donde trabajar
y ganar
lo que me tengo que comer.

TENGO, vamos a ver,
tengo lo que tenía que tener.

Tengo – Με τη φωνή του Νικολάς Γκιγιέν

*

Νικολάς Γκιγιέν

Νικολάς Γκιγιέν – Νικολάς Κριστόμπαλ Γκιγιέν Μπατίστα
(Nicolás Guillén – Nicolás Cristóbal Guillén Batista)
10 Ιουλίου 1902, Καμαγουέι – 16 Ιουλίου 1989, Αβάνα
Σχέδιο, Μπάμπης Ζαφειράτος, 29.VIII.2015 (Μελάνι, 29 χ 21 εκ.)

Ο Νικολάς Γκιγιέν είναι η μουλάτα ψυχή της Κούβας και η ταξική της συνείδηση. 10 Ιουλίου 1902, Καμαγουέι – 16 Ιουλίου 1989, Αβάνα.

«Λαϊκός» ποιητής της Επανάστασης, με τεράστια απήχηση στους ισπανόφωνους· δημιουργός μιας κοινωνικής, προλεταριακής, ανθρώπινης, με όλη τη σημασία των λέξεων, ποίησης.

Μας τον γνώρισε στην εξαιρετική του απόδοση ο δικός μας, ο ανεξάντλητος Γιάννης Ρίτσος: Νικολάς Γκιλλιέν, Ο Μεγάλος Ζωολογικός Κήπος, Αθήνα, Θεμέλιο, 1966.

Ο Γκιγιέν αντλεί στοιχεία από τη λαϊκή παράδοση (αφροκουβανική θρησκεία, μαγεία, ιεροτελεστίες, σκηνές από την καθημερινότητα) και ριμάρει συχνά παιγνιδιάρικα και… επικίνδυνα παραπέμποντας στους ρυθμούς son (: σημαίνει έτσι κι αλλιώς ρυθμός, τραγούδι, χορός), αυτό το ιδιαίτερο μουσικό ύφος των τραγουδιών και των χορών της Κούβας που έχει διαδοθεί σε ολόκληρη την Καραϊβική.

Διαβάζοντας τους στίχους του, θέλεις να τους απαγγείλεις και να τους τραγουδήσεις. Άλλωστε πολλά ποιήματά του έχουν μελοποιηθεί και θα ακούγονται πάντα, πεζά ή τραγουδισμένα.

Αμέσως μετά το θρίαμβο των μπαρμπούδος (1 Γενάρη 1959) επιστρέφει στην πατρίδα από την εξορία και, με στόχο τη διατήρηση και διάδοση της κουβανικής κουλτούρας και ταυτότητας, ιδρύει την Εθνική Ένωση Συγγραφέων και Καλλιτεχνών (UNEAC), διευθύνοντάς την μέχρι το θάνατό του. Ταυτόχρονα, ως μέλος και του νέου Κομμουνιστικού Κόμματος διαδραματίζει ενεργό ρόλο στη νέα κατάσταση.

Πολυβραβευμένος, με σημαντικότερο το 1954 –ίδια χρονιά με τον Μπρεχτ– το Βραβείο Στάλιν για την Ειρήνη (μετέπειτα Λένιν), και με πολλές διακρίσεις, είχε προταθεί αρκετές φορές για Νόμπελ Λογοτεχνίας και είναι μεταφρασμένος σε πάνω από 30 γλώσσες.

Ο πολιτισμός θα αντηχεί τη φωνή του.

1954. Ο Νικολάς Γκιγιέν (δεξιά), κατά την απονομή του Βραβείου Στάλιν για την Ειρήνη.

*

Άλλες μεταφράσεις του Μπ. Ζ.

Κατιούσα και Μποτίλια Στον Άνεμο