Ρόκε Δάλτον: 5 παράνομα ποιήματα και 1 ποίημα αγάπης – Η ζωή του, το έργο του, η δολοφονία του – 3 κείμενα του Εδουάρδο Γκαλεάνο (Αφιέρωμα Β΄)

Μιλήσαμε πολύ για πολιτική και είστε γνωστός κατά κύριο λόγο ως ποιητής, τι δουλειά έχει ένας ποιητής με όλ’ αυτά; Πώς αντιλαμβάνεστε την ποίηση;

Ο Πλάτωνας έδιωξε τους ποιητές απ’ τον κόσμο του: ο Λένιν, όχι. Δεν πιστεύω ότι οι ποιητές είμαστε ιδιαίτεροι άνθρωποι, εκείνες οι καταπληκτικές υπάρξεις που πλανιούνται πάνω απ’ την ταξική πάλη. Οι μεγάλοι ποιητές που πέρασαν απ’ τον κόσμο ήταν άτομα αφοσιωμένα στην ανθρώπινη υπόθεση και, ως εκ τούτου, στις κοινωνικές τους καταβολές. Εμείς, που προερχόμαστε απ’ αυτούς τους καταπιεσμένους λαούς, τους φιμωμένους, τους για χρόνια εξευτελισμένους, τους αγνοημένους, έχουμε ακέραια την ηθική και πολιτική υποχρέωση, να αρθρώσουμε τη φωνή των λαών μας.

Αρκεί η ποίηση;

Όχι, σύντροφε: οφείλεις να στρατευτείς.

(La revista “Chile Hoy”, No 29, Ιαν. 1973. Συνέντευξη στον Ουρουγουανό συγγραφέα Ernesto González Bermejo).

*

Ρόκε Δάλτον

Πέντε παράνομα ποιήματα κι ένα ποίημα αγάπης

Η ζωή του, το έργο του, Η δολοφονία του

Τρία κείμενα του Εδουάρδο Γκαλεάνο

(Αφιέρωμα, Δεύτερο Μέρος)

Μετάφραση ποιημάτων – Σημειώσεις – Κείμενα και Μεταφράσεις κειμένων – Επιμέλεια

Μπάμπης Ζαφειράτος / Μποτίλια Στον Άνεμο

*

Το Αφιέρωμα:

Πρώτο Μέρος: Ρόκε Δάλτον, 5 παράνομα ποιήματα και 1 ποίημα αγάπης – Η ζωή του, το έργο του, η δολοφονία του – 3 κείμενα του Εδουάρδο Γκαλεάνο

*

Τρίτο Μέρος: 25 παράνομα Ποιήματα και Ιστορίες της Ταξικής πάλης

* 

Ρόκε Δάλτον: Γεννήθηκε στο Σαν Σαλβαδόρ, 14 Μαΐου 1935 – Δολοφονήθηκε στο Κεσαλτεπέκε, 10 Μαΐου 1975. Ο Ρόκε Δάλτον το 1970, στην Κούβα, στο Νησί των Πεύκων (Isla De Pinos), που το 1978 μετονομάστηκε σε Νησί της Νιότης (Isla de la Juventud). (Πηγή φωτό: contrapunto.com.sv)

Θύμηση

Ρόκε Δάλτον

Έτσι ήτανε τ’ απογεύματα της πρώτης μας νεότητας
ακούγαμε Las Hojas Muertas, My Foolish Heart
ή Sin Palabras στο Hotel del Puerto
κι εσένα τ’ όνομά σου ήτανε διάφανο
και αντηχούσε υπέροχο ψιθυριστά
κι εγώ πίστευα στις θεές των προγόνων μου
και σου ιστορούσα ψέματα γλυκά
για τη ζωή στους μακρυσμένους τόπους που επισκέφτηκα.

Τα σαββατόβραδα
κάναμε μεγάλους περίπατους στη μουσκεμένη άμμο
ξυπόλυτοι πιασμένοι χέρι χέρι μες στην απόλυτη σιωπή
που τη ραγίζανε μονάχα οι ψαράδες στα φωτισμένα τους πλεούμενα
αναφωνώντας για την ευτυχία μας.

Μετά επιστρέφαμε στην καλύβα του Billy
και πίναμε ένα κονιάκ μπρος στη φωτιά
καθισμένοι σ’ ένα μικρό χαλάκι του Λυρσά
κι έπειτα φίλαγα τα ξέπλεκα μαλλιά σου
κι άρχιζα να ταξιδεύω το κορμί σου με χέρια τόσο σίγουρα
που δεν τρομάξανε ποτέ στον έρωτα ή στη μάχη.

Η γύμνια σου αναδυότανε μες στη μικρή νυχτερινή μας κάμαρη,
φωτιά που έκαιγε ανάμεσα στα ξύλινα χωρίσματα,
κάτω απ’ το φως της λάμπας που μας έλουζε,
σάμπως παράξενος ανθός από χιλιάδες δώρα καμωμένος
για να μ’ αφήνει πάντα έκπληκτο
να με καλεί σε νέα τοπία ανεξερεύνητα.

Κι η ανάσα σου κι η ανάσα μου δυο κοντινά ποτάμια
και το δέρμα σου και το δέρμα μου δυο χώρες δίχως σύνορα
κι εγώ όπως η καταιγίδα μέσα σου τη ρίζα να ακουμπώ των ηφαιστείων
κι εσύ για μένα ένα κρυφό φαράγγι που όλο βρέχει
για να περνάει μοναχά το φως της χαραυγής.

Κι ερχότανε η στιγμή που ήσουνα μόνο η θάλασσα
ονάχα η θάλασσα γεμάτη με τα ψάρια της και την αλμύρα της
να ξεδιψάω στα κόκκινα μυστικά των κοραλλιών της
και σ’ έπινα αχόρταγα, αξεδίψαστα και μίκραινα
πάλι και πάλι απ’ το θαύμα που ανάβλυζε
μέσα απ’ την τρύπα που άνοιξε μικρό παιδί στην άμμο.

Ω αγάπη κι ετούτη εδώ είναι ετούτη η στιγμή κάμποσα χρόνια αργότερα
όπου το πρόσωπό σου παίρνει να θαμποσβήνει
κι η θύμησή μου αδιάκοπα αδειάζει από σένα.

Το όνομά σου ήτανε μικρό κι ένα τραγούδι το ψιθύριζε
εκείνου του καιρού του αλλοτινού.

Ρόκε Δάλτον, Ανθολογία (1995)

Μετάφραση: Μπάμπης Ζαφειράτος, 29 Ιουλίου 2019

*

Περί της Ποιητικής μας Ηθικής

Ρόκε Δάλτον

Μην μπερδευόσαστε, είμαστε ποιητές και στιχουργούμε
απ’ την παρανομία όπου ζούμε.

Δεν είμαστε, άρα, στην ανωνυμία μας άνετοι και δίχως τιμωρία:
ερχόμαστε αντιμέτωποι με τον εχθρό μας
πολύ κοντά του πάμε σε παράλληλη πορεία.

Το σύστημα κι αυτούς που το στηρίζουν πολεμάμε
μέσα απ’ την ποίησή μας, με τη ζωή μας, και στη ζωή τους
μια ευκαιρία δίνουμε μέρα τη μέρα και μετράμε
την πληρωμή τους.

Παράνομα Ποιήματα, 1975
Πρώτη Ενότητα: Όλα Είναι Ποιήματα Αγάπης

Μετάφραση: Μπάμπης Ζαφειράτος, 29 Μαΐου 2019

*

Στατιστικές για την Eλευθερία

Ρόκε Δάλτον

Η ελευθερία του Τύπου για το λαό του Σαλβαδόρ
κοστίζει 20 σεντάβος τη μέρα κατά κεφαλή
λογαριάζοντας μονάχα εκείνους που ξέρουν να διαβάζουν
και έχουνε περίσσευμα πάνω από είκοσι σεντάβος
αφού τα καταφέρανε να ζούνε μ’ αποφάγια.

Η ελευθερία του Τύπου για τους μεγάλους
επιχειρηματίες βιομήχανους και διαφημιστές
αποτιμάται σε χίλια και κάτι πέσος ανά σελίδα ασπρόμαυρη
κι ούτε που ξέρω σε πόσα ανά τετραγωνική ίντσα
κειμένου ιλουστρασιόν.

Η ελευθερία του Τύπου
του Don Napoleón Viera Altamirano
και των Dutriz και των Pinto και των κατόχων του El Mundo
αξίζει εκατομμύρια δολάρια:
λογαριάζοντας τα κτήρια
χτισμένα με τα κριτήρια του στρατού
υπολογίζοντας τα μηχανήματα και το χαρτί και τα μελάνια
τις χρηματοοικονομικές επενδύσεις των εταιρειών τους
αυτό που εισπράττουν καθημερινά απ’ τους μεγάλους
επιχειρηματίες βιομήχανους και διαφημιστές
κι απ’ την κυβέρνηση κι απ’ την Αμερικάνικη Πρεσβεία

κι απ’ τις λοιπές πρεσβείες
αυτά που απομυζούν απ’ την εργατική εκμετάλλευση
όσα αποσπούν απ’ τους εκβιασμούς («Για μη δημοσίευση
καταγγελίας κατά του εξέχοντος κυρίου
ή δοθείσης ευκαιρίας για τη δημοσίευση του μυστικού

που το ψαράκι μας θα πάει για φούντο»)
όσα αποκομίζουν από τα «κοπυράιτ»
όπως π.χ.
χαρτοπετσέτες «Amores…» αγαλματάκια «Amores…»
ό,τι μαζεύουν καθημερινά
εκ του συνόλου των Σαλβαδοριανών (και Γουατεμαλέζων)
που ’χουνε 20 σεντάβος διαθέσιμα.

Εντός της καπιταλιστικής λογικής
η ελευθερία του Τύπου είναι απλώς ένα ακόμα εμπόρευμα
και εν τω συνόλω της
ό,τι πληρώνεις παίρνεις:
20 σεντάβος το κεφάλι ημερησίως ο λαός ελευθερία του Τύπου
κάτι εκατομμύρια δολάρια
οι Viera Altamirano Dutriz Pinto και λοιποί
κατά κεφαλήν ημερησίως
η ελευθερία του Τύπου τους.

Παράνομα Ποιήματα, 1975
Πρώτη Ενότητα: Όλα Είναι Ποιήματα Αγάπης

Μετάφραση: Μπάμπης Ζαφειράτος, 26 Μαΐου 2019

Πρακτικό

Ρόκε Δάλτον

Στο όνομα αυτών που ξενοπλένουνε
(και βγάζουνε από τα ασπρόρουχα την ξένη βρόμα)

Στο όνομα αυτών που φυλάνε τα ξένα τα παιδιά
(και πουλάνε την εργατική τους δύναμη
υπό μορφή αγάπης μητρικής και εξευτελισμών)

Στο όνομα αυτών που ζούνε κάτω από ξένη στέγη
(που όμως δεν είναι μια μήτρα ασφαλής, παρά ένας τάφος ή μια φυλακή)

Στο όνομα αυτών που τρώνε τα ξεροκόμματα των ξένων
(και τα μασάνε λες κι είναι κλέφτες)

Στο όνομα αυτών που ζούνε σε μια πατρίδα ξένη
(τα σπίτια και τα εργοστάσια και τα μαγαζιά
και οι δρόμοι και οι πόλεις και τα χωριά
και τα ποτάμια και οι λίμνες και τα ηφαίστεια και τα βουνά
είναι πάντα των άλλων
γι’ αυτό βρίσκεται εκεί η αστυνομία και η φρουρά
για να τα προφυλάξει από μας)

Στο όνομα αυτών που όλο τους το βιος
είναι πείνα εκμετάλλευση αρρώστιες
δίψα για δίκιο και νερό
κυνηγητό καταδίκες
εγκατάλειψη ερημιά τυραννία θάνατος

Κατηγορώ την ατομική ιδιοκτησία
που μας στερεί τα πάντα.

Παράνομα Ποιήματα, 1975
Πέμπτη Ενότητα: Ποιήματα για να ζεις και να το καλοσκέφτεσαι

Μετάφραση: Μπάμπης Ζαφειράτος, 24 Μαΐου 2019

*

Θα μπορούσε

Ρόκε Δάλτον

Για τους αστούς
η πατρίδα οι νόμοι η τιμή κι ο Θεός
δεν έχουν νόημα χωρίς
ατομική ιδιοκτησία και «ελεύθερη επιχειρηματικότητα».

Για τους προλετάριους
ο θάνατος της ατομικής ιδιοκτησίας
και της «ελεύθερης επιχειρηματικότητας»
θα έδινε νόημα στην πατρίδα στους νόμους στην τιμή
ίσως και στον Θεό τον ίδιο.

Παράνομα Ποιήματα, 1975
Πέμπτη Ενότητα: Ποιήματα για να ζεις και να το καλοσκέφτεσαι

Μετάφραση: Μπάμπης Ζαφειράτος, 24 Μαΐου 2019

*

Οι Μικροαστοί

(Για ένα από τα συμπτώματά τους)

Ρόκε Δάλτον

Αυτοί που
στην καλύτερη των περιπτώσεων
θέλουν να κάνουν την επανάσταση
για την Ιστορία για τη λογική
για την επιστήμη και για τη φύση
για τα βιβλία του επόμενου έτους ή τα μελλούμενα
για να βγουν νικητές στη διαπάλη κι ακόμη
για να τους γράψουν τελικά οι εφημερίδες
κι όχι απλά
για να εξαλείψουνε την πείνα
εκείνων που πεινάνε
για να εξαλείψουνε την εκμετάλλευση των εκμεταλλευόμενων.

Είν’ επομένως φυσικό
ότι στην επαναστατική πρακτική
θα δώσουν λογαριασμό μόνο μπροστά στην κρίση της Ιστορίας
στην ηθική, στον ουμανισμό, στη λογική και στην επιστήμη
στα βιβλία και στις φυλλάδες
και θ’ αρνηθούν να δώσουν τον τελευταίο λόγο
στους πεινασμένους και στους εκμεταλλευόμενους
που ζούνε τη δική τους τρομακτική ιστορία
έχουνε τη δική τους αμείλικτη λογική
και θα έχουν τα δικά τους βιβλία
τη δική τους επιστήμη
φύση
και μέλλον

Παράνομα Ποιήματα, 1975
Πέμπτη Ενότητα: Ποιήματα για να ζεις και να το καλοσκέφτεσαι

Μετάφραση: Μπάμπης Ζαφειράτος, 13 Ιανουαρίου 2019

_______________________

Σημείωση

Για τα τραγούδια που… ακούμε στη Θύμηση και για τον Λυρσά βλέπε στο τέλος, μετά το ισπανικό κείμενο.

*

Συμβουλή

Ποτέ μην ξεχνάς
ότι οι λιγότερο φασίστες
ανάμεσα σε φασίστες
είναι επίσης
φασίστες

(Παράνομα Ποιήματα)

*

Χρονολόγιο: Η ζωή και το έργο του Ρόκε Δάλτον

(Πηγή φωτό: contrapunto.com.sv)

Από παράνομο παιδί… στην παρανομία

 Roque Antonio Dalton García: Γεννήθηκε στο Σαν Σαλβαδόρ στις 14 Μαΐου 1935 και δολοφονήθηκε στις 10 Μαΐου 1975. Ποιητής, δημοσιογράφος, δοκιμιογράφος και μυθιστοριογράφος.

«Παράνομος» γιος του Αμερικανού Winnall Dalton­ –μετανάστη των ΗΠΑ στο Μεξικό, ο οποίος το 1920 εγκαταστάθηκε στο Ελ Σαλβαδόρ και παντρεύτηκε την πλούσια κτηματία Αΐδα Ουγιόα­ –και της Σαλβαδοριανής νοσοκόμας Μαρία Γαρσία Μεδράνο, που τον κουράριζε όταν τραυματίστηκε σε μια αποτυχημένη απόπειρα δολοφονίας εναντίον του.

Μάνα, μάνα μου μάνα,
η μόνη όμορφη σκιά
που θα μπορούσε να μισήσει
όλους όσους και με το δίκιο τους
θα μού ’κλειναν
το παράθυρο στο πρόσωπο.

[Ακούστε, Το Παράθυρο στο Πρόσωπο (1961)]

*

«Ήταν μια γυναίκα που εργάστηκε σκληρά για να μπορέσει ο πατέρας μου να σπουδάσει, να μορφωθεί».
Χουάν Χοσέ Δάλτον

1952. Αποφοίτηση από αυστηρό καθολικό σχολείο αρρένων των Ιησουιτών του Ελ Σαλβαδόρ.

1953. Σπουδές Νομικής, Κοινωνικών Επιστημών και Ανθρωπολογίας στα πανεπιστήμια του Ελ Σαλβαδόρ, της Χιλής και του Μεξικού. Στο Πανεπιστήμιο της Χιλής έρχεται σε επαφή με την κομμουνιστική ιδεολογία, καθοριστικής βέβαια σημασίας για τη ζωή και στο έργο του, αφού όπως εξομολογείται:

Από ’κει που ήμουν ένας συντηρητικός καθολικός, ένα 18χρονο κουτορνίθι, έγινα ένας προοδευτικός καθολικός, ένας χριστιανοσοσιαλιστής.

«Ο πατέρας μου, ένας πατέρας, με δυο λόγια, καθόλου καταπιεστικός»
Χουάν Χοσέ Δάλτον

Ο Ρόκε συντηρούσε το μύθο πως ο πατέρας του καταγόταν από μια οικογένεια Αμερικανών παρανόμων, συγκεκριμένα από τη συμμορία των διαβόητων ληστών τραπεζών του Κάνσας, γνωστή ως «Αδελφοί Ντάλτον».

Τον Ιούλιο του ’70 […] μού είχε δείξει τις εικονογραφημένες περιπέτειες των περίφημων αδερφών Ντάλτον, που υποστήριζε πως ήταν οι πρόγονοι του.

(Εδουάρδο Γκαλεάνο, Μέρες και Νύχτες Αγάπης και Πολέμου, βλ.π.κ.)

1954. Επιστροφή από τη Χιλή, εγγραφή στη Νομική Σχολή του Ελ Σαλβαδόρ. Γάμος με την Αΐδα Κάνιας Μοράλες.

Οργανώνεται στην Πανσπουδαστική Ένωση του Πανεπιστημίου του Ελ Σαλβαδόρ (AGEUS ─Asociación General de Estudiantes de la Universidad de El Salvador), νεολαία που βρίσκεται στην πρωτοπορία του Φοιτητικού Κινήματος.

AGEUS (πηγή φωτό: http://tecnosanchez11.blogspot.com)

1955-1956. Δημοσιεύει τα πρώτα του ποιήματα στο περιοδικό Hoja και στο Diario Latino, του Σαν Σαλβαδόρ.

Στρατευμένος επαναστάτης από νεαρή ηλικία ήταν μαζί με τον Ότο Ρενέ Καστίγιο (βλ. παρακάτω) ιδρυτής του Πανεπιστημιακού Λογοτεχνικού Κύκλου (1955), από όπου πέρασαν και δημοσίευσαν στα σχετικά περιοδικά τα πιο αναγνωρισμένα λογοτεχνικά ονόματα της Λατινικής Αμερικής.

Μόσχα. 6ο Παγκόσμιο Φεστιβάλ Νεολαίας, 28 Ιουλ. 1957 (Πηγή φωτό: Wiki)

1957. Με άλλους φοιτητές του Σαλβαδόρ, επισκέπτεται την ΕΣΣΔ για να συμμετάσχει σε ένα Διεθνές Φεστιβάλ Νεολαίας και Φοιτητών στη Μόσχα.

Το φεστιβάλ πραγματοποιείται τακτικά, σχεδόν κάθε 4 χρόνια, από το 1947 στην Πράγα, ως εκδήλωση παγκόσμιας αλληλεγγύης για τη δημοκρατία, ενάντια στον πόλεμο και τον ιμπεριαλισμό. Το εν λόγω Φεστιβάλ ήταν και το μεγαλύτερο μέχρι σήμερα, με τη συμμετοχή 34.000 νέων από 131 χώρες. Το τελευταίο Φεστιβάλ πραγματοποιήθηκε στο Σότσι (Ρωσία) το 2017.

Εκεί στη Μόσχα είχε την τύχη να συναντηθεί με τον Ναζίμ Χικμέτ, τον Αργεντινό ποιητή Χουάν Χέλμαν, τον Νικαραγουανό επαναστάτη Carlos Fonseca (23 Ιουν. 1936 – 8 Νοε. 1976, ιδρυτής του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου των Σαντινίστας ─Frente Sandinista de Liberación Nacional) και τον διπλωμάτη συγγραφέα Μιγέλ Άνχελ Αστούριας (19 Οκτ. 1899, Γουατεμάλα – 9 Ιουν. 1974, Μαδρίτη), ο οποίος θεωρεί ότι ο Δάλτον συγκαταλέγεται ανάμεσα στους τρεις καλύτερους νέους ποιητές της Λατινικής Αμερικής.

Εκδίδει την ποιητική συλλογή, Δική μου με τα Πουλιά (Mía junto a los pájaros).

1958. Μέλος του ΚΚ Ελ Σαλβαδόρ (PCS), μέσω του φίλου του, ποιητή, ακτιβιστή και μαχητή Ότο Ρενέ Καστίγιο (Γουατεμάλα, 25 Απρ. 1936 – 19 ή 23 Μαρ. 1967), τον οποίο ο Δάλτον θεωρούσε πρότυπο επαναστάτη.

Otto René Castillo

«Δεν είναι αρκετό να είσαι μοναχικός μαρξιστής και επαναστάτης, αλλά να οργανωθείς στο Κόμμα», έλεγε.

Ο Καστίγιο αφιέρωσε όλες του τις δυνάμεις πολεμώντας το σκληρό καθεστώς της χώρας του.

Το 1954, μετά το κυβερνητικό πραξικόπημα του Καστίγιο Άρμας, υπό την καθοδήγηση της Γιουνάιτεντ Φρουτ και της CIA (με τις ευλογίες του Αϊζενχάουερ, βέβαια), που ανέτρεψε τον εκλεγμένο Πρόεδρο Χακόβο Άρβενς, πήγε στο Ελ Σαλβαδόρ, όπου συναντήθηκε με τον Δάλτον και άλλους συγγραφείς οι οποίοι τον βοήθησαν να δημοσιεύσει τα πρώτα του έργα.

Το 1957, μετά το θάνατο του δικτάτορα Άρμας, επέστρεψε στη Γουατεμάλα και το 1959 πήγε στη Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας για να σπουδές.

Το 1966 επέστρεψε για δεύτερη φορά στη Γουατεμάλα και εντάχθηκε στις αντάρτικες Ένοπλες Επαναστατικές Δυνάμεις (Fuerzas Armadas Rebeldes), όπου υπηρέτησε ως επικεφαλής προπαγάνδας και εκπαίδευσης.

Το Μάρτη του 1967, μετά ολιγόμηνη δράση στη Σιέρα ντε λας Μίνας, σε μάχη με τον κυβερνητικό στρατό, τραυματίστηκε και πιάστηκε αιχμάλωτος, μαζί με την αντάρτισσα Νόρα Παΐς Κάρκαμο (19 Δεκ. 1944 – 15 Μαρ. 1967. Σπούδασε με υποτροφία για δυο χρόνια Ιατρική στη Μόσχα, αλλά τη διέκοψε για να πάρει μέρος στον απελευθερωτικό αγώνα της πατρίδας της).

Από τη μάχη στη Σίερα, μόνο ο αντάρτης Πάμπλο Μονσάντο επέζησε.

19.3.1967. Ότο Ρενέ Καστίγιο και Νόρα Παΐς Κάρκαμο. (Πηγή φωτό: http://www.phottic.com).

Ο Καστίγιο και η Παΐς, μαζί με δεκατρείς ακόμη συντρόφους, μεταφέρθηκαν σε μια στρατιωτική βάση, βασανίστηκαν βάναυσα επί πέντε μέρες από έναν αξιωματικό του στρατού και στη συνέχεια τους έκαψαν ζωντανούς, στις 17 Μαρτίου 1967.

Ο Καστίγιο δεν είχε προλάβει να κλείσει τα τριάντα ένα του χρόνια και η Παΐς τα είκοσι τρία!

Του Καστίγιο, με μια λεπίδα ξυραφιού δεμένη σε μπαμπού, του έκοψαν τα χέρια και τα πόδια, του χάραξαν τα μάτια, το στόμα, τα μάγουλα, τα μπράτσα, το λαιμό, διαβάζοντας και «ερμηνεύοντας» ένα από τα πιο γνωστά του ποιήματα:

Πάμε πατρίδα να περπατήσουμε

[…]
Πάμε λοιπόν πατρίδα, εγώ στο πλάι σου.

Θα κατέβω τα βάραθρα που θα μου πεις.
Θα πιω όλα τα πικρά ποτήρια.
Θα μείνω τυφλός για να έχεις μάτια.
Θα μείνω χωρίς φωνή για να τραγουδάς εσύ.
Θα πεθάνω για να μείνεις ζωντανή,
για ν’ ανατείλει το πρόσωπό σου στον ορίζοντα φλεγόμενο
απ’ το κάθε λουλούδι που θα γεννάνε τα κόκκαλά μου.

Έτσι πρέπει να γίνει, το δίχως άλλο.
[…]

Μάριο Μπενεδέτι, Ακρωτηριασμένη Ποίηση, Αβάνα, 1977, σελ. 38-39
(Μτφρ: Μπ. Ζ., Ιούλ. 2019)

Κι ο βασανιστής του καυχιόταν για το κατόρθωμά του.

Ο Ρόκε Δάλτον θα γράψει για τον φίλο του:

[…] Πρωτίστως, εισήγαγε στην ποίηση και στο πολιτικό – πολιτισμικό όραμα μια νέα προσέγγιση στο θέμα της εθνικής υπόστασης: αυτή των εκμεταλλευόμενων αυτοχθόνων […].

Οι βασανιστές του έχουν επιβεβαιώσει τη στάση του και το θάρρος του μπροστά στον εχθρό, στο μαρτύριο και στο θάνατο: αδιαμφισβήτητος επαναστάτης μαχητής, πέθανε χωρίς ούτε στιγμή να λυγίσει στην ανάκριση.

1959. Ο ποιητής συμμετέχει στις άοπλες εξεγέρσεις κατά του Λέμους [Αφιέρωμα Α΄], που κορυφώθηκαν μετά και τη νίκη της Κουβανικής Επανάστασης, στο Σαν Σαλβαδόρ και στην Σάντα Άνα, συλλαμβάνεται στις 13 Δεκέμβρη 1959, μαζί με 11 ακόμη άτομα.

Οι 9 αφήνονται ελεύθεροι. Ο ποιητής και ο εργάτης Κάρλος Ιδάλγο (Carlos Hidalgo) εξακολουθούν να κρατούνται και ξεκινάνε απεργία πείνας. Μετά από προσφυγή της συζύγου του Δάλτον απελευθερώνονται στις 7 Ιανουαρίου 1960.

1956, 1958 και 1959 κερδίζει το Βραβείο Ποίησης της Κεντρικής Αμερικής, το οποίο απονέμεται από το Πανεπιστήμιο του Ελ Σαλβαδόρ [Μαρτυρία Μπενεδέτι: Ακρωτηριασμένη Ποίηση, Επαναστατική ποίηση της Λατινικής Αμερικής, Αβάνα, 1977].

1960, Μάρτης. Στη Γουατεμάλα, προσκεκλημένος των φοιτητών του Πανεπιστημίου, συλλαμβάνεται και απελαύνεται από τη χώρα.

Επιστροφή στο Ελ Σαλβαδόρ.

Στις 9 Οκτ. 1960 συλλαμβάνεται με την κατηγορία του κομμουνιστή, για σαμποτάζ και δολοφονία, καταδικάζεται σε θάνατο.

Η ανατρεπτική λογοτεχνία του Δάλτον
Στο συνοδευτικό σημείωμα (φωτό χ.χ. αλλά πιθανότατα το 1960, από τα ρούχα, όπως φαίνεται και στη φωτό του ποινικού μητρώου του) διαβάζουμε:
Ο Br. Roque Antonio Dalton García, με τη σύζυγό του Aída Cañas Morales de Dalton, με βιβλία ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗΣ τάσης που κατασχέθηκαν στην Hacienda San Antonio στο Rosario της La Paz όπου ήταν κρυμμένος στις 8 του παρόντος μήνα.
(Πηγή φωτό: http://museo.com.sv/)

9 Οκτ. 1960. Το φακέλωμά του. Μάτια Καφέ Σκούρα. Λευκός. Μαύρα ίσια μαλλιά. Μεγάλη μύτη. Mέτριο στόμα.

4 μέρες πριν την εκτέλεσή του, τα επεισόδια διαμαρτυρίας κατά του Λέμους, που έχουν ήδη αρχίσει και συνεχίζονται, οδηγούν, στις 26 Οκτωβρίου 1960, στην ανατροπή του καθεστώτος από μια άλλη χούντα και ο Δάλτον τη γλυτώνει (μαζί του και άλλοι κρατούμενοι) με πλήθος κόσμου έξω από τη φυλακή να τον περιμένει και να τον επευφημεί.

 

Χώρα του Ελ Σαλβαδόρ
οι αγρότες κι οι εργάτες είναι μαζί σου.
Ευλογημένη ανάμεσα σ’ όλους της γης τους τόπους
ευλογημένος ο καρπός των ορυκτών και των υδάτων σου
ευλογημένο να είναι το ψωμί
ευλογημένος κι αυτός που το τρώει χωρίς να ’ναι αλυσοδεμένος.

Ρόκε Δάλτον

1961, Φεβ. Εγκαθίσταται στο Μεξικό, κυνηγημένος απ’ τη χώρα του. Συμμετέχει στη Λατινοαμερικάνικη Συνδιάσκεψη για την Κυριαρχία και την Ειρήνη.

Με την Αΐδα. Μεξικό 1961.

Γνωρίζει ανάμεσα σε άλλους τον επίσης εξόριστο Ισπανό ποιητή Λεόν Φελίπε (Ισπανία, 1884 – Πόλη Μεξικού, 18 Σεπ. 1968). Ταξιδεύει στην Αβάνα.

 

Επιστροφή στο Μεξικό. Εκδίδει Το Παράθυρο Στο Πρόσωπο (La ventana en el rostro).

1961. Άφιξη στην Αβάνα

1962. Αβάνα ξανά, όπου θα μείνει αρχικά ένα χρόνο. Συμμετέχει στη Διάσκεψη των Λαών ως εκπρόσωπος του Σαλβαδόρ. Το Casa de las Américas (CDLA), τόπος συνάντησης για πολλούς εξορισμένους λατινοαμερικάνους συγγραφείς, τον καλωσορίζει και στη συνέχεια εκδίδει τα περισσότερα έργα του.

Ο Ρόκε με την Αϊδέ Σανταμαρία, την ψυχή του CDLA. Κατά την απονομή του Βραβείου του το 1969 (βλ.π.κ.) Πίσω ο Kουβανός συγγραφέας (διηγηματογράφος παραμυθάς) Ονέλιο Χόρχε Καρδόσο (14 Μαΐ. 1914 – 29 Μαΐ. 1986)

Κυκλοφορούν δυο συλλογές του:

– Η Σειρά του Ταπεινωμένου (El turno del ofendido) –με την οποία του απονέμεται η Τιμητική Διάκριση του CDLA.

– Η θάλασσα. Παραλλαγές, ποίηση (El Mar. Variaciones)

– Και το δοκίμιό του για τον Περουβιανό ποιητή Σέσαρ Βαγιέχο (César Vallejo).

Ο Ρόκε με τον Φαγιάδ Χαμίς Μπερνάλ.

Φιλία με τον Μεξικανό ζωγράφο και ποιητή Φαγιάδ Χαμίς Μπερνάλ (ο εικονογράφος της πρώτης κουβανικής έκδοσης του Gran Zoo του Νικολάς Γκιγιέν) και τους επίσης ποιητές Εβέρτο Παδίγια (1932-2000) –από τους διαφωνούντες αργότερα με την πολιτική Κάστρο– και Γκιγιέρμο Ροδρίγες Ριβέρα (1943-2017). [Βλ. και φωτό κάτω].

Θα γνωρίσει την ετεροθαλή αδερφή του (απ’ τον πατέρα του), Μαργαρίτα Δάλτον, που φοιτά στο Πανεπιστήμιο της Αβάνας.

1962. Η Μαργαρίτα και ο Ρόκε στην Αβάνα

Η αδελφή μου έχει μάτια που σε αφήνουν άναυδο (…)
Μια μέρα έγινε κομμουνίστρια (…)
Μου αρέσει να την κοιτάζω να ιχνηλατεί τους ιερούς πολιτισμούς.

[Ρόκε Δάλτον, Μαρτυρίες (1964)]

Η Μαργαρίτα Δάλτον (γεν. Πόλη του Μεξικού, 1943) το 2016. Μυθιστοριογράφος, ιστορικός, ερευνήτρια, καθηγήτρια, ακτιβίστρια για τα δικαιώματαν της γυναίκας και εκδότρια του Μεξικού.

1963. Συμμετέχει ενεργά στην πολιτιστική ζωή της χώρας. Εργάζεται στο CDLA, στο κουβανικό ραδιόφωνο και στην Ένωση Συγγραφέων και Καλλιτεχνών της Κούβας (UNEAC).

Ξανασυναντιέται με τον Χικμέτ, ο οποίος την ίδια χρονιά θα αφήσει την τελευταία του πνοή στη Μόσχα.

Δημοσιεύει το Ελ Σαλβαδόρ – Μονογραφία, Αβάνα. (Β΄ έκδοση από το Πανεπιστήμιο του Ελ Σαλβαδόρ το 1979).

Μετά την εισβολή στον Κόλπο των Χοίρων, το 1963, παίρνει στρατιωτική εκπαίδευση με 4 ακόμη νέους, από τη Γενική Διεύθυνση Πληροφοριών της Κούβας (DGI).

Εξπέρ στην κρυπτογράφηση, παρακολούθηση και επικοινωνία στα βραχέα κύματα τους τελευταίους μήνες του 1963.

1964. 21 Απριλίου. Ο Κουβανός Βλαδιμίρ Ροδρίγκες Λεχέρα, υπεύθυνος Πληροφοριών για την Κεντρική Αμερική, ζητάει άσυλο στη Νέα Σκοτία, παραδίδει στη CIA έγγραφα για τις δραστηριότητες της DGI και δίνει ονόματα των πρακτόρων της.

Ιούνιος. Ο Δάλτον μπαίνει κρυφά στο Ελ Σαλβαδόρ για σύντομη παραμονή, με το ψευδώνυμο Juan Montenegro.

Ξέροντας ότι καταζητείται, «ασκεί το δικαίωμά του να βγει και να πιει μια μπύρα» –όπως γράφει ο ίδιος στο αυτοβιογραφικό και μοναδικό του μυθιστόρημα, Εγώ, ο φτωχός ποιητάκος… (Pobrecito poeta que era yo…, EDUCA, Κόστα Ρίκα, 1975).

Η αστυνομία, που… τα πίνει στο ίδιο μπαρ, τον συλλαμβάνει, φυλακίζεται, δεν υπάρχουν στοιχεία εναντίον του και απελαύνεται ξανά.

4 Σεπτεμβρίου 1964. Επιστρέφει στο Ελ Σαλβαδόρ. Νέα σύλληψη και «εξαφάνισή του» στις φυλακές του Κοχουτεπέκε, 33 χλμ. από το Σαν Σαλβαδόρ.

Μεταφέρεται σε ένα πλούσιο αγρόκτημα, ανακρίνεται για τους δεσμούς του με την Κούβα από τον πράκτορα της CIA Harold F. Swenson, ο οποίος του διαμηνύει ότι ο στρατός σχεδιάζει να τον σκοτώσει, αλλά αν θέλει μπορεί να τη γλυτώσει συνεργαζόμενος και να ζει σαν συγγραφέας, όχι σαν εγκληματίας· του προτείνει να δουλέψει για την Υπηρεσία.

Ο ποιητής αρνείται, βέβαια.

«Θα διαδώσουμε στους συντρόφους σου –του λέει η CIA– ότι πριν πεθάνεις προσπάθησες να σώσεις το τομάρι σου… Και δεν θα μείνεις στην ιστορία σαν ήρωας, αλλά σαν προδότης».

Και πίσω στη φυλακή του Κοχουτεπέκε.

25 Σεπτεμβρίου 1964. Ο Σουένσον επισκέπτεται τον Δάλτον.

30 Σεπτεμβρίου 1964. Ο Δάλτον αντιμέτωπος με Σουένσον και Λεχέρα.

Στα κειμενάκια της φωτό διαβάζουμε:

Αγνοούνται τα ίχνη του – Συγγενείς του Br. Ρόκε Δάλτον (φωτογραφία), έχουν λάβει ανώνυμες καταγγελίες, που αναφέρουν ότι είναι φυλακισμένος στη Σάντα Άνα ή ότι του έχουν κόψει τα αφτιά. Δηλώνουν ότι δεν ξέρουν πού βρίσκεται.

Αγνοούνται τα ίχνη του Br. Roque Dalton García

Οι Κυρίες Μαρία Γαρσία και Αΐδα Δάλτον Γαρσία, μητέρα και σύζυγος, αντίστοιχα, του Br. Ρόκε Δάλτον, αναφέρουν ότι από την εικοστή ενάτη του περασμένου Αυγούστου, οπότε και έκαναν προσφυγή για αυθαίρετη σύλληψη και κράτηση [habeas corpus] υπέρ του πανεπιστημιακού, η κατοικία τους άρχισε να φρουρείται από πράκτορες της Υπηρεσίας Ερευνών και από αστυνομικούς. Οι πρώτοι είχαν ημερήσια βάρδια και οι δεύτεροι, ένοπλοι, ήταν νυχτερινοί.

Ανώνυμες καταγγελίες

Τόσο η σύζυγος όσο και η μητέρα του Br. Ρόκε Δάλτον έχουν λάβει πολλές ανώνυμες καταγγελίες. Σε κάποιες γίνεται λόγος ότι η αστυνομία έχει κόψει τα αφτιά του πτυχιούχου· σε άλλες ότι κρατείται σε ειδικό κελί στο Σωφρονιστικό Κατάστημα της Σάντα Άνα (εκεί κρατήθηκε το 1959. Βλ. πιο πάνω). «Μας απειλούν –λένε– απάγοντας τα παιδιά μας».

Σημ. Μπ. Ζ.:
– Br. = Bachiller (bachelor). Απόφοιτος λυκείου: bachillerato = λύκειο. Ή και πτυχιούχος, μεταπτυχιακός φοιτητής. Η φωτό χ.χ. αναφέρεται είτε στη σύλληψη και κράτηση του Δάλτον ποιητή στις φυλακές της Σάντα Άνα, στις 13 Δεκ. 1959 (ό.π.π.), οπότε ο ποιητής είναι  24 ετών, είτε σε σύλληψη και κράτησή του στις ίδιες φυλακές το 1964, οπότε είναι 29 ετών. Η πηγή στην οποία τη βρήκα (https://www.emaze.com/@ALIRQLTF) την κατατάσσει μαζί με τα δύο αποκόμματα της El Diario de Hoy του 1964, που ακολουθούν.

– Κομμένα αφτιά: Η φρίκη σε αυτές τις χώρες των αιμοσταγών δικτατόρων ξεπερνάει κάθε φαντασία και έφτασε στο απόγειό της με τις σφαγές της δεκαετίας του ’80. Ο Γκαλεάνο στο βιβλίο του Ένας κόσμος ανάποδα, 1998 (ελλ. 2000, 2008 από την Πιρόγα και ξανακυκλοφόρησε εφέτος, 2019, από τον Πάπυρο, στην ίδια μετάφραση της Γεωργίας Ζακοπούλου), μας λέει πως:
          «την εποχή εκείνη οι αξιωματικοί έδιναν ως ανταμοιβή στους στρατιώτες που τους έφερναν ένα ζευγάρι αυτιά, μια καδένα με ένα επιχρυσωμένο φύλλο βελανιδιάς».

2-5 Οκτωβρίου. Καλλιτέχνες και εκπρόσωποι φορέων και σωματείων υπογράφουν κείμενο διαμαρτυρίας για τη σύλληψη του ποιητή που δημοσιεύεται στην εφημερίδα El Diario de Hoy.

El Diario de Hoy: Διαμαρτύρονται για τη σύλληψη του ποιητή

12 Οκτωβρίου. Η Φοιτητική Ένωση της Νομικής Σχολής καταδικάζει το καθεστώς και απαιτεί την άμεση απελευθέρωση του Ρόκε Δάλτον.

Διαμαρτυρίες κατά της παράνομης σύλληψης από τους δύο Δικηγορικούς Συλλόγους της χώρας και από το Κέντρο Νομικών Μελετών.

15 Οκτωβρίου. Ανοιχτή επιστολή διαμαρτυρίας της Αΐδα Κάνιας στον Πρόεδρο Συνταγματάρχη Χούλιο Ριβέρα.

25 Οκτωβρίου. «Εκμεταλλευόμενος ένα ρήγμα που προκλήθηκε σε τοίχο του κελιού μου, από δονήσεις και κραδασμούς σε παρακείμενο κτήριο», σκάβει με κοκκαλάκια από κοτόπουλο κι ένα κουτάλι και δραπετεύει:

El Diario de Hoy: Πιστεύεται ότι δραπέτευσε από το Κοχουτεπέκε

Επιστολές του Δάλτον στις εφημερίδες: Diario Latino, La Prensa Gráfica και El Diario de Hoy

Με συνέλαβαν χωρίς λόγο οι τύποι του ειδικού ανακριτικού τμήματος της εθνικής αστυνομίας στις 4 Σεπτεμβρίου, παρουσία πολλών ανθρώπων.

Ανακρίθηκα από έναν Αμερικανό με πολιτικά. Ο κύριος αυτός με κατηγόρησε ότι συμμετείχα σε μια διεθνή συνωμοσία εναντίον της σαλβαδοριανής κυβέρνησης.

Στις 25 Σεπτεμβρίου [Παρασκευή, 1964] μεταφέρθηκα σε μια ιδιωτική βίλα στην περιοχή Planes de Renderos υπό στενή επιτήρηση. Εκεί ο ξένος αξιωματούχος συνέχισε να με ανακρίνει, εντείνοντας τους εκβιασμούς και τις «προσφορές» του και φτάνοντας στο σημείο να με παρουσιάσει σε ένα εντελώς άγνωστό μου άτομο, το οποίο μίλαγε με έντονη κουβανέζικη προφορά.

Το βράδυ της περασμένης Κυριακής, 25 [Οκτ. 1964], εκμεταλλευόμενος τη ζημιά που προκλήθηκε σε έναν τοίχο του κελιού μου, από δονήσεις και κραδασμούς σε παρακείμενο κτήριο, κατάφερα να το σκάσω και να φτάσω στο Σαν Σαλβαδόρ με δικά μου μέσα.

Πρέπει να προσθέσω ότι μέχρι την απόδρασή μου ήταν μέρες που δεν μου έδιναν φαγητό και τρεφόμουν με τα φιλόστοργα αποφάγια που με τάιζαν κάτι πρακτορίσκοι. Κατά την παραμονή μου στο Κοχουτεπέκε μού επιτράπηκε να κάνω μπάνιο μόνο μια φορά.

Προσπαθεί να διαφύγει. Συλλαμβάνεται στη Γουατεμάλα, μεταφέρεται στα σύνορα με το Μεξικό, ρακένδυτος συλλαμβάνεται πάλι και ανακρίνεται.

Αβάνα. Με τη βοήθεια συντρόφων φτάνει στην Κούβα και εργάζεται πάλι στο CDLA.

– 1964. Εκδίδεται η ποιητική του συλλογή Μαρτυρίες (Los Testimonios)

– Γράφει τα Μικρά Κολαστήρια (Los Pequeños Infiernos) που θα εκδοθούν στη  Βαρκελώνη το 1970.

1965 – 1968. Εγκατάσταση στην Πράγα με τη σύζυγό του και τα τρία του παιδιά. Εκπρόσωπος του PCS, μετέδιδε από την Πράγα τις εκθέσεις του ΚΚΕΣ στη Διεθνή Επιθεώρηση: Προβλήματα για την Ειρήνη και το Σοσιαλισμό, το περιοδικό του Ελ Σαλβαδόρ για την παγκόσμια εξάπλωση των κομμουνιστικών κομμάτων.

Πράγα

Χουάν Χοσέ Δάλτον: Ο πιο νοσταλγικός άνθρωπος του κόσμου. Λαχταρούσε ό,τι ήταν σχετικό με το Ελ Σαλβαδόρ.

Εκτός του ότι φυτοζωεί οικογενειακώς, θα δεχτεί κι έναν μυστήριο ξυλοδαρμό:

«Μια χερούκλα τον άρπαξε σε μια γωνία και τον άφησε ξαπλωμένο χάμω με διπλό κάταγμα και διάσειση». [Βλ.π.κ. Γκαλεάνο].

1966. Στο συνέδριο του Τσέχικου Κομμουνιστικού Κόμματος, θα βρεθεί στον μεγάλο και καθοριστικό σταθμό της ζωής του, συναντώντας τον Μιγέλ Μάρμολ (Σαν Σαλβαδόρ, 4 Ιουλ. 1905 – 25 Ιουν. 1993), ιδρυτή του Κομμουνιστικού Κόμματος του Ελ Σαλβαδόρ, που ήταν τότε ο μοναδικός επιζών της εξέγερσης των αγροτών του 1932 [Ρόκε Δάλτον: Ρεβιζιονιστική Ηφαιστειολογία και Ακροαριστερά – Αφιέρωμα Α΄] και ζούσε εξόριστος στην Πράγα. [Βλ. και κάτω από Γκαλεάνο: 1975. Σαν Σαλβοδόρ, Ο Ρόκε].

Πράγα 1966. Ο Δάλτον με τον Μιγέλ Μάρμολ. Η καταγραφή της μαρτυρίας για τα γεγονότα του 1932.

Καρπός αυτής της συνάντησης, με συζητήσεις πολλών εβδομάδων, είναι το δοκίμιο του  ποιητή, Ο Μιγέλ Μάρμολ και τα γεγονότα του 1932 στο Ελ Σαλβαδόρ (Miguel Mármol y los sucesos de 1932 en El Salvador, 1972), ένα από τα σημαντικότερα κείμενα για την ιστορία του κομμουνιστικού κινήματος του Ελ Σαλβαδόρ, αλλά και ένα κλασικό έργο της λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας.

1967. Μαθαίνοντας το θάνατο του Τσε γράφει:

Η φυσική εξαφάνισή του είναι ένα ανεπανόρθωτο γεγονός για το οποίο όλα τα ανθρώπινα πλάσματα και οι επαναστάτες δεν ωφελεί να χύνουμε δάκρυα· η αποφασιστική στάση στην οποία μάς υποχρεώνει η σημερινή ιστορική αθανασία του είναι να γίνουμε πραγματικά αντάξιοι του επαναστατικού του παραδείγματος.

– Το ποίημα του Δάλτον Σύμβολο Πίστης στον Τσε.

1968. Επιστροφή στην Κούβα. Κόβει τους δεσμούς με το Κομμουνιστικό Κόμμα του Σαλβαδόρ (βλ.π.κ.).

– Από τις Εκδόσεις του Πανεπιστημίου του Ελ Σαλβαδόρ εκδίδεται μια Ανθολογία Ποιημάτων του (Poemas-Antología).

Δουλεύει ταυτόχρονα τα έργα του:

– Ο έρωτας με χτυπάει χειρότερα απ’ την Άνοιξη

– Ένα κόκκινο βιβλίο για τον Λένιν (Αβάνα 1970)

– Ένα βιβλίο ελαφρώς ενοχλητικό (Μεξικό 1988)

– Οι απαγορευμένες ιστορίες του Τοσοδούλη (Μεξικό 1974)

– Ολοκληρώνει το Μιγέλ Μάρμολ

1968. Από κοινού με την Νίνα Σεράνο (γ. 1934) γράφουν το σενάριο για ντοκιμαντέρ της Κουβανικής Τηλεόρασης, με τον εύγλωττο τίτλο Ντάλτον και CIA (Dalton y Cía).

(Πηγή φωτό: https://elfaro.net/es/)

Το έργο ήταν μια τεράστια, αν και εφήμερη επιτυχία, και μάλιστα ο Φιντέλ Κάστρο διαμήνυσε ότι το είχε απολαύσει, αφού ο Δάλτον του είχε ζητήσει προσωπικά να το παρακολουθήσει και να του πει τη γνώμη του. Το έργο είναι μια διασκεδαστική σάτιρα αντάξια του Μπέρτολτ Μπρεχτ, «ένα καουμπόικο δράμα… ένα έργο για τον ιμπεριαλισμό», όπως δήλωσε η ίδια η Σεράνο σε συνέντευξή της το 2006.

Ο πλήρης τίτλος του έργου: Ντάλτον και CIA: Όπου ιστορείται η ζωή και τα θαύματα, οι οικονομικο-ηθικές περιπέτειες και κακοτυχίες των ανήμερων Αδελφών Frank και Winnall Dalton στα όμορφα (αν και ταραγμένα) κεντροαμερικανικά εδάφη της Γουατεμάλας και του Ελ Σαλβαδόρ, που κατοικούνται όπως πάντα από στρατηγούς και πεταλούδες.

Η Σεράνο το τιτλοφόρησε στα αγγλικά: Οι Ντάλτον Καλπάζουν προς Νότο.

Ο ίδιος ο Δάλτον θα πει:

Γιατί λοιπόν ένας κομμουνιστής παίρνει μια τέτοια φιλελεύθερη στάση απέναντι στα εμφανή βρόμικα κόλπα των προγόνων του; Πρώτα απ’ όλα, από λίγο περισσότερο σεβασμό, επειδή ο σεβασμός είναι η καλύτερη πλευρά της ζωής. Δεύτερον, λίγο μεγαλύτερη σοβαρότητα και ιστορική αυστηρότητα, που μπορεί να απαιτηθεί σήμερα (1973) ακόμα και από τους πιο απλούς και διστακτικούς θεατές της ιστορίας. Μην μου ζητάτε να απεικονίσω τον πατέρα μου και τον θείο μου σαν δύο Αμερικανούς Ρομπέν των Δασών, γιατί δεν ήταν. Ήταν ακριβώς το αντίθετο, όπως θα περίμενε κανείς από τους πρωτοπόρους του καπιταλισμού οπουδήποτε στον κόσμο. (Dalton: “Un fragmento de Dalton y Cia”. Cultura 89, Ιανουάριος–Απρίλιος, 28-41).

[Αποσπάσματα από το δοκίμιο του Robert Atwood, «Οργισμένος Γκρίνγκο: Ο Ρόκε Δάλτον και ο πατέρας του» (Gringo Iracundo. Roque Dalton y su padre)].

Casa de las Américas, 1969. Κατά την απονομή του βραβείου. Φωτό: Χεράρδο Μπαρέρο

– 1969. Κυκλοφορεί η πιο γνωστή ποιητική του συλλογή, Ταβέρνα και άλλα Μέρη (Taberna y otros Lugares).

Του απονέμεται το Βραβείο Casa de las Américas (εκδοτικός οίκος από το 1959, με την από το 1961 ομώνυμη, 3μηνιαία επιθεώρηση τέχνης), η μεγαλύτερη τιμητική διάκριση της Λατινικής Αμερικής.

«Αυτό το Σπίτι μάς έχει βοηθήσει να ανακαλύψουμε την Αμερική», είχε πει χαρακτηριστικά ο Γκαλεάνο, το 2012, κατά την παραλαβή του βραβείου εκείνης της χρονιάς. (Περισσότερα για Casa βλ. από Κατιούσα: Ο Τσε του Χουάν Χέλμαν: Εξαίσιος με τα άλογα που τραγουδάνε).

Η κριτική επιτροπή για την ποίηση αποτελείται από τους: Εφραΐν Ουέρτα (Efraín Huerta, Μεξικό), Χοσέ Αγούστιν Γοϊτισόλο (José Agustin Goytisolo Ισπανία), Αντόνιο Σινσέρος (Antonio Cisneros, Περού), Ρενέ Ντεπέστρ (René Depestre, Αϊτή), και Ροβέρτο Φερνάντες Ρεταμάρ (Roberto Fernández Retamar, Κούβα. Πέθανε στις 20 Ιουλ. 2019, γεννημένος στις 9 Ιουν. 1930), οι οποίοι είχαν να επιλέξουν μεταξύ 221 συμμετεχόντων. [Για Ρεταμάρ βλέπε ετικέτα και περισσότερα από Μποτίλια Στον Άνεμο].

Η απόφαση ήταν ομόφωνη και βράβευσε όχι μόνο έναν από τους πιο ενεργητικούς και προκλητικούς ποιητές της Λατινικής Αμερικής, αλλά και έναν από αυτούς που έχουν καταφέρει να συνδυάσουν με τον καλύτερο τρόπο την πολιτική στράτευση με την καλλιτεχνική αυστηρότητα. [Μάριο Μπενεδέτι, ό.π.π.]

Casa de las Américas, 1969. Κατά την απονομή του βραβείου. Φωτό: Χεράρδο Μπαρέρο

Ο ποιητής σε μακροσκελή συνέντευξή του στον Μάριο Μπενεδέτι (Μια ώρα με τον Ρόκε Δάλτον, εφημερίδα Marcha, 28 Φεβ. και 7 Μαρ. 1969) θα πει:

Η κουβανική εμπειρία ήταν αποφασιστικής σημασίας για μένα από πολλές απόψεις. Νομίζω ότι ήταν η σημαντικότερη εμπειρία της ζωής μου. Αρχικά, επειδή μού δόθηκε ευκαιρία να ζήσω την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Αξέχαστες εποχές το 1962 και το 1963, όπου είχα το προνόμιο να μοιραστώ με τον κουβανικό λαό τα συναισθήματα και το μεγαλείο εκείνης της στιγμής, και με χαρά έμαθα ότι οι μικροί λαοί μας μπορεί να είναι ικανοί για  μια εξαιρετική παγκόσμια μοίρα. Ως ποιητής, στην Κούβα ήταν που απόκτησα επίγνωση του τι σημαίνει να γράφεις στα σοβαρά, να είσαι (για να χρησιμοποιήσω μια παλιά έκφραση) επαγγελματίας συγγραφέας, κάποιος που επιλέγει τη λογοτεχνία ως επάγγελμα. Δεν ξέρω αν αυτό συνέβη επειδή ήταν απλώς ένα επίπεδο εξέλιξης ή επειδή εδώ οι συνθήκες ελευθερίας (υλικές και πνευματικές) ήταν ουσιαστικές για να εκφράσω ένα φάσμα προβλημάτων που δεν θα μπορούσα ποτέ να αντιμετωπίσω στη χώρα μου. Η Κούβα παραμένει μια ξεχωριστή και καθοριστική εμπειρία για μένα γιατί τότε ήμουν σε θέση να ζήσω σε διάφορους χώρους της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, επομένως να συγκρίνω, να βγάλω τα συμπεράσματά μου, και με αυτή την έννοια η Κούβα με βοήθησε να οργανώσω καλύτερα τις επιδιώξεις μου σχετικά με την επανάσταση στη Λατινική Αμερική και συγκεκριμένα στη χώρα μου. Η κουβανική εμπειρία ήταν αυτή που μου έδωσε τα βασικά εφόδια για να διαμορφώσω άποψη, να αποστασιοποιηθώ (για να χρησιμοποιήσω τον μπρεχτικό όρο) και ήταν σίγουρα πολύ χρήσιμη για να εκτιμήσω το χειροπιαστό πρόβλημα της επανάστασης στη χώρα μου.

Ρόκε Δάλτον, Μάριο Μπενεδέτι

Μπενεδέτι: Από τα αποσπάσματα του βιβλίου σου που έχω υπόψη μου και από αυτά που μου λες τώρα, βλέπω ότι η ποίησή σου θα μπορούσε να θεωρηθεί στρατευμένη. Τι περιεχόμενο δίνεις στη στράτευση;

Μου φαίνεται ότι για εμάς τους Λατινοαμερικάνους έφτασε η στιγμή να τεθεί όσο το δυνατόν καλύτερα το ζήτημα της συμμετοχής. Στη δική μου περίπτωση, νομίζω ότι όλα όσα γράφω εμπεριέχουν την υποχρέωση να δούμε τη λογοτεχνία και τη ζωή με έναν τρόπο πιο σημαντικό από το καθήκον μας ως άτομα: ως αγώνα για την απελευθέρωση των λαών μας. Ωστόσο, δεν πρέπει να αφήσουμε αυτή την έννοια να γίνει κάτι αφηρημένο. Πιστεύω ότι συνδέεται με μια συγκεκριμένη πορεία της επανάστασης και ότι αυτός ο δρόμος είναι ο ένοπλος αγώνας. Σε αυτό το επίπεδο, καταλαβαίνω ότι η υπόσχεσή μας είναι ανυποχώρητη, και ότι όλα τα άλλα επίπεδα θεωρητικής και μεθοδολογικής δέσμευσης της λογοτεχνίας με το μαρξισμό, με τον ανθρωπισμό, με το μέλλον, με την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, κ.λπ., θα πρέπει να συζητηθούν και να επεκταθούν, προκειμένου να διευκρινιστούν για όσους πρόκειται να κάνουν πράξη αυτή τη στράτευση στο έργο τους και στη ζωή τους· αλλά για μας, τους Λατινοαμερικάνους συγγραφείς που προσποιούμαστε ότι είμαστε επαναστάτες, το ζήτημα της λογοτεχνικής μας στράτευσης, θα πρέπει να τεθεί σε μια συγκεκριμένη μορφή πάλης.

[Πηγή: https://www.literatura.us]

Εκδίδεται το βιβλίο Διανόηση και Κοινωνία (XXI Αιώνας, Μεξικό, 1969). Μια «συζήτηση» στην Αβάνα, με τους Roque Dalton, René Depestre, Edmundo Desnoes, Roberto Fernández Retamar, Ambrosio Fornet, Carlos María Gutiérrez.

Στον πρόλογο διαβάζουμε:

Μια πληθώρα Λατινοαμερικάνων συντρόφων, με διαφορετική ιδιοσυγκρασία ο καθένας, που εντάσσονται στη σκληρή και όμορφη προσπάθεια της παρούσας Επαναστατικής διαδικασίας, ανταλλάσσουν απόψεις σχετικά με τις πρόσφατες εξελίξεις στον τομέα του πολιτισμού και της πολιτικής. Μια από αυτές τις μεγάλες συζητήσεις ηχογραφήθηκε πρόσφατα (τη νύχτα της 2 Μαΐου [1969] στο εργαστήρι του ζωγράφου Μαριάνο [Ροδριγες, Αβάνα 24 Αυγ. 1912 – 25 Μαΐ. 1990]). Με την απομαγνητοφώνηση, ο καθένας μπορούσε να αλλάξει οτιδήποτε έκρινε σκόπιμο, ή να διορθώσει κάτι είτε ακόμη και να ζητήσει διευκρινίσεις από τους άλλους και να το προσθέσει […]

Αβάνα, 19 Μαΐου 1969. Έτος της Αποφασιστικής Προσπάθειας [για τη συγκομιδή ζάχαρης].

1970. Ο Ρόκε, μέλος της Κριτικής Επιτροπής για το Βραβείο CDLA. Από αριστερά προς τα δεξιά: Γουάσινγκτον Δελγάδο, Ρόκε Δάλτον, Μάργκαρετ Ράνταλ (ΗΠΑ, 6 Δεκ. 1936), Σίντιο Βιτιέρ (ΗΠΑ 25 Σεπ. 1921 – Αβάνα, 1 Οκτ. 2009), Ερνέστο Καρδενάλ (Νικαράγουα, 20 Ιαν. 1925)

1970. Σταματάει συνεργασία με το CDLA. Εργάζεται στο πρακτορείο ειδήσεων Prensa Latina, στις χώρες της Ευρώπης και της Λατινικής Αμερικής.

1972-1974. Αγώνας για επιστροφή στο Ελ Σαλβαδόρ.

– 1972. Miguel Mármol. Πρώτη έκδοση 1972, Σαν Χοσέ, Κόστα Ρίκα, (εκδ. EDUCA –Editorial Universitaria Centroamericana),

1973. Στη Χιλή προσκεκλημένος από την κυβέρνηση Σαλβαδόρ Αγιέντε. Το Casa de las Américas φιλοξενεί άρθρο του όπου διαμαρτύρεται για τη στρατιωτική επέμβαση στο Πανεπιστήμιο του Ελ Σαλβαδόρ.

Συναντιέται με τον Δρ Φάμπιο Καστίγιο Φιγερόα (1920-2012), γιατρό, ιδρυτικό μέλος του Επαναστατικού Κόμματος Κεντροαμερικανών Εργαζομένων (PRTC), και από τους πρωτοστάτες του φοιτητικού κινήματος στην –κατά Δάλτον– ακροαριστερή απεργία της 2 Απρίλη 1944 [ΡόκεΔάλτον – Αφιέρωμα Α΄].

Ο Φιγερόα, το 1962, ως Πρύτανης του UES, με την υποστήριξη του Κομμουνιστικού Κόμματος, έκανε βαθιές μεταρρυθμίσεις στο πρόγραμμα σπουδών και το 1972 απελάθηκε στη Νικαράγουα και έζησε εξόριστος στην Κόστα Ρίκα και στη Χιλή, μέχρι τη λήξη του Εμφυλίου, το 1991, όπου εκλέχτηκε ξανά πρύτανης και προώθησε νέες δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις στον τομέα της ασφάλειας και της εκπαίδευσης στο Ελ Σαλβαδόρ.

Μετά τη Χιλή, τα ίχνη του Ρόκε χάνονται. Ο Μπενεδέτι στην ανθολογία του Ακρωτηριασμένη Ποίηση (ό.π.π.) μας λέει ότι «ταξίδεψε στη Λαϊκή Δημοκρατία του Βιετνάμ και στη Λαϊκή Δημοκρατία της Κορέας».

1972. Ο Ρόκε στην Κορέα

Επιθυμία του Δάλτον για ένταξή του στις Επαναστατικές Δυνάμεις της Λατινικής Αμερικής. Συναντιέται με τον Καγιετάνο Κάρπιο στο Παρίσι, ο οποίος όμως τον απορρίπτει με το σκεπτικό ότι θα εξυπηρετούσε καλύτερα τον αγώνα ως μαρξιστής ποιητής και συγγραφέας παρά ως πολεμιστής.

Στο Παρίσι. Από το Αρχείο της οικογένειας Δάλτον

Μονόδρομος τώρα είναι ο Επαναστατικός Λαϊκός Στρατός (Ejército Revolucionario del Pueblo ─ERP, 1972-1992), που έχει την υποστήριξη της Επαναστατικής Κυβέρνησης της Κούβας, η οποία δεσμεύεται να παράσχει τη βοήθειά της. Σύνδεσμός της με τον ERP και την ένοπλη επανάσταση του Σαλβαδόρ θα είναι ο Ρόκε Δάλτον.

Κατά την Αβάνα «Είναι ο τύπος που έχει τη στόφα του επαναστάτη».

*

Παράνομος Στο Ελ Σαλβαδόρ

Από τις αρχές Δεκέμβρη 1973, όπως δείχνει η αλληλογραφία του με την Αΐδα (16 επιστολές, που βρέθηκαν πρόσφατα και είδαν το φως της δημοσιότητας, βλ.π.κ.), και όχι από τις 24 του μήνα, όπως ήταν γνωστό μέχρι σήμερα.

11 Δεκ. 1973: Αγαπημένη Άνα. Ο πρώτος μου χαιρετισμός από το νέο σπίτι… Υπογραφή: Μιγέλ. (Πηγή φωτό: https://zonalibreradio1.wordpress.com)

Ακολουθώντας τη… διαδρομή του Τσε και από τους ίδιους γιατρούς που «κατασκεύασαν τον κύριο Αδόλφο Μένα της Βολιβίας», ο Ρόκε γυμνάζεται, παίρνει κιλά, κάνει χειρουργική επέμβαση… λόγω μύτης, αφήνει μουστάκι και εφοδιάζεται με πλαστά χαρτιά.

Παράνομος στο Ελ Σαλβαδόρ: Χούλιο Δέλφος Μαρίν ή Χούλιο Ντρέυφους

Κατά την προετοιμασία της εισόδου του, οι πάντες πιστεύουν ότι βρίσκεται στο Βιετνάμ. Εξού και ο Χούλιο Κορτάσαρ, στη νεκρολογία του για το Ρόκε αναφέρει:

«…στην τελευταία επιστολή που έλαβα από αυτόν, με ημερομηνία από το Ανόι στις 15 Αυγούστου 1973, αλλά ήρθε στα χέρια μου πολύ αργότερα για λόγους που δεν θα μάθω ποτέ…».

Ο κύριος Χούλιο Δέλφος Μαρίν ή Χούλιο Ντρέυφους μετακομίζει στον ERP ως σύμβουλος του Ρίβας Μίρα (που βρίσκεται στην κορυφή της οργάνωσης), σύμβουλος επικοινωνίας και πολιτικοστρατιωτικής στρατηγικής και γίνεται το υψηλόβαθμο στέλεχος με το κωδικό όνομα «Ο θείος Χούλιο (El Tio Julio)».

Λιλ Μιλάγρο.

Στην παρανομία του Ελ Σαλβαδόρ διατηρεί δεσμό με τη Λιλ Μιλάγρο Ραμίρες (Lil Milagro Ramírez, 3 Απρ. 1945 – 17 Οκτ. 1979), στο σπίτι της οποίας θα περάσει τους τελευταίους μήνες της ζωής του (μέχρι τον Μάιο του 1975).

Με την Αΐδα Κάνιας ο ποιητής έχει πάρει διαζύγιο από το 1971 και παρά τους νέους δεσμούς των δυο τους παραμένει η ουσιαστική σχέση στη ζωή του και είναι ο μοναδικός άνθρωπος που ήξερε πάντα τις κινήσεις του.

Άλλωστε, ο Ρόκε, στις επιστολές του της περιόδου  1973-1975 (ο.π.π.), με το συνθηματικό όνομα Μιγέλ, όταν προσπαθεί να μάθει νέα για τον προηγούμενο –υπό διάλυση– δεσμό του στην Αβάνα, με την Κουβανή ηθοποιό Μίριαμ Λεσκάνο, η οποία εμφανίζεται με το συνθηματικό όνομα «Μόνικα», απευθύνεται στην Άνα, που δεν είναι άλλη από την Αΐδα, και μένει με τα παιδιά τους στην Αβάνα επίσης.

Στις 22 Μαΐου 1974, κι ενώ ο Μιγέλ ζει πλέον με τη Λιλ, σε επιστολή του προς την Άνα γράφει:

«Ελπίζω ότι έχεις λάβει την προηγούμενη επιστολή μου η οποία συνοδεύεται και από ένα σημείωμά μου για τη Monica. Ελπίζω ότι δεν θα υπάρξουνε προβλήματα μαζί της».

Η Άνα θα του απαντήσει:

«Για τη Μόνικα δεν έχω να σου πω πολλά, γιατί εδώ και καιρό απουσιάζει από το σπίτι και μου τηλεφωνεί περιστασιακά ρωτώντας με για σένα και μου λέει ότι έχει πολλή δουλειά. Νομίζω ότι το έχει ήδη πάρει απόφαση και ξεκινάει μια νέα ζωή. Η γνώμη μου είναι, όπως σου ξαναείπα στις δυο τελευταίες μου επιστολές, ότι είναι καιρός να δώσεις ένα τέλος σε αυτή την υπόθεση».

Ο Ρόκε με την Μίριαμ Λεσκάνο.

Στα επόμενα γράμματα του Δάλτον η Μόνικα είναι παρελθόν, αφού ο ποιητής βαδίζει πλέον σε άλλα ερωτικά και αγωνιστικά μονοπάτια. Η Άνα είναι αυτή που θα του τη θυμίσει τον Σεπτέμβριο του 1973:

«Για τη Μόνικα να σου πω ότι έχει λάβει μια πενταετή υποτροφία για την ΕΣΣΔ, και λέει ότι την τρομάζει επειδή είναι πολύς καιρός, αλλά πιστεύει ότι θα την αποδεχτεί και θα προσπαθήσει να τη συντομεύσει λίγο. Κάπου κάπου μού τηλεφωνεί και  ρωτάει αν έχω νέα σου…»

Μίριαμ Λεσκάνο. Πηγή φωτό: http://akuarateatro.blogspot.com

Η Μίριαμ Λεσκάνο (γεν. στο Καμαγουέι στις 10 Φεβ. 1943), σπούδασε Ιστορία στο Πανεπιστήμιο της Αβάνας και σκηνοθεσία στο Ινστιτούτο Θεατρικής Τέχνης στη Μόσχα (1975-1979). Έχει διδάξει δραματουργία στην Κούβα και στο εξωτερικό. Παντρεύτηκε με τον Κουβανό θεατρικό συγγραφέα Alberto Pedro Torriente (29 Σεπ. 1954 – 5 Ιουν. 2005) και  σήμερα είναι καταξιωμένη σκηνοθέτιδα με πολλά διεθνή βραβεία και Διευθύνει τον καλλιτεχνικό όμιλο Teatro Mio της Αβάνας.

Ο Δάλτον δεν θα γράψει ποτέ στη Μίριαμ για να της ανακοινώσει το τέλος της σχέσης τους, αλλά θα το κάνει εμμέσως στην εξ απορρήτων του Αΐδα, σε επιστολή του που στάλθηκε από το Μεξικό, στις 18 Σεπ. 1973:

«Προσωπικά είμαι καλά. Δεν είμαι μόνος, αλλά βρίσκομαι με ένα κορίτσι, με το οποίο αστειευόμαστε ότι πρόκειται γίνει γυναίκα μου κλπ. […] Είναι μια καλή συντρόφισσα, πολύ σταθερή, αλτρουίστρια, κλπ., και μου πέφτει μάλλον μικρή. Σου το λέω για να είσαι ήσυχη, αφού έχω ανθρώπους που με αγαπούν και με νοιάζονται. Δεν είμαστε πια παιδιά, αλλά αυτό είναι σημαντικό. Έδειξε μεγάλη κατανόηση για τη Ρίτα, τη Μιρέγια και για σένα και σε συμπαθεί και σε εκτιμά. Μία από αυτές τις μέρες μπορεί να έρθει από ’κει να την γνωρίσεις. Η μάνα μου ξέρει ήδη ότι είμαι με κάποια, αλλά δεν γνωρίζει με ποια, οπότε μην αναφέρεις το όνομα, αν και μπορείς να την καθησυχάσεις, λέγοντάς της ότι όλα πάνε καλά».

Λιλ Μιλάγρο

Η Λιλ, ποιήτρια, δοκιμιογράφος και αντάρτισσα του ERP, συνελήφθη στις 26 Νοεμβρίου 1976 από την (καταργημένη σήμερα) Εθνική Φρουρά του Ελ Σαλβαδόρ και παρέμεινε φυλακισμένη στα χέρια των στρατιωτικών τρία ολόκληρα χρόνια, όπου υπέστη αμέτρητα βασανιστήρια: της έκαναν ορό της αλήθειας, την ανάγκασαν να παραμείνει γυμνή, δεμένη με χειροπέδες και την κακοποιούσαν σεξουαλικά, για να τη δολοφονήσουν εν τέλει στις 17 Οκτωβρίου 1979.

– 1974. Κυκλοφορούν οι Απαγορευμένες Ιστορίες του Τοσοδούλη (Las historias prohibidas del Pulgarcito, Siglo XXI, México, 1974), ίσως ένα από τα καλύτερα έργα του Δάλτον, σύμφωνα με τις διεθνείς κριτικές.

Pulgarcito (Τοσοδούλης· Κοντορεβιθούλης): «Ελ Σαλβαδόρ: Ο Τοσοδούλης της Αμερικής», φράση που αποδίδεται στην Χιλιανή νομπελίστα (1945) ποιήτρια Γαβριέλα Μιστράλ (7 Απρ. 1889 – 10 Ιαν. 1957), αλλά ανήκει στον Σαλβαδοριανό ποιητή και πεζογράφο Χούλιο Ενρίκε Άβιλα (4 Αυγ. 1892 – 16 Νοε. 1968).

1975. Στις 10 Μαΐου, ο Ρόκε Δάλτον, τέσσερεις ημέρες πριν από τα 40α γενέθλιά του, δολοφονείται από συντρόφους του στον ERP, που τον κατηγορούν για πράκτορα της CIA. [Περισσότερα πιο κάτω].

Η αντίδραση και ο ιμπεριαλισμός –γράφει ο Μπενεδέτι στην Ακρωτηριασμένη Ποίηση (ο.π.π.)– διαδίδουν συγκεχυμένες εκδοχές γι’ αυτό το έγκλημα, προσπαθώντας να αμαυρώνουν το όνομα και τη συμπεριφορά του ποιητή, αλλά εντέλει κάθε συκοφαντία σε σχέση με τη στάση αυτού του διανοούμενου επαναστάτη και μαχητικού Μαρξιστή-Λενινιστή, πέφτει στο κενό.

Diario de Hoy, Παρασκευή, 30 Μαΐου 1975: «Αμφιβολίες για το θάνατο του Ρόκε Δάλτον». – La Crónica, Παρασκευή 23 Μαΐου 1975: «Βεβαιώνεται ότι εκτέλεσαν τον ποιητή Ρόκε Δάλτον».

La Crónica, Παρασκευή 30 Μαΐου 1975. «Αν είναι νεκρός, θέλω το πτώμα του γιου μου, λέει η μάνα του ποιητή Δάλτον» – «Παράνομη έκδοση καταδικάζει το θάνατο του Δάλτον Γαρσία».

*

Μετά τον δεκαετή Εμφύλιο και την υπογραφή των ειρηνευτικών συμφωνιών το 1992, τα γραπτά του Δάλτον έχουν διαδοθεί και αποτελούν μέρος του επίσημου προγράμματος σπουδών στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση.

* * *

Post Mortem

1975. Παράνομα Ποιήματα –Poemas clandestinos, Ελ Σαλβαδόρ. Κάποιες πηγές δίνουν για την πρώτη έκδοση το 1975 με κάποια ποιήματα (ή όλα –αδιευκρίνιστο) πολυγραφημένα, και άλλες τοποθετούν την πλήρη πρώτη έκδοση το 1977. (Β΄ έκδοση, Universidad Autónoma de Puebla, Μεξικό 1980).

Το 2009, από τον λατινοαμερικάνικο εκδοτικό οίκο Ocean Sur, η συλλογή κυκλοφόρησε με τον αρχικό –κατά τους εκδότες– τίτλο του: Ιστορίες και Ποιήματα της Ταξικής Πάλης (Historias y Poemas de la Lucha de Clases).

1976. Λογοτεχνική Επιθεώρηση Casa de las Américas, τεύχος Νο. 94, Γενάρης – Φλεβάρης ’76: Ένα χρόνο μετά τη δολοφονία του ποιητή, το περιοδικό σε μεγάλο αφιέρωμά του με τον τίτλο, Ρόκε Δάλτον: Η σειρά του ταπεινωμένου, σημειώνει:

«Μοιραστήκαμε μαζί ένα μεγάλο μέρος της ζωής του, ζωή ακούραστου επαναστάτη, πνευματικού δημιουργού, ανθρώπου αξιόλογου, που προκαλούσε αγάπη, θαυμασμό και κέφι. Από πολύ νεαρή ηλικία είχε συνδέσει την ύπαρξή του με την επανάσταση, και γι’ αυτό φυλακίστηκε, καταδικάστηκε, εξορίστηκε, βγήκε στην παρανομία. Κι εκεί παρέμεινε, θαμμένος άγνωστο πού, ανάμεσα στις χιλιάδες ηρώων και μαρτύρων που έδωσαν τη ζωή τους για να φτιάξουν ένα καινούργιο Σαλβαδόρ, μια καινούργια Αμερική, έναν καινούργιο κόσμο».

Στο αφιέρωμα συμμετέχουν οι Mario Benedetti, Julio Cortázar, Eduardo Galeano, Régis Debray, Manuel Galich, Carlos María Gutiérrez, Efraín Huerta, Margaret Randall, René Depestre, Roberto Armijo, Roberto Fernández Retamar.

– Κυκλοφορεί από την EDUCA, στην Κόστα Ρίκα το μοναδικό μυθιστόρημά του Pobrecito poeta que era yo… (ό.π.π.), γραμμένο, πιθανόν, μεταξύ 1970-1973.

Ο Ρόκε στη Κούβα, σε εκδήλωση του CDLA, στο Νησί των Πεύκων (όπου είχε φυλακιστεί ο Φιντέλ)· σήμερα Νησί της Νεολαίας.

1979. Ελ Σαλβαδόρ – Μονογραφία (E lSalvador – Monografía, Έκδοση Πανεπιστημίου του Ελ Σαλβαδόρ).

Από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις δημοσιεύεται το θεατρικό που έγραψε ο Δάλτον το 1966, Los Helicópteros, σε συνεργασία με τον συμπατριώτη του, διδάκτορα Νομικής και συγγραφέα, Napoleón Rodríguez Ruíz (24 Ιουν. 1910 – 3 Σεπ. 1987).

1981. Δημοσιεύθηκε στην Τεγουσιγάλπα της Ονδούρας το βιβλίο Ποίηση, Εκλογή.

1982. Επιλεγμένα Ποιήματα (EDUCA, Κόστα Ρίκα).

1983. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις: Ποίηση – Επιλογή από τον Μάριο Μπενεδέτι.

1986. Ένα Κόκκινο Βιβλίο Για Τον Λένιν (Μανάγουα 1986).

1988. Ένα βιβλίο ελαφρώς ενοχλητικό (Μεξικό 1988). Με πρόλογο της Ελένε Πονιατόφσκα (Γαλλομεξικανή συγγραφέας, δημοσιογράφος και ακτιβίστρια. Παρίσι, 19 Μαΐ. 1932), η οποία μεταξύ άλλων σημειώνει:

Κανείς δεν είναι τόσο λατινοαμερικάνικος, όσο ο Ρόκε Δάλτον και κανείς δεν είναι τόσοι πολλοί μαζί. Αντί για κύτταρα, το σώμα του κουβάλαγε όλον τον κόσμο της Λατινικής Αμερικής, τους οδοιπόρους, τους πολυτεχνίτες.

Μέσα απ’ τους πόρους του ανάπνεαν τα δάση, ή άγρια βλάστηση, τα βουνά της πατρίδας του. Στα κόκκαλά του μέσα το μεδούλι ήτανε πράσινο και στη λέμφο του άνθιζαν οι δυόσμοι και τα μάραθα. Λεπτό αγόρι, ωχρό, ερωτοχτυπημένο […]

«Ο Ροκίτο έκανε ακόμα και τις πέτρες να γελάνε», όπως έγραψε ο Εδουάρδο Γκαλεάνο. Έκανε τους άλλους να γελάνε γιατί έσπαγε τις συμβάσεις.

[…] Κανένας δεν ήταν πιο ικανός να κάνει τους ανθρώπους να γελάνε ακόμα και στις πιο μαύρες ώρες, κανένας πιο πρόθυμος να στροβιλιστεί και ν’ αντιμετωπίσει τον κίνδυνο κατάφατσα, κανένας πιο παράτολμος. «Ελάτε, ο Ρόκε είναι τώρα εδώ»· στο κολλέγιο ο Ρόκε ήταν η καρδιά της διασκέδασης, η ψυχή της παρέας· ο Ρόκε, η ματιά στο κέντρο του στόχου. Στο Πανεπιστήμιο ήταν επίσης ο ηγέτης.

Βίαιος, γνήσιος, ο Ρόκε τούς έδειχνε το δρόμο, ο Ρόκε τούς εξεδίωκε απ’ το ναό, τους έβγαζε απ’ το ανθρώπινο περίβλημά τους, τους έριχνε στην αγάπη, στη βαθιά νύχτα του έρωτα, στην ποίηση όλων, αυτή που μιλιέται στους δρόμους, ένα παιδί χαμένο, λιγνός όπως το καλοκαίρι, ένας μεγάλος περιπλανώμενος, έτσι όπως το είπε ο Χόρχε Πορτίγια, ο Μεξικάνος φιλόσοφος: «Είμαι ένα αδύναμο ελαφάκι χαμένο στα βουνά», και είχαμε όλοι την αίσθηση ότι αναφερόταν σ’ αυτόν.

[…] Ο Ρόκε είναι η αιώνια άνοιξη, ένας πίδακας νερού που κανείς δεν μπορεί να σφραγίσει και τις νύχτες στάζει, τακ, τακ, τακ, τακ, ο Ρόκε ενοχλεί επειδή κανείς δεν μπορεί να τον σταματήσει. Ακούστηκαν τόσα γι’ αυτόν, συμπέρανα ότι ήταν ένα φλεγόμενο αγόρι αποφασισμένο να εισβάλει στον ουρανό, επειδή κανενός είδους πίεση δεν ήταν μεγαλύτερη απ’ αυτή που ασκούσε ο ίδιος ο Ρόκε στον εαυτό του.

[Πηγή: https://www.lainsignia.org]

1997. Ανακηρύσσεται Poeta Meritísimo de El Salvador [Άξιος Ποιητής] από τη Νομοθετική συνέλευση του Σαλβαδόρ (Κοινοβούλιο).

2003. Ανακηρύσσεται Ηijo Meritísimo de El Salvador [Άξιο Τέκνο] από τη Νομοθετική Συνέλευση του Ελ Σαλβαδόρ.

2005. Τελευταία Ποιήματα (Μπουένος Άιρες, 2005).

─ Λατινοαμερικάνικο Βραβείο Κινηματογράφου «Roque Dalton» θεσπισμένο από το Radio Habana Cuba.

Roque Dalton, fusilemos la noche!

Ταινία μικρού μήκους (ιστορικό βιογραφικό ντοκιμαντέρ), της Tina Leisch [Μόναχο 1964], 2013

*

Πολιτιστική Κληρονομιά

Ιούνιος 2012. Το Πανεπιστήμιο του Ελ Σαλβαδόρ τού απένειμε Διδακτορικό Τιμής Ένεκεν, σε αναγνώριση της πολιτιστικής του προσφοράς.

14 Μαΐου 2013. Η μέρα του θανάτου του καθιερώθηκε ως Εθνική Ημέρα Ποίησης.

Ίδρυμα Roque Dalton. Διάσωση της μνήμης του και ευρεία διάδοση του έργου του.

*

Η λογοτεχνική δημιουργία του Δάλτον περιλαμβάνει:

– 13 ποιητικές συλλογές

– Ένα μυθιστόρημα

– Μια μαρτυρία

– Τρία θεατρικά

– Κριτική και σχόλια

– Λογοτεχνικά και πολιτικά δοκίμια, τα περισσότερα από τα οποία είναι διάσπαρτα σε διάφορα περιοδικά.

Ποίησή του έχει μεταφραστεί στα Αγγλικά, Γαλλικά, Τσέχικα, Ρωσικά και Ιταλικά.

*

Η δολοφονία Δάλτον

Ο εντολέας Μίρα και ο μοιραίος Βιγιαλόβος

Μίρα και Βιγιαλόβος (Πηγή φωτό: Χουάν Χοσέ Δάλτον, https://twitter.com/roquedalton75?lang=el)

1974 – 1975. Στον ERP, μεταξύ Μίρα και Δάλτον (που βρίσκεται στην ηγεσία της ομάδας από το 1973, αμέσως μετά την κρίση στο ΚΚ),υπάρχει μια έντονη συζήτηση-διαφωνία (έχει ήδη ξεκινήσει στην οργάνωση πριν την άφιξη του ποιητή από την Κούβα) για τις μεθόδους του αγώνα, με αποκορύφωμα η δολοφονία του ποιητή, στις 10 Μαΐου 1975, κατ’ εντολή Μίρα με εκτελεστή τον Βιγιαλόβος.

Το όραμα της επανάστασης για τον Μίρα, το οποίο συμμερίζεται και η φράξια του Χοακίν Βιγιαλόβος (Joaquín Villalobos, 1951 – ), ήταν βραχυπρόθεσμο. Λίγες θεαματικές ενέργειες, οι οποίες συμπίπτουν με μια εξέγερση στο στρατό του Σαλβαδόρ, θα αρκούσαν για να προκαλέσουν μια μεγάλη μαζική εξέγερση.

Στη δολοφονία άμεσα εμπλεκόμενοι είναι και οι αντάρτες Βλαδιμίρ Ρογέλ (δεν ζει πλέον) και ο Χόρχε Μελέντες, ο οποίος το 2008 είχε διατελέσει (μεταξύ άλλων) σύμβουλος στο γραφείο του δημάρχου του Σαν Σαλβαδόρ.

Η άποψη Δάλτον

Ο Δάλτον εκπροσωπεί την άποψη ότι προτεραιότητα του ERP θα πρέπει να είναι μια μακροπρόθεσμη προσπάθεια σύνδεσης των ένοπλων κινημάτων με το Εργατικό και Φοιτητικό Κίνημα, για την οικοδόμηση ενός μαζικού φορέα, ώστε η εξουσία να κατακτηθεί ως αποτέλεσμα ενός πλήρους κοινωνικού μετασχηματισμού.

Για τη δολοφονία δεν πείστηκαν όλοι. Αργότερα επιστρατεύτηκε από την ηγεσία ο «επιβαρυντικός παράγοντας» ότι ο Δάλτον εργαζόταν για τις κουβανικές μυστικές υπηρεσίες.

Ρίβας Μίρα

Ο Μίρα έχει ήδη προσδιοριστεί ως μαοϊκός, και επομένως αντι-σοβιετικός και αντι-καστρικός.

Όταν η εκδοχή του Κουβανού πράκτορα δεν πείθει, θα προστεθεί η τελευταία κατηγορία: Ο Δάλτον είναι πράκτορας της CIA.

Αργότερα στα έγγραφα του ERP διαβάζουμε ότι η κατηγορία κατασκευάστηκε για να μπορέσουν να βγάλουν απ’ τη μέση κάποιον που μπορούσαν να τον κατηγορήσουν μόνο ως εισβολέα και τυχοδιώκτη «απείθαρχο, παράσιτο και επιζήμιο για την επαναστατική διαδικασία».

VI – Σχετικά με την Κατηγορία του Δάλτον ως Πιθανού Πράκτορα της CIA

Από τα όσα εκτέθηκαν πιο πάνω, είναι σαφές ότι το κόμμα μας έκανε βαθιά αυτοκριτική σε αυτά τα γεγονότα και ως εκ τούτου επιχείρησε τις ιδεολογικοπολιτικές προσεγγίσεις, προσπάθησε να βρει τις τάσεις και να ταυτοποιήσει τις ομάδες και τους κορυφαίους εκπροσώπους των ιδεολογικών θέσεων που συνιστούσαν το κέντρο και την προέλευση αυτών των γεγονότων, κι αυτό σημαίνει ότι όλες οι πτυχές και οι φαινομενικές αποκαλύψεις των γεγονότων καταλαμβάνουν ένα δευτερεύοντα ρόλο στην αυτοκριτική, στο μέτρο που αναλαμβάνουμε και επισημαίνουμε ευθύνες εν σχέσει με τα ουσιώδη στοιχεία.

Σε αυτό το επίπεδο είναι όπου συναντάμε την περίπτωση της κατηγορίας για πράκτορα της CIA και την ενοχή προδοσίας που αποδίδονται στον Ρόκε Δάλτον, και θεμελιώνουν μια από τις κατηγορίες που οδήγησαν στην εκτέλεσή του. Ο προσδιορισμός των γεγονότων κατά τα οποία η εκτέλεση ανατέθηκε ως πολιτική διαδικασία, αποδεικνύει ότι η κατηγορία πως ο Δάλτον ήταν πράκτορας της CIA είναι μέρος των πραγματικών παρεκκλίσεών του. Ήταν οι εσφαλμένες επινοήσεις του Σεβάστιαν Ουρχίγια [το ψευδώνυμο του Μίρα] που υποστηρίζονταν από χαλκευμένα στοιχεία, κατευθυνόμενα από τον ίδιο, και οδήγησαν στην κατασκευή της κατηγορίας, με την αξιοποίηση σωρείας περίεργων και δυσερμήνευτων περιστατικών, που περιστρέφονταν γύρω από  τον Δάλτον, και επέτρεπαν την επίκληση της σύγχυσής του και της πολιτικής του στενοκεφαλιάς. [https://elfaro.net/es/201203/noticias/7562/, Μαρ. 2012]

*

Η εκτέλεση

Βιγιαλόβος και Μελέντες: Οι κυρίως εμπλεκόμενοι στη δολοφονία του Δάλτον. (Πηγή φωτό: Χουάν Χοσέ Δάλτον, https://twitter.com/roquedalton75?lang=el)

Οι συνθήκες κάτω από τις οποίες συνέβησαν τα γεγονότα παραμένουν αδιευκρίνιστες, παρά τις προσπάθειες της οικογένειάς του να αποδοθεί δικαιοσύνη, και παρά το ότι, αν και με καθυστέρηση, ο Βιγιαλόβος, μέλος της ομάδας που αποφάσισε την εκτέλεση θα πει:

«Η εκτέλεση του Δάλτον ήταν πολιτικο-ιδεολογικό λάθος, κανένας μικροαστός τυχοδιώκτης δεν αξίζει να πεθάνει για το γεγονός και μόνο ότι είναι τέτοιος. Η κατηγορία πως ο ποιητής ήταν πράκτορας της CIA κατασκευάστηκε από τον Rivas Mira […] ο Δάλτον ήταν δειλός  και πράκτορας της Κούβας [..] οι ασήμαντοι και παρασιτικοί μικροαστοί αριστεροί διανοούμενοι τον μεταμόρφωσαν σε ήρωα όταν η αλήθεια είναι πως υπήρξε θύμα και θύτης του δικού του θανάτου». [Luis Alvarenga: Κυνηγημένο Ελάφι, Η ζωή και το Έργο του Ρόκε Δάλτον (2002)].

Το 1977, ο Μίρα την κοπάνησε από τον ERP, παίρνοντας μαζί του και ένα μέρος του ταμείου, και εξαφανίστηκε κάτω από πλαστικές εγχειρήσεις, με χρήματα, όπως λέγεται από την απαγωγή ενός πολυεκατομμυριούχου.

Γ.Γ. αναλαμβάνει ο Βιγιαλόβος, (ο γνωστός για τους παλιότερους Comandante Atilio, στον Εμφύλιο Πόλεμο του Ελ Σαλβαδόρ, 15 Οκτ. 1979 – 16 Ιαν. 1992), μέλος της αντιπροσωπείας στη διαπραγμάτευση των Ειρηνευτικών Συμφωνιών αργότερα.

Οι καταγγελίες περί CIA αργότερα καταρρίφθηκαν, βέβαια.

Αντίθετα, ο ΓΓ του ΚΚ, Σαφίκ Άνταλ [Ρόκε Δάλτον – Αφιέρωμα Α΄] ισχυρίστηκε ότι ο Βιγιαλόβος ήταν στρατολογημένος από τη CIA, και όχι άδικα, αφού η «κατηγορία» δεν φαίνεται να οφείλεται στη διαμάχη των δυο ανδρών, αλλά συμπεραίνεται από τα γεγονότα:

Ο Βιγιαλόβος, με τα χρήματα που κέρδισε κατά τη διάρκεια του εμφυλίου ως πράκτορας, σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, και το 1995, όταν όλοι οι πρώην ηγέτες του ERP μπήκαν στην πολιτική ζωή μέσα από το FMLN, ο Βιγιαλόβος το εγκατέλειψε, υιοθέτησε σοσιαλδημοκρατική ιδεολογία και σχημάτισε το κεντριστικό και αντεπαναστατικό πολιτικό Δημοκρατικό Κόμμα, μέχρι και το 2000 περίπου.

Στη συνέχεια έγινε πολιτικός σύμβουλος του φασίστα προέδρου της Κολομβίας Άλβαρο Ουρίμπε (1952 ─, Πρόεδρος 2002-2010, ισχυρός σύμμαχος των ΗΠΑ, ιδιαίτερα του Τζορτζ Μπους), πρωτοστάτη στον πόλεμο κατά της Βενεζουέλας [Κατιούσα: Βενεζουέλα: Οι επιθέσεις των ΗΠΑ από το 2002 μέχρι σήμερα] και γράφει στη δεξιά εφημερίδα της Μαδρίτης El País, συστηματικά κατά των λαϊκών κυβερνήσεων της Λατινικής Αμερικής. Χαρακτηριστικό, στις 2/3/2014, άρθρο υπό τον εύγλωττο τίτλο Πώς να αντιμετωπίσετε τον Τσαβισμό. [Πηγή: https://www.ecured.cu)

*

Ο Ρόκε Δάλτον, ο Χοσέ Αρμάντο Αρτεάγα και τα άγρια σκυλιά

Μαζί με τον Δάλτον εκτελέστηκε και ο συνδικαλιστής εργάτης (μέλος κι αυτός του ERP), José Armando Arteaga, γνωστός με το ψευδώνυμο Pancho (Γουατεμάλα, ; – Σαλβαδόρ, 10 Μαΐ. 1975).

Ρόκε Δάλτον και Αρμάνρο Αρτεάγα

2 Νοε. 2018: Δεν μπορώ να αποθέσω λουλούδια στον τάφο του πατέρα μου επειδή οι δολοφόνοι του: ο Joaquín Villalobos και ο Jorge Melendez Jonas δεν έχουν πει πού έθαψαν τον Roque Dalton και τον Armando Arteaga. Πηγή κειμένου και φωτό: Juan Jose Dalton, https://twitter.com/jjdalton1.

Πολύ λίγα είναι γνωστά για τον Αρτεάγα, μεταξύ των οποίων ότι άφησε ένα γιο στο ορφανοτροφείο, που τον είχε βαφτίσει Camilo Ernesto.

Ο θάνατος του Δάλτον και του Πάντσο σηματοδότησαν και το σημείο θραύσης στο αντάρτικο κίνημα.

Οι δυο τους, όπως και πολλοί άλλοι μαχητές, έδωσαν ζωή στο ΚΚ, βγάζοντάς το από την πολιτική απομόνωση του Ελ Σαλβαδόρ, και εξέφρασαν την Επανάσταση των Αγροτών του 1932, η οποία θεωρήθηκε λάθος από την επίσημη γραμμή.

Τα πτώματά του Δάλτον και του Αρτεάγα, παρατημένα κάπου στην ηφαιστειακή περιοχή του Σαλβαδόρ, κατασπαράχτηκαν από τα άγρια ​​ζώα.

*

Δάλτον και Υιοί

Από αριστερά προς τα δεξιά: Χουάν Χοσέ, Ρόκε Αντόνιο και Χόρχε. Φωτογραφία της οικογένειας (Πηγή φωτό: https://www.radiotelevisionmarti.com/a/hijo-de-roque-daltonl)

Παρά τα όσα συνέβησαν, οι γιοι του Δάλτον παραμένουν πιστοί στην αναγκαιότητα αλλαγής αυτής της κοινωνίας, και όχι βέβαια με τις ρεφορμιστικές πρακτικές της σοσιαλδημοκρατικής διαχείρισης του καπιταλισμού.

Ο Ροκίτο και ο Χουάν Χοσέ Δάλτον, ένωσαν τις δυνάμεις τους κατά τη διάρκεια του πολέμου με τις Λαϊκές Απελευθερωτικές Δυνάμεις (FPL), ήταν ιδρυτικά μέλη του FMLN το 1980 και ο Ροκίτο σκοτώθηκε σε μάχη.

Ο Χόρχε Δάλτον, ο νεότερος από τους τρεις γιους του ποιητή, διάσημος σκηνοθέτης και παραγωγός του κινηματογράφου και της τηλεόρασης, από τους σημαντικότερους ντοκιμαντερίστες στην Κεντρική Αμερική και την Καραϊβική, αλλά και πολιτικός ακτιβιστής, που  μεγάλωσε, σπούδασε στην Αβάνα και τώρα ζει στο Σαν Σαλβαδόρ, σε πρόσφατη συνέντευξή του, στις 3 Ιουν. 2018, θα πει (τα bold είναι του συντάκτη):

[Για τον Βιγιαλόβος] Έχουμε ηχογραφημένη συνέντευξή του στην οποία παραδέχεται τη δολοφονία του πατέρα μου. Έχουμε χειρόγραφό του όπου μεταξύ άλλων εμπλεκομένων υποδεικνύει τον Jorge Meléndez, ο οποίος ήταν προστατευόμενος του πρώην εγκληματία προέδρου Mauricio Funes [ανήκει στο FMLN], κατηγορούμενου για παράνομο πλουτισμό [σημ. Μπ. Ζ.: υπεξαίρεση κεφαλαίων, διαφθορά κλ.π.], τώρα επίτιμος φιλοξενούμενος του Daniel Ortega. Ο Μελέντες είναι διευθυντής Πολιτικής Προστασίας της σημερινής κυβέρνησης. Προστατεύεται από την κυβέρνηση του FMLN, υπό την προεδρία του Σάντσες Σερέν. (Πηγή: https://www.radiotelevisionmarti.com/a/hijo-de-roque-dalton)

198(;). Διεθνής εκστρατεία για την απελευθέρωση των αδελφών Δάλτον. Φωτογραφία της οικογένειας (Πηγή φωτό: https://namfistrofio.wordpress.com/2018)

Ο Χουάν Χοσέ (με το ψευδώνυμο Χοακίν στην οργάνωση) είχε την τιμή να εκφωνήσει την κεντρική ομιλία κατά την ιδρυτική παρέλαση του FMLN στην Κούβα. και θα πει για τον ποιητή:

«Ο πατέρας μου ήταν από τους πρώτους νέους που πήγαν για στρατιωτική εκπαίδευση στην Κούβα, στις αρχές της δεκαετίας του ’60, προκειμένου να ξεκινήσει εδώ ένας αντάρτικος στρατός που θα αγωνιστεί κατά της δικτατορίας. […] Μετά την Κουβανική Επανάσταση, αγκάλιασε τις ιδέες της αναγκαιότητας ένοπλου αγώνα, για την καταπολέμηση  των δικτατοριών στη Λατινική Αμερική»

[Πηγή: http://www.rdarchivo.net/biografia/roque-dalton].

*

Όσοι συμμετείχαν στην απόφαση εκτέλεσης του ποιητή δεν αποκάλυψαν τίποτα για τις συνθήκες υπό τις οποίες έλαβαν χώρα τα γεγονότα. Το μήνα Μάιο του 2010, οι γιοι του ποιητή, Χόρχε και Χουάν Χοσέ, υπέβαλαν μήνυση εναντίον του Χόρχε Μελέντες και του Χοακίν Βιγιαλόβος, που βρίσκονταν στην ηγεσία του ERP εκείνα τα χρόνια (ό.π.π.).

Δύο χρόνια αργότερα, 16 Ιαν. 2012] η αγωγή απορρίφθηκε από πρωτοβάθμιο δικαστήριο και επικυρώθηκε από το Εφετείο, επειδή πρόκειται για κοινό ποινικό αδίκημα και ως εκ τούτου παραγράφεται.

«Για εμάς το έγκλημα του Ρόκε Δάλτον είναι μια φυσική δολοφονία, δεν εμπίπτει στις απαιτήσεις ενός εγκλήματος κατά της ανθρωπότητας. Δεν είμαστε αναγκασμένοι να το διερευνήσουμε, επειδή έχει περάσει ο καιρός από την τέλεσή του»

[Γενικός Εισαγγελέας της Δημοκρατίας, https://letralia.com/259/0109dalton.htm, 16 Ιαν. 2012] και εδώ: https://www.lavozdelsandinismo.com]

Ο Χουάν Χοσέ Δάλτον δήλωσε ότι η απόφαση δεν τον εξέπληξε:

«Αυτό το περιμέναμε. Βαθιά προσβεβλημένοι, εξακολουθούμε να ελπίζουμε ότι προσφεύγοντας στη δικαιοσύνη θα αξιολογηθεί η απόφαση του Εφετείου σε εθνικό επίπεδο και ταυτόχρονα αναμένουμε να παραπεμφθεί η υπόθεση στη Διαμερικανική Επιτροπή για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα». (ό.π.π. https://letralia.com/259/0109dalton.htm)

Μπάμπης Ζαφειράτος, Μάιος – Ιούλιος 2019

* * *

Επίμετρο

Εδουάρδο Γκαλεάνο: Τρία κείμενα

Μάιος

10

Ο ασυγχώρητος

1962. Παιχνιδιάρης. Με τον Ροβέρτο Φερνάντες Ρεταμάρ στην Αβάνα.

Ο ποιητής Ρόκε Δάλτον ήταν πειραχτήρι και πεισματάρης. Ποτέ δεν έμαθε να κρατάει το στόμα του κλειστό και να υπακούει, και ήταν οπλισμένος με τα ζόρικα συναισθήματα του χιούμορ και της αγάπης. Μια νύχτα του 1975 σαν την αποψινή, οι σύντροφοί του στο αντάρτικο του Ελ Σαλβαδόρ τού φύτεψαν μια σφαίρα την ώρα που κοιμόταν. Εγκληματίες: οι αγωνιστές που σκοτώνουν για να τιμωρήσουν τη διαφορετική άποψη είναι τόσο εγκληματίες όσο και οι στρατιωτικοί που σκοτώνουν για να διαιωνίσουν την αδικία.  [Μτφ. Μπ. Ζ.]

Βλέπε και: Εδουάρδο Γκαλεάνο: Τα παιδιά των Ημερών (Los hijos de los días – 10 de Mayo, El imperdonable). Siglo XXI, Buenos Aires, 2012 (p. 141) – Ελλ. Οι Μέρες Αφηγούνται (Πάπυρος, 2012. Μετάφραση, Ισμήνη Κανσή)

*

1975

Σαν Σαλβαδόρ

Ο Ρόκε

Αβάνα 1960. Ο Ρόκε με τον ποιητή Εβέρτο Παδίγια (1932-2000) και τον ποιητή, μυθιστοριογράφο και δοκιμιογράφο Γκιγιέρμο Ροδρίγες Ριβέρα (1943-2017).

Ο Ρόκε Δάλτον, μαθητής του Μιγέλ Μάρμολ στην τέχνη της ανάστασης (*), γλύτωσε δυο φορές από εκτέλεση. Τη μια γλύτωσε επειδή έπεσε η κυβέρνηση και την άλλη γλύτωσε επειδή έπεσε ένας τοίχος χάρη σ’ έναν απρόσμενο σεισμό. Γλύτωσε ακόμα από βασανιστές, που τον αφήσανε σε απελπιστική κατάσταση αλλά ζωντανό, και από αστυνομικούς που τον κυνήγησαν με πυροβολισμούς.

Γλύτωσε κι από ποδοσφαιρόφιλους που τον επήραν με τις πέτρες, και γλύτωσε κι απ’ τη μανία μιας λεχώνας γουρούνας κι από κάμποσους απατημένους σύζυγους διψασμένους για εκδίκηση.

Ποιητής εσωτερικός και προκλητικός, ο Ρόκε προτιμούσε να παίρνει τον εαυτό του στην πλάκα παρά στα σοβαρά, κι έτσι γλύτωσε απ’ το βερμπαλισμό κι απ’ τη σοβαροφάνεια και από άλλα συμπτώματα που ταλαιπωρούν τη λατινοαμερικάνικη πολιτική ποίηση. Δεν γλύτωσε απ’ τους συντρόφους του. Είναι οι δικοί του σύντροφοι που καταδίκασαν τον Ρόκε για το αδίκημα της διαφωνίας. Από ’κει έπρεπε να ’ρθει αυτή η σφαίρα, η μόνη που μπορούσε να τον βρει. [Μτφ. Μπ. Ζ.]

(*)  Στο βιβλίο του Γκαλεάνο, Ο Αιώνας Του Ανέμου, τοιχογραφία (και αυτό) της Λατινικής Αμερικής, υπάρχουν 13 κείμενα για τη μυθική μορφή του Μιγέλ Μάρμολ. Για κανέναν άλλον δεν έχει τόσα. Τα 12 είναι για τις ισάριθμες γεννήσεις – αναστάσεις του, και το 13^ο για τον Μάρμολ το 1984, που βρίσκεται στην Αβάνα:

«στα εβδομήντα εννιά του γεννιέται καθημερινά ο γέρο-Μιγέλ Μάρμολ, που έχει μάθει πια ν’ ανασταίνεται».

Βλέπε και: Eduardo Galeano – Memoria del Fuego, III. El siglo del viento, 1986 (σ. 442) – Ελλ.: Μνήμη Της Φωτιάς (ΙΙΙ) – Ο Αιώνας Του Ανέμου (Πάπυρος, 2012. Μετάφραση: Ισμήνη Κανσή)

*

ΚΙΤΟ, ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΤΟΥ 1976:

ΑΝΑΒΟΥΜΕ ΦΩΤΙΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΡΟΣΚΑΛΟΥΜΕ ΝΑ ’ΡΘΕΙ ΚΟΝΤΑ ΜΑΣ

1967. Roque y muchachas. Αβάνα πιθανόν.

1.

Μια βραδιά στο σπίτι τού Ιβάν Εγκουέζ αρχίζω να μιλάω για τον Ρόκε Ντάλτον.

Ο Ρόκε ήταν σα μια ζωντανή σφαίρα πού δε σταματούσε ποτέ. Και στη μνήμη μου ακόμα τώρα τον βλέπω πάντα τρεχάτο. Πώς τα κατάφερε ο θάνατος να τον πιάσει;

Τέσσερις μέρες πριν από την πρώτη του εκτέλεση έπεσε η κυβέρνηση. Μια άλλη φορά πάλι ήταν να τον τουφεκίσουν όταν ένας σεισμός ράγισε τους τοίχους της φυλακής και δραπέτευσε. Οι δικτατορίες του Ελ Σαλβαντόρ, της μικρής αυτής χώρας που ήταν η πατρίδα του και που την είχε ζωγραφίσει με τατουάζ σ’ όλο του το σώμα, δεν μπόρεσαν να τα βγάλουν πέρα μαζί του. Το θάνατο, που τόσες φορές τον είχε ξεγελάσει, δεν τον φοβόταν. Και τελικά εκείνος τον έπιασε με προδοσία: οι ριπές τον βρήκαν από ένα μέρος που ο Ρόκε δεν το περίμενε. Για πολλούς μήνες υπήρχαν αμφιβολίες ή δεν ξέρανε. Συνέβη ή όχι; Είχε συμβεί. Κι όμως ό τύπος δεν σείστηκε για να πληροφορηθεί ο κόσμος το έγκλημα του ποιητή, που δεν είχε γεννηθεί στο Παρίσι ή τη Νέα Υόρκη.

Ήταν ο πιο εύθυμος απ’ όλους μας. Κι ο πιο άσχημος. Υπάρχουν άσχημοι που τουλάχιστον μπορούν να πουν: «Είμαι άσχημος αλλά συμμετρικός». Αυτός όχι. Είχε θεόστραβο πρόσωπο. Αυτοϋπερασπιζόταν λέγοντας πώς δεν είχε γεννηθεί έτσι, αλλά τον είχαν κάνει. Αρχικά ήταν εκείνη η τουβλιά στη μύτη καθώς έπαιζε ποδόσφαιρο εξαιτίας ενός αναμφίβολου πέναλτυ. Ύστερα μια πέτρα στο δεξί μάτι και μετά η σπασμένη μπουκάλα του καχύποπτου συζύγου. Αργότερα οι μάγκες της ΕΣΑ που δεν μπορούσαν να καταλάβουν το πάθος του για το μαρξισμό–λενινισμό. Κατόπιν ένας μυστήριος ξυλοδαρμός στην Πράγα. Μια χερούκλα τον άρπαξε σε μια γωνία και τον άφησε ξαπλωμένο χάμω με διπλό κάταγμα και διάσειση.

Δυο χρόνια αργότερα, κατά τη διάρκεια στρατιωτικών γυμνασίων, ο Ρόκε πήγαινε τρέχοντας με το όπλο στο χέρι και την ξιφολόγχη γυμνή, όταν έπεσε σ’ ένα χαντάκι. Εκεί μέσα βρισκόταν μια τεράστια γουρούνα με τα νεογέννητα γουρουνάκια της. Η γουρούνα αποτέλειωσε αυτό που του απόμενε.

Τον Ιούλιο του ’70 μού είχε διηγηθεί πνιγμένος στα γέλια την ιστορία της γουρούνας και μού είχε δείξει τις εικονογραφημένες περιπέτειες των περίφημων αδερφών Ντάλτον, που υποστήριζε πως ήταν οι πρόγονοι του.

Η ποίηση του Ρόκε Ντάλτον έμοιαζε μ’ αυτόν τον ίδιο, στοργική, αγωνιστική και συνταραχτική. Το θάρρος τού περίσσευε, γι’ αυτό και δε χρειαζόταν να το αναφέρει.

Μιλώ για τον Ρόκε κι είναι σαν να τον φέρνω απόψε στο σπίτι του Ιβάν. Από τους παρευρισκόμενους κανείς δεν έτυχε να τον γνωρίσει. Όμως τι σημασία έχει αυτό; Ο Ιβάν έχει ένα αντίτυπο του Ταβέρνα κι άλλα μέρη. Το ‘χα κι εγώ αυτό το βιβλίο πριν από χρόνια στο Μοντεβιδέο. Ψάχνω στην Ταβέρνα αλλά δεν μπορώ να βρω το ποίημα που έχει γράψει για την τύχη και την ομορφιά να έχει γεννηθεί κανείς στην Αμερική. Ποιος ξέρει, ίσως και να το φαντάστηκα τούτο το ποίημα που μόνο εκείνος θα μπορούσε να το έχει δημιουργήσει.

Ο Ιβάν που γνωρίζει την ταβέρνα για την οποία γίνεται λόγος στην Πράγα, διαβάζει μεγαλόφωνα ένα ποίημα, χρονικό πάνω στον έρωτα. Το βιβλίο περνάει από χέρι σε χέρι. Εγώ διαλέγω μερικούς στίχους που μιλούν για το πόσο ξαφνικά κι απροειδοποίητα μάς έρχεται κάποια μέρα η αγανάχτηση.

2.

Ό καθένας βρίσκει το θάνατο που του μοιάζει. Άλλοι ήρεμα, περπατώντας στις μύτες των ποδιών, άλλοι οπισθοχωρώντας, άλλοι ζητώντας την άδεια ή συγνώμη. Υπάρχουν πολλοί που τον βρίσκουν καθώς συζητάνε ή διαμαρτύρονται κι άλλοι που ανοίγουν δρόμο καταπάνω του με μπουνιές και βρισιές. Μερικοί τον αγκαλιάζουν, μερικοί κλαίνε, μερικοί σκεπάζουν τα μάτια. Πάντα φανταζόμουνα τον Ρόκε να μπαίνει στο θάνατο ξεκαρδισμένος στα γέλια. Αναρωτιέμαι αν το μπόρεσε. Θα ’πρεπε να ’ταν πολύ δυνατός ο πόνος να πεθάνει δολοφονημένος απ’ αυτούς που κάποτε ήταν σύντροφοί του.

Ξαφνικά χτυπάει το κουδούνι και μπαίνει ο Ουμπέρτο Βινουέζα. Λέει πως έρχεται από το σπίτι του Αγκουστίν Κουέβα και πριν καλά του ανοίξει ο Ιβάν την πόρτα μάς ανακοινώνει χωρίς κανείς να του έχει εξηγήσει ή ρωτήσει τίποτα:

—Πρόκειται για μια μικρή ομάδα πού είχε διαφωνήσει μαζί του.

—Τι; Πώς;

—Αυτοί που σκότωσαν τον Ρόκε Ντάλτον. Μου το είπε ο Αγκουστίν. Στο Μεξικό έγινε δημοσίευση…

Ο Ουμπέρτο κάθεται ανάμεσά μας.

Στέκουμε όλοι αμίλητοι κι ακούμε τη βροχή που χτυπάει στα παράθυρα.

Εντουάρντο Γκαλεάνο, Μέρες και νύχτες αγάπης και πολέμου (Días y noches de amor y de guerra, 1978), Εξάντας, 1980 (σσ. 120-122). Μετάφραση: Ισμήνη Κανσή

Δείτε και:

Ρόκε Δάλτον: Ρεβιζιονιστική Ηφαιστειολογία και Ακροαριστερά – Αφιέρωμα Α΄

Ρόκε Δάλτον: 25 Παράνομα Ποιήματα και Ιστορίες της Ταξικής πάλης (Αφιέρωμα Γ΄)

Ροκε Δάλτον: Ένα Κόκκινο Βιβλίο για τον Λένιν

________________

La memoria

Roque Dalton

Así eran las tardes de nuestra primera juventud
oíamos Las Hojas Muertas My Foolish Heart
o Sin Palabras en el Hotel del Puerto
y tú tenías un nombre claro
que sonaba muy bien en voz baja
y yo creía en los dioses de mis antiguos padres
y te contaba dulces mentiras
sobre la vida en los lejanos países que visité.

En las noches de los sábados
dábamos largos paseos sobre la arena húmeda
descalzos tomados de la mano en un hondo silencio
que sólo interrumpían los pescadores en sus embarcaciones iluminadas
deseándonos a gritos felicidad.

Después regresábamos a la cabaña de Billy
y tomábamos una copa de cognac frente al fuego
sentados en la pequeña alfombra de Lurçat
y luego yo te besaba la cabellera suelta
y comenzaba a recorrer tu cuerpo con estas manos sabias
que nunca temblaron en el amor o en la batalla.

Tu desnudez surgía en la pequeña noche de la alcoba
del fuego entre las cosas de madera
bajo la lámpara golpeada
como una flor extraña la de todos los dones
siempre para llenarme de asombro
y llamarme a nuevos descubrimientos.

Y tu respiración y mi respiración eran dos ríos vecinos
y tu piel y mi piel dos territorios sin frontera
y yo en ti como la tormenta tocando la raíz de los volcanes
y tú para mí como el desfiladero llovido
para la luz del amanecer.

Y llegaba el momento en que eras sólo el mar
sólo el mar con sus peces y sus sales
para mi sed con sus rojos secretos coralinos
y yo te bebía con la generosidad del empequeñecido
otra vez el misterio de toda el agua junta
en el pequeño agujero abierto por el niño en la arena.

Ay amor y ésta es la hora pocos años después
en que tu rostro comienza a hacerse débil
y mi memoria está cada vez más vacía de ti.

Tu nombre era pequeño y aparecía en una canción
de aquel tiempo.

Antología Roque Dalton, Antología (1995)

*

Sobre Nuestra Moral Poética

Roque Dalton

No confundir, somos poetas que escribimos
desde la clandestinidad en que vivimos.

No somos, pues, cómodos e impunes anonimistas:
de cara estamos contra el enemigo
y cabalgamos muy cerca de el, en la misma pista.

Y al sistema y a los hombres,
que atacamos desde nuestra poesia
con nuestra vida, les damos la oportunidad de que se cobren,
día tras día.

Poemas Clandestinos, 1975
1. Todos son Poemas De Amor

*

Estadísticas sobre la Libertad

Roque Dalton

La libertad de prensa del pueblo salvadoreno
vale 20 centavos diarios por cabeza
contando sólo a los que saben leer
y tienen más de veinte centavos que les sobren
después de haber alcanzado a medio comer.

La libertad de prensa de los grandes
comerciantes industriales y publicistas
se cotiza a mil y pico de pesos por pagina en negro y blanco
y a no sé cuanto la pulgada cuadrada
de texto ο ilustracion.

La libertad de prensa
de Don Napoleón Viera Altamirano
y los Dutriz y los Pinto y los dueños de El Mundo
vale varios millones de dólares:
lo que valen los edificios
construidos con criterio militar
lo que valen las máquinas y el papel y las tintas
las inversiones financieras de sus empresas
lo que reciben día a día de los grandes
comerciantes industriales y publicistas
y del gobierno y de la Embajada Norteamericana y
de otras embajadas
lo que extraen de la explotación de sus trabajadores
lo que sacan del chantaje (“Por no publicar
la denuncia contra el distinguidísimo caballero
ο por publicar oportunísimamente el secreto
que hundirá al pez más chico en la arena del fondo”)
lo que ganan en concepto de derechos sobre
“exclusividades” por ejemplo
toallas Amor es… Estatuas Amor es…
lo que recaudan diariamente
de todos los salvadoreños (y guatemaltecos)
que tienen 20 centavos disponibles.

Dentro de la lógica capitalista
la libertad de prensa es simplemente otra mercancia
y de su totalidad
a cada quien le toca segun paga por ella:
al pueblo veinte centavos diarios por cabeza de libertad de prensa
a los Viera Altamirano Dutriz Pinto y etcéteras
millones de dólares diarios por cabeza
de libertad de prensa.

Poemas Clandestinos, (El Salvador, 1975)
1. Todos son poemas de amor

*

Acta

Roque Dalton

En nombre de quienes lavan ropa ajena
(y expulsan de la blancura la mugre ajena)

En nombre de quienes cuidan hijos ajenos
(y venden su fuerza de trabajo
en forma de amor maternal y humillaciones)

En nombre de quienes habitan en vivienda ajena
(que ya no es vientre amable sino una tumba ο cárcel)

En nombre de quienes comen mendrugos ajenos
(y aún los mastican con sentimiento de ladrón)

En nombre de quienes viven en un país ajeno
(las casas y las fábricas y los comercios
y las calles y las ciudades y los pueblos
y los ríos y los lagos y los volcanes y los montes
son siempre de otros
y por eso está allí la policía y la guardia
cuidándolos contra nosotros)

En nombre de quienes lo único que tienen
es hambre explotación enfermedades
sed de justicia y de agua
persecuciones condenas
soledad abandono opresión muerte

Yo acuso a la propiedad privada
de privarnos de todo.

Poemas Clandestinos, 1975
5. Poemas Para Vivir Pensándolo Bien

*

Podría Ser

Roque Dalton

Para los burgueses
la patria las leyes el honor y Dios
no tienen sentido sin
la propiedad privada y la «libre empresa.»

Para los proletarios
la muerte de la propiedad privada
y de la “libre empresa”
daría sentido a la Patria las leyes el honor
y tal vez hasta a Dios.

Poemas Clandestinos, 1975
Poemas Para Vivir Pensándolo Bien

*

La Pequeña Burguesía

(Sobre una de sus manifestaciones)

Roque Dalton

Los que
en el mejor de los casos
quieren hacer la revolución
para la Historia para la lógica
para la ciencia y la naturaleza
para los libros del proximo año ο el futuro
para ganar la discusión e incluso
para salir por fin en los diarios
y no simplemente
para eliminar el hambre
de los que tienen hambre
para eliminar la explotación de los explotados.

Es natural entonces
que en la practica revolucionaria
cedan sólo ante el juicio de la Historia
de la moral el humanismo la lógica y las ciencias
los libros y los periódicos
y se nieguen a conceder la última palabra
a los hambrientos a los explotados
que tienen su propia historia de horror
su propia lógica implacable
y tendrán sus propios libros
su propia ciencia
naturaleza
y futuro

Poemas Clandestinos, 1975
Poemas Para Vivir Pensándolo Bien

_______________________

Τα τραγούδια και το χαλάκι της Θύμησης

Las Hojas Muertas: Το διάσημο γαλλικό κινηματογραφικό τραγούδι Les feuilles mortes (1945), γνωστό και σαν Autumn Leaves, των κομμουνιστών  Ζακ Πρεβέρ στους στίχους και Ζοζέφ Κοσμά στη μουσική. Προέρχεται από την (όχι επιτυχημένη) ταινία του επίσης κομμουνιστή Μαρσέλ Καρνέ (1909-1996, κύριος εκπρόσωπος του ποιητικού ρεαλισμού, με μόνιμο συνεργάτη του στο σενάριο τον Πρεβέρ), Les Portes de la nuit (Οι πόρτες της Νύχτας, 1946), με Υβ  Μοντάν, Πιέρ Μπρασέρ, Ναταλί Νατιέ, Σερζ Ρεζιανί.

Τραγούδι με δεκάδες εκτελέσεις, σε όλες τις γλώσσες, και τζαζ διασκευές· από την πρώτη του Υβ Μοντάν, μέχρι Νατ Κινγκ Κόουλ, Νάνα Μούσχουρη, Σαρίτα Μοντιέλ, Έρικ Κλάπτον, Μάιλς Ντέιβις (τρομπέτα), Ίγκυ Ποπ, Μπομπ Ντύλαν, Αντρέα Μποτσέλι…

Για τους κινηματογραφόφιλους: Από τις πιο γνωστές ταινίες του Καρνέ, το περίφημο Λιμάνι των Αποκλήρων (Le Quai des brumes, 1938), με Ζαν Γκαμπέν, Μισέλ Μοργκάν, Μισέλ Σιμόν, Πιερ Μπρασέρ και τα Παιδιά του Παραδείσου (Les Enfants du paradis, 1945), με Αρλετί, Ζαν-Λουί Μπαρό, Πιερ Μπρασέρ.

Το Λιμάνι των Αποκλήρων από Το Σινεμά της Μποτίλιας Στον Άνεμο.

*

My Foolish Heart: Κι άλλο διάσημο κινηματογραφικό τραγούδι από την ομώνυμη ταινία του 1949 (ελλ. τίτλος: Αρχίσαμε με ένα φιλί, 1950), σε σκηνοθεσία του Καναδού Μαρκ Ρόμπσον (1913-1978), με την Σούζαν Χέηγουορντ και τον Ντάνα Άντριους. Πρώτη εκτέλεση από την Μάρθα Μιρς

Για τους κινηματογραφόφιλους επίσης: Από τις πιο γνωστές ταινίες του Ρόμπσον: From the Terrace (Δεσμώτης τη ηδονής, 1960), με Πωλ Νιούμαν, Τζόαν Γούντγουορντ· Valley of the Dolls (Η κοιλάδα με τις κούκλες, 1967), με Μπάρμπαρα Πάρκινς, Σούζαν Χέηγουορντ, Σάρον Τέιτ· Earthquake (Σεισμός, 1974), με Τσάρλτον Ίστον, Άβα Γκάρντνερ.

*

Sin Palabras: Γεννήθηκα για σένα… / Ψάχνω ένα τραγούδι που θα μας ενώσει…
Αργεντίνικο ταγκό του 1946, από αυτά που έχουν αφήσει εποχή, του σπουδαίου μουσικοσυνθέτη – τραγουδοποιού, τραγουδιστή, ηθοποιού, σκηνοθέτη και σεναριογράφου, Ενρίκε Σάντος Ντισέπολο, πιο γνωστού ως Ντισεπολίν (1901-1951).

*

Λυρσά: Jean Lurçat (1892-1966). Γάλλος κομμουνιστής (μέλος μέχρι το 1956 του ΚΚ Γαλλίας) ζωγράφος, κεραμίστας, που αναβίωσε τη σύγχρονη ταπισερί, συνδεδεμένος με τον Τριστάν Τζαρά και τους ντανταϊστές. Μεγάλη ανακάλυψή του… ο Πικάσο.

(Μπ. Ζ.: Ιούλ. 2019)