Η πολιτική ζωή και το σινεμά του συντρόφου Τσάρλι Τσάπλιν

Σαράντα χρόνια μετά το θάνατο του τα Χριστούγεννα του 1977, ο Τσάρλι Τσάπλιν ή Σαρλό, όπως έγινε κυρίως γνωστός στα καθ’ ημάς, παραμένει από τους πιο αναγνωρίσιμους καλλιτέχνες σε όλο τον κόσμο, ακόμα και σε ανθρώπους που δεν έχουν δει ποτέ ταινία του. Προς τιμήν του μεταφράζουμε σήμερα ένα άρθρο του Vijay Prashad, το οποίο, παρά τις ενστάσεις που μπορεί να έχει κανείς για κάποιες επιμέρους κρίσεις ή διατυπώσεις του κείμενου, παρουσιάζει εύληπτα την πολιτική διαδρομή του Τσάρλι Τσάπλιν και τις συνέπειες που αντιμετώπισε στις ΗΠΑ εξαιτίας της προοδευτικής του στάσης, την φιλεργατική οπτική των ταινιών του, καθώς και κάποιες πιο μελανές σελίδες της ζωής του, όπως τη στάση του προς τις γυναίκες.

Η πολιτική ζωή και το σινεμά του συντρόφου Τσάρλι Τσάπλιν

Η συμπάθεια του Τσάρλι Τσάπλιν για την εργατική τάξη καθορίζει όλες τις πιο διάσημες ταινίες του.

Το Σεπτέμβρη του 1952, ο Τσάρλι Τσάπλυν (1889-1977) κοίταζε πίσω του τη Νέα Υόρκη εν πλω από το Queen Elizabeth. Προορισμός του η Ευρώπη, για να παρουσιάσει στην ήπειρο τη νέα του ταινία Mousieur Verdoux. Πάνω στο πλοίο, ο Τσάπλιν έμαθε ότι η κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών θα τον άφηνε να επιστρέψει στις ΗΠΑ – όπου ζούσε τις τελευταίες τρεις δεκαετίες -αν υποβαλλόταν σε μια έρευνα από τις υπηρεσίες μετανάστευσης και απονομής υπηκοότητας σχετικά με τον ηθικό και πολιτικό του χαρακτήρα. “Αντίο”, είπε ο Τσάπλιν από το κατάστρωμα του πλοίου. Δε θα επέστρεφε στις ΗΠΑ ως το 1972, όταν η Ακαδημία Κινηματογράφου του απένειμε το Όσκαρ συνολικής προσφοράς.

Γιατί η κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών εξόρισε τον Τσάπλιν; Το Ομοσπονδιακό Γραφείο Ερευνών (FBI) -η πολιτική αστυνομία της χώρας- ερευνούσε τον Τσάπλιν από το 1922 κι εντεύθεν για τους δεσμούς που λεγόταν πως είχε με το ΚΚ ΗΠΑ. Ο φάκελος του Τσάπλιν -1900 σελίδων- είναι γεμάτος υπονοούμενα και συκοφαντίες, καθώς οι πράκτορες αναλώνονταν να συνομιλούν με συνεργάτες του και αντιπάλους του για να βρουν οποιοδήποτε ίχνος κομμουνιστικής διασύνδεσης. Δε βρήκαν καμία. Το Δεκέμβρη του 1949 για παράδειγμα, ο πράκτορας στο Λος Άντζελες έγραφε: “Δεν υπάρχουν διαθέσιμοι μάρτυρες να καταθέσουν κατηγορηματικά ότι ο Τσάπλιν υπήρξε μέλος του ΚΚ στο παρελθόν, ότι είναι τώρα μέλος ή ότι έχει συνεισφέρει οικονομικά στο ΚΚ”.

Εκτός από την κατηγορία πως ήταν κομμουνιστής, ο Τσάπλιν αντιμετώπιζε την κατηγορία πως ήταν ένας “ανήθικος χαρακτήρας” που παραβίασε το νόμο Mann -το νόμο περί εμπορίας λευκής σαρκός του 1910. Ο Τσάπλιν είχε πληρώσει για το ταξίδι της φίλης του Τζόαν Μπάρρυ από μια πολιτεία σε άλλη. Ο Τσάπλιν αθωώθηκε από αυτές τις κατηγορίες το 1944. Στη συνέχεια φάνηκε σε μια σειρά απομνημονευμάτων και μελετών πως ο Τσάπλιν ήταν βίαιος στις πολλές συζύγους του (αρκετές εκ των οποίων έφηβες) και αδίστακτος στις σχέσεις του με τις γυναίκες (το βιβλίο του Peter Ackroyd του 2014 έχει τις λεπτομέρειες). Το 1943 ο Τσάπλιν παντρεύτηκε την κόρη του θεατρικού συγγραφέα Ευγένιο ο Νηλ, Ούνα. Ήταν 18 χρονών. Ο Τσάπλιν ήταν 54. Θα έκαναν οχτώ παιδιά. Η Ούνα Τσάπλιν άφησε τις ΗΠΑ με το σύζυγό της και ήταν μαζί του όταν πέθανε το 1977. Υπήρχαν πολλά πράγματα στη ζωή του Τσάπλιν που ήταν τρομακτικά, ιδιαίτερα ο τρόπος με τον οποίο έβλεπε ως λεία νεαρά κορίτσια (η δεύτερη σύζυγος του -Λίτα Γρκρέυ -ήταν 15 όταν έκαναν σχέση και μετά παντρεύτηκαν, εκείνος τότε ήταν 35). O διευθυντής του FBI Τζ. Εντγκαρ Χούβερ είχε σημαντικές αποδείξεις να ξεσκαρτάρει σε αυτή την κατεύθυνση, αλλά καμία από αυτές δε βρέθηκε επαρκής ώστε να απελαθεί ο Τσάπλιν.

Ποιος ήταν ο καπνός που έφτασε στη μύτη του Χούβερ από τη φωτιά των πολιτικών απόψεων του Τσάπλιν; Από το 1920 κι εξής, ήταν σαφές πως ο Τσάπλιν συμπαθούσε την αριστερά. Εκείνη τη χρονιά ο Τσάπλιν έκατσε με τον Μπάστερ Κήτον -το διάσημο ηθοποιό του βωβού κινηματογράφου- να πιουν μια μπύρα στην κουζίνα του Κήτον στο Λος Άντζελες. Ο Τσάπλιν ήταν στο απόγειο της επιτυχίας του. Μαζί με τους Ντάγκλας Φαίρμπανκς, Μαίρη Πίκφορντ και Ντ. Γ. Γκρίφιθ, ο Τσάπλιν ίδρυσε τους Ενωμένους Καλλιτέχνες (United Artists), μια εταιρεία που ήρθε σε ρήξη με το σύστημα των μεγάλων στούντιο για να δώσει σε αυτούς τους τέσσερις ηθοποιούς τον έλεγχο της δουλειάς τους. Ο Τσάπλιν δούλευε τότε πάνω στην ταινία Το χαμίνι (The Kid, 1921), μια από τις ωραιότερες ταινίες του, βασισμένη σχεδόν σίγουρα στην παιδική του ηλικία. Ο Κήτον θυμόταν πως ο Τσάπλιν μιλούσε “για κάτι που λεγόταν κομμουνισμός για το οποίο μόλις είχε ακούσει”. “Ο κομμουνισμός”, του έλεγε ο Τσάπλιν, “θα τα άλλαζε όλα, θα καταργούσε τη φτώχεια”. Ο Τσάπλιν χτύπησε το χέρι στο τραπέζι και είπε: “Αυτό που θέλω είναι κάθε παιδί να έχει αρκετά να φάει, παπούτσια στα πόδια του και στέγη πάνω από το κεφάλι του”. Η απάντηση του Κήτον ήταν ανέμελα ανειλικρινής, “Μα Τσάρλυ, ξέρεις κανέναν που δεν το θέλει αυτό;”

Ο Τσάπλιν έφτασε στις ΗΠΑ αμέσως μετά τη Ρωσική Επανάσταση. Είδε τις αυξανόμενες ουρές της ανεργίας και τη δυσαρέσκεια στις ΗΠΑ -ένας άνεργος πληθυσμός που αυξήθηκε από 950.000 (1919) σε πέντε εκατομμύρια (1921). Ήταν μια εποχή οξυμένης ταξικής πάλης -από τη μια οι έφοδοι του Πάλμερ (σειρά εφόδων που διεξήγαγε το Υπουργείο Δικαιοσύνης υπό την εποπτεία του Γενικού Εισαγγελέα Α. Μίτσελ Πάλμερ κατά αριστερών ριζοσπαστών και αναρχικών, κατά το διάστημα Νοεμβρίου 1919 και Ιανουαρίου 1920, σ.τ.Μ) κατά τον κομμουνιστών, από την άλλη η γενική απεργία στο Σιάτλ (πενθήμερη γενική απεργία κατά το διάστημα 6-11 Φλεβάρη του 1919, που οδήγησε σύλληψη 39 συνδικαλιστών και αποδόθηκε σε μπολσεβίκικο δάκτυλο, σηματοδοτώντας την αρχή της αντικομμουνιστικής υστερίας που πέρασε στην ιστορία ως ο “Κόκκινος Τρόμος” (The Red Scare, την περίοδο 1919-1920, σ.τ.Μ) όπως και η μάχη του όρους Μπλαίρ από τους ανθρακωρύχους της κομητείας του Λόγκαν στη δυτική Βιρτζίνια από την άλλη. (Battle of Blair Mountain, η μεγαλύτερη εργατική εξέγερση στην ιστορία των ΗΠΑ και από τις σημαντικότερες ένοπλες εξεγέρσεις μετά τον Αμερικανικό Εμφύλιο. Περίπου 10000 ανθρακωρύχοι που είχαν αποπειραθεί να συνδικαλιστούν αντιμετώπισαν με όπλα 3000 όργανα της τάξης και απεργοσπάστες για πέντε μέρες στα τέλη Αυγούστου με αρχές Σεπτέμβρη του 1921, ενώ με προεδρική εντολή παρενέβη ο Αμερικανικός Στρατός. Παρότι εκ πρώτης όψεως η ήττα της εξέγερσης υπήρξε συντριπτική, μακροπρόθεσμα η κληρονομιά της συνέβαλε στη δημιουργία ισχυρών εργατικών ενώσεων στον ευρύτερο κλάδο τη δεκαετία του ’30, σ.τ.Μ)

Οι βωβές ταινίες του Τσάπλιν βασίζονταν στην μορφή του Αλήτη (Tramp), του αρχετυπικού φτωχού ανθρώπου στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία. “Είμαι σαν ένας άνθρωπος που καταδιώκεται συνέχεια από ένα πνεύμα, το πνεύμα της φτώχειας, το πνεύμα της ένδειας”, έλεγε ο Τσάπλιν. Αυτό ακριβώς βλέπει κανείς στις ταινίες του – από τον “Αλήτη” (1915) ως τους “Μοντέρνους Καιρούς” (1936). “Το όλο νόημα του μικρού φίλου”, έλεγε ο Τσάπλιν το 1925 σχετικά με το χαρακτήρα του Αλήτη, “είναι πως όσο χαμηλά κι αν έχει πέσει, όσο κι αν τα τσακάλια έχουν καταφέρει να τον κάνουν κομμάτια, παραμένει αξιοπρεπής άνθρωπος.” Η εργατική τάξη, οι φτωχοί εργαζόμενοι, είναι άνθρωποι με μεγάλη εφευρετικότητα και αξιοπρέπεια, δεν τους αξίζει να τους χτυπάς κάτω, να τους περιγελάς. Η συμπάθεια του Τσάπλιν για την εργατική τάξη καθορίζει όλες τις πιο διάσημες βωβές ταινίες του.

Η δημοφιλία και τα μηνύματα του Τσάπλιν ήταν αυτά που ενοχλούσαν το FBI. ‘Υπάρχουν άντρες και γυναίκες σε μακρινές γωνιές του κόσμου που ποτέ δεν έχουν ακούσει για τον Ιησού Χριστό, όμως ξέρουν κι αγαπούν τον Τσάρλι Τσάπλιν”, σημείωνε ένα άρθρο που ένας πράκτορας του FBI επισύναψε και υπογράμμισε στο φάκελο του Τσάπλιν. Η απλά παρουσιασμένη κριτική του Τσάπλιν στον καπιταλισμό έκανε βαθιά εντύπωση στους λαούς του κόσμουκαι ενοχλούσε το FBI. “Δε θέλω τον παλιό, σκληροτράχηλο ατομισμό”, έλεγε ο Τσάπλιν το Νοέμβρη του 1942″ανθεκτικό για τους λίγους και κουρελιασμένο για τους πολλούς”

Ο μεγάλος περιορισμός των ταινιών του είναι η απεικόνιση των γυναικών. Πάντοτε είναι δεσποσύνες εν κινδύνω ή πλούσιες γυναίκες που τις ποθούν φτωχοί άνδρες. Υπάρχουν ελάχιστες “αξιοπρεπείς γυναίκες”, γυναίκες που εκείνη την εποχή έδιναν σκληρές μάχες για τα δικαιώματα τους. Μάλιστα πολλές βωβές ταινίες, τόσο στη Βρετανία όσο και στις ΗΠΑ παρουσιάζαν υποτιμητικά το κίνημα των σουφραζέτων της εποχής -από το “Μια μέρα στη ζωή μιας σουφραζέτας (1908) ως το “Μια μέρα δουλειάς” (1914, με αρχικό τίτλο “Μια μαχητική σουφραζέτα”). Στην τελευταία αυτή ταινία, έξι λεπτών μόλις, ο Τσάπλιν υποδύεται μια σουφραζέτα που είναι άξεστη και μετά πεθαίνει από πνιγμό.

Η ταινία κυκλοφόρησε την ίδια χρόνια που η Σύλβια Πανκχερστ (1882-1960) ίδρυσε την Ένωση Σουφραζετών Ανατολικού Λονδίνου για να ενώσει την πολιτική των σουφραζέτων με το σοσιαλισμό. Η Πανκχερστ σε αντίθεση με τον Τσάπλιν, θα γινόταν μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος και το 1920 θα συνέγραφε το “Σύνταγμα για Βρετανικά Σοβιέτ”. Αργότερα άφησε το ΚΚ, αλλά παρέμεινε πιστή κομμουνίστρια και αντιφασίστρια για το υπόλοιπο της ζωής της (στην πραγματικότητα, από τη δεκαετία του ’30 κι έπειτα έγινε πιστή υποστηρίκτρια και σύμβουλος του Αιθίοπα αυτοκράτορα Χαϊλέ Σελασιέ, ο τάφος της βρίσκεται στην Άντις Αμπέμπα, σ.τ.Μ). Μακάρι ο σεξισμός του Τσάπλιν να μην τον είχε αποτρέψει από το να εξυμνήσει τις σύγχρονές του όπως την Πανκχερστ, την Joan Beauchamp, (άλλη σουφραζέτα και ιδρύτρια του Βρετανικού Κομμουνιστικού Κόμματος, όπως και την αδερφή της Kay Beauchamp (συνιδρύτρια της εφημερίδας The Daily Worker, τώρα Morning Star) και τη Fanny Deakin.

Αυτό που έφερε τον Τσάπλιν άμεσο στην τροχιά της επίσημης αριστεράς ήταν η άνοδος του φασισμού. Τον ανησυχούσε βαθιά η επέλαση των ναζί στην Ευρώπη. Ο Ταινία του Τσάπλιν “Ο μεγάλος δικτάτωρ (1940) ήταν η σάτιρα του στο φασισμό-μια ταινία που πρέπει να δούμε όλοι στις μέρες μας.

Δυο χρόνια μετά την κυκλοφορία της ταινίας, ο Τσάπλιν πέταξε στη Νέα Υόρκη για να είναι ο κύριος ομιλητής στην υποστηριζόμενη από τους κομμουνιστές εκδήλωση “Μέτωπο Καλλιτεχνών για τη νίκη στον πόλεμο”. Ο Τσάπλιν ανέβηκε στη σκηνή του Κάρνεγκι Χόλ στις 16 Οκτώβρη του 1942, απευθύνθηκε στο κοινό ως “συντρόφους” και είπε πως οι κομμουνιστές είναι “κανονικοί άνθρωποι σαν εμάς που αγαπούν την ομορφιά, που αγαπούν τη ζωή”. Έπειτα, ο Τσάπλιν έκανε την πιο ξεκάθαρη δήλωσή του για τον κομμουνισμό: -“Λένε πως ο κομμουνισμός μπορεί να εξαπλωθεί σε όλο τον κόσμο. Κι εγώ λέω –Και τι έγινε;” (Daily Worker, 19 Οκτώβρη 1942). Το Δεκέμβρη του 1942 ο Τσάπλιν είπε, “Δεν είμαι κομμουνιστής, αλλά είμαι περήφανος να πω ότι νιώθω αρκετά φιλοκομμουνιστής”.

Ο Τσάπλιν εντυπωσιάστηκε από την πειθαρχημένη και ανυποχώρητη στάση των κομμουνιστών κατά του φασισμού-είτε κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου είτε στο Ανατολικό Μέτωπο ενάντια στην ναζιστική εισβολή στην ΕΣΣΔ. Το 1943 ο Τσάπλιν αποκάλεσε την ΕΣΣΔ “ένα θαυμαστό καινούργιο κόσμο” που έδινε “ελπίδα και φιλοδοξίες στον απλό άνθρωπο”. Ήλπιζε πως η ΕΣΣΔ θα “γινόταν πιο ένδοξη από χρονιά σε χρονιά. Τώρα που οι πόνοι του τοκετού τελείωσαν, είθε να διαρκέσει για πάντα η ομορφιά του μεγαλώματος της”. Όταν ρωτήθηκε μια δεκαετία αργότερα γιατί ήταν τόσο ανοιχτός στην έκφραση υποστήριξης προς την ΕΣΣΔ-περιλαμβανόμενων των εμφανίσεων του σε κομμουνιστικές μετωπικές οργανωσεις όπως το Εθνικό Συμβούλιο αμερικανοσοβιετικής φιλίας και την Ρωσική Πολεμική Αρωγή, ο Τσάπλιν είπε: “Κατά τη διάρκεια του πολέμου συνέπασχα πολύ με τη Ρωσία γιατί θεωρούσα πως αυτή κρατούσε το μέτωπο”. Αυτή η συμπάθεια παρέμεινε και στο υπόλοιπο της ζωής του.

Ο Τσάπλιν δεν είχε υπολογίσει την τοξικότητα της εποχής του Ψυχρού Πολέμου στις ΗΠΑ. Το 1947 είπε στους δημοσιογράφους, “Τούτες τις μέρες αν από το κράσπεδο πατήσεις το δρόμο με το αριστερό πόδι, σε κατηγορούν πως είσαι κομμουνιστής”. Ο Τσάπλιν δεν υποχώρησε στα πιστεύω του, ούτε πρόδωσε τους φίλους του. Στην ίδια συνέντευξη τύπου ρωτήθηκε αν γνώριζε τον αυστριακό μουσικό Χανς Άισλερ, που ήταν κομμουνιστής κι έγραψε τη μουσική για πολλά από τα θεατρικά του Μπρεχτ: Είχε διαφύγει από τη ναζιστική Γερμανία προς τις ΗΠΑ για να δουλέψει στο Χόλυγουντ. Ο Άισλερ είχε συνθέσει τραγούδια για το Κομμουνιστικό Κόμμα (αργότερα θα έγραφε τον εθνικό ύμνο της Γερμανικής Λαοκρατικής Δημοκρατίας Auferstanden aus Ruinen). O Τσάπλιν τον υπερασπίστηκε. Όταν ρωτήθηκε για τη σχέση του με τον Άισλερ σε αυτή τη συνέντευξη του 1947, ο Τσάπλιν είπε ότι ο Άισλερ “είναι προσωπικός μου φίλος και είμαι περήφανος για το γεγονός. Δεν ξέρω αν είναι κομμουνιστής ή όχι. Ξέρω ότι είναι καλός καλλιτέχνης και μεγάλος μουσικός και ένας πολύ στοργικός φίλος”. Όταν ρωτήθηκε ευθέως αν θα άλλαζε κάτι αν ο Άισλερ ήταν κομμουνιστής, είπε “Όχι, δε θα άλλαζε”. Χρειάστηκε πολύ κουράγιο για να υπερασπιστεί τον Άισλερ, που θα απελαυνόταν από τις ΗΠΑ λίγους μήνες αργότερα

Όταν ο Τσάπλιν πέθανε στην Ελβετία το Δεκέμβρη του 1977, τον πένθησαν σε όλα τα μήκη και πλάτη. […]

Μετάφραση-Επιμέλεια: Δύσκολες Νύχτες