«Δύο κομμουνιστικαί μεραρχίαι υπό τους αρχισυμμορίτας Διαμαντήν και Γιώτην…» – Η μάχη και κατάληψη του Καρπενησιού από τον ΔΣΕ (19-21 Γενάρη 1949)

Σαν σήμερα, στις 19 του Γενάρη 1949, ξεκινά ανάμεσα στις δυνάμεις του ΔΣΕ και του κυβερνητικού στρατού η μεγάλη μάχη του Καρπενησιού, που έληξε στις 21 του Γενάρη, με νίκη και κατάληψη της πόλης από τον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας. Για τη μάχη και την αίσθηση που προκάλεσε, καθώς το Καρπενήσι ήταν η δεύτερη πρωτεύουσα νομού που καταλάμβανε ο ΔΣΕ, μετά τη Νάουσα, γίνεται λόγος στα αποσπάσματα που μεταφέρουμε από το βιβλίο του Χρήστου Θεοχαράτου «Χαρίλαος Φλωράκης και Λαϊκό Κίνημα – Λόγος αναιρετικός», Α’ Τόμος (εκδ. Τυποεκδοτική).

Η κατάληψη του Καρπενησιού, η οποία άρχισε στις 19 Ιανουάριου και τέλειωσε στις 6 Φεβρουάριου 1949 και παρέμεινε στα χέρια του Δημοκρατικού Στρατού για 18 ημέρες, υπήρξε ένα γεγονός, που, υπό άλλες συνθήκες, θα μπορούσε να άλλαζε την πορεία του Εμφυλίου. Ήδη, όμως, ο Κυβερνητικός Στρατός αριθμούσε 250.000 άνδρες, διέθετε άφθονο πολεμικό υλικό και πακτωλούς πάσης φύσεως αμερικανικών εφοδίων, ενώ ο ΔΣΕ έμενε με λιγότερους από 20.000 μαχητές και μαχήτριες με υποτυπώδη οπλισμό και με ανύπαρκτα εφόδια. Άλλωστε, το 18ήμερο που ο ΔΣΕ κρατούσε το Καρπενήσι, οι ηρωικές μονάδες του Δημοκρατικού Στρατού Πελοποννήσου είχαν ήδη εκκαθαριστεί και, βάσει του κυβερνητικού σχεδίου, έμεναν ακόμη δύο φάσεις: η εκκαθάριση της Ρούμελης και η επιχείρηση του Γράμμου. Κι αυτός ήταν ο λόγος που προξένησε κατάπληξη η κατάληψη του Καρπενησιού, το οποίο αποτελούσε, τότε, κάτι σαν αιχμή του δόρατος των κυβερνητικών για ολόκληρη τη Δυτική Ελλάδα.

Ο αντιστράτηγος και υπαρχηγός του ΓΕΣ (τότε) Α. Εδιπίδης -ειδικός «συμμοριτολόγος» στα έντυπα των νικητών του Εμφυλίου -σημειώνει:

«Κατά το τέλος του δευτέρου δεκαημέρου του Ιανουάριου 1949 εγένετο ισχυρά επίθεσις συμμοριτών κατά του Καρπενησιού υπό τας εξής συνθήκας: Τάγμα πεζικού μετά τμήματος Χωροφυλακής και ανδρών της αμύνης υπαίθρου, υπό τον ταγματάρχην Καραπιπέρην, ημύνοντο του Καρπενησιού. Δύο κομμουνιστικαί μεραρχίαι υπό τους αρχισυμμορίτας Διαμαντήν και Γιώτην, μέσης δυνάμεως 3.000 ανδρών, επετέθησαν αιφνιδιαστικώς κατά της φρουράς του Καρπενησιού την 2.30 ώραν της 20ής Ιανουάριου 1949. Αι συμμοριακαί επιθέσεις κατά των εξωτερικών φυλακίων συνεχίσθησαν μέχρι της 3ης πρωινής ώρας της 21ης Ιανουάριου, οπότε νέα λίαν ισχυρά επίθεσις των συμμοριτών επέφερε την πτώσιν της κωμοπόλεως και την είσοδον των συμμοριτών εντός αυτής. Αι ημέτεραι ενισχύσεις εκινήθηκαν από της 21ης Ιανουάριου προς ενίσχυσιν της φρουράς του Καρπενησίου. Αλλά, το εξαιρετικώς ορεινόν του εδάφους, ευρισκομένου εγκεκλεισμένου μεταξύ των ορέων Τυμφρηστού και Βαρδουσιών και της ισχύος της αμύνης των δύο συμμοριακών μεραρχιών, έχουν ως αποτέλεσμα: όπως τα τμήματα του εθνικού στρατού τα διατεθέντα προς απελευθέρωσιν του Καρπενησιού, κατισχύσουν της συμμοριακής αμύνης μετ’ αγώνας σκληρούς 18 ημέρων.

»Ούτω την 14.30 ώραν της 6ης Φεβρουάριου 1949 τα εθνικά τμήματα, υπό τον αλλόφρονα εθνουσιασμόν των κατοίκων, εισήρχοντο εντός του Καρπενησιού. Η δίωξις των συμμοριτών υπήρξε έντονος και συνεχής μέχρι τελείας εξοντώσεως. Κατά την εντός του Καρπενησιού παραμονήν των οι συμμορίται εφόνευσαν, υποβαλόντες προηγουμένως εις μαρτύρια, περί τους 100 άνδρας, γυναίκας και παιδιά, 28 νοσηλευομένους τραυματίας εν τω Στρατιωτικώ Νοσοκομείω και απήγαγον περί τους 1.200 νέους και νεάνιδας. Έκαυσαν δημόσια κτίρια, οικίας, υλικά στεγάσεως και ελεηλάτησαν επίσης καταστήματα και υποκαταστήματα τραπεζών τινών…».

Στο ίδιο πνεύμα κινούνται και άλλοι επιτελείς και «απομνημονευματογράφοι» του κυβερνητικού χώρου, όπως, επίσης, με το ίδιο πνεύμα αντιμετωπίζει την κατάληψη του Καρπενησιού και η «Στρατιωτική Επιθεώρησις». Με το πνεύμα του αντιστράτηγου Α. Εδιπίδη.

Για την κατάληψη του Καρπενησιού, όμως, έχουν γράψει και δεκάδες άλλοι, -εκπρόσωποι των ηττημένων αυτοί. Και μάλιστα, άνθρωποι που πρωταγωνίστησαν στην επιχείρηση εκείνη. Ανάμεσά τους ο X. Φλωράκης (στρατιωτικός νους αλλά και εκτελεστικός νους της κατάληψης), ο Βασ. Αποστολόπουλος, ο «δάσκαλος» που τίμησε τα όπλα του «Δημοκρατικού Στρατού» στη Ρούμελη και ο Τάκης Ψημμένος, ο αγωνιστής που τίμησε το αντάρτικο στα Άγραφα.

Οι δύο τελευταίοι -και δεκάδες άλλοι- έγραψαν για την «επιχείρηση Καρπενήσι» τριάντα και σαράντα χρόνια μετά. Ο X. Φλωράκης έγραψε για το Καρπενήσι την Άνοιξη του 1949, -δηλαδή μέσα στη φωτιά των γεγονότων και όταν ακόμη εκπαίδευε τους νέους και τις νέες που είχε στρατολογήσει κατά την κατάληψη της ευρυτανικής πρωτεύουσας. Σε αναλυτικό άρθρο του -από τα ελάχιστα που έχει γράψει- στο περιοδικό «Δημοκρατικός Στρατός» (τεύχος 5, Μάιος 1949, σελ. 303-6), μεταξύ άλλων σημειώνει:

«…Τρία πράγματα ήταν εκείνα, που, βασικά, καθόρισαν το σχέδιο ενέργειας: 1) Η πείρα των προηγούμενων επιχειρήσεών μας σε κατοικημένους τόπους. 2) Οι δυνάμεις και τα μέσα που διαθέταμε εμείς σε σχέση με τον εχθρό. Και 3) Η περιφερειακή ισχυρή αμυντική διάταξή του.

»Στις προηγούμενες επιχειρήσεις αποδείχτηκε ότι η τολμηρή, αποφασιστική, γρήγορη διείσδυση προς το κέντρο της πόλης, συγκλονίζει κυριολεκτικά τον εχθρό, τον αιφνιδιάζει και γενικά τον παραλύει. Είναι φυσικό πράγμα αυτό για τον εχθρό, γιατί δεν έχει ηθικό, δεν έχει ψυχή, δεν έχει πνεύμα αυτοθυσίας και αυταπάρνησης, στοιχεία απαραίτητα για ν’ αντιμετωπίσει κάτι το τολμηρό. Η διείσδυση μέσα στη “φωλιά” του και εκεί μάλιστα που νοιώθει τον εαυτό του ασφαλισμένο, είναι πράγμα τολμηρό και σαν τέτοιο, πρέπει να τον αιφνιδιάζει και να τον τρομάζει. Αν αυτό, μάλιστα, το δούμε στην ουσιαστική αχρήστευση των εξωτερικών αντιστάσεων που, σε ορισμένες πόλεις ο εχθρός στηρίζει βασικά την υπέρασπισή του και τις ελπίδες του, τότε μπορούμε να δούμε σ’ όλη της την έκταση τη σαστιμάρα που παθαίνει ο εχθρός με τη διείσδυση. Τότε, μοναδική σκέψη που κυριαρχεί σ’ αυτόν είναι το πώς θα σωθεί…».

Το άρθρο αυτό του X. Φλωράκη δεν είναι περιγραφικό. Είναι στρατιωτικοπολιτικό. Είναι ανάλυση της νέας μορφής αγώνα. Γι’ αυτό και από τα πραγματικά περιστατικά που προηγήθηκαν της επιχείρησης εκείνης και από τα γεγονότα που εξελίχθηκαν κατά τη διάρκειά της, αναφέρει μόνο όσα του χρειάζονται για να στηρίξει τις στρατιωτικοπολιτικές εκτιμήσεις του. Η παρακάτω παράγραφος του άρθρου για την τακτική και πρακτική της «διείσδυσης», βεβαιώνει του λόγου το αληθές:

«…Η παραπάνω ταχτική (Σ.Σ. της αιφνιδιαστικής και γρήγορης διείσδυσης) έχει ένα λεπτό σημείο, που, αν δεν προσεχτεί, μπορεί να στοιχίσει σοβαρές ζημιές και την ίδια την επιχείρηση. Το σημείο αυτό είναι ότι πρέπει να εξασφαλίσεις το διάδρομο της διείσδυσης πάση θυσία ανοιχτό και κάτω από τον απόλυτο έλεγχό σου. Ο διάδρομος αυτός πρέπει να ενισχύεται συνεχώς, να πλαταίνει και να διατηρείται η συνοχή, γιατί, αν τυχόν δημιουργήσει διάκενο στα τμήματα της διείσδυσης, αποτελεί κίνδυνο εγκλωβισμού και εξόντωσης… Το πρόβλημα τώρα περιοριζόταν να βρεθεί το κατάλληλο σημείο της εχθρικής διάταξης που θα γίνονταν η διείσδυση και στο σημείο που θα δημιουργούνταν το ρήγμα, -δηλαδή να βρεθεί το ασθενέστερο και (πιο) ευπαθές σημείο του εχθρού. Τέτοιο σημείο πάντα υπάρχει… Στη συγκεκριμένη περίπτωση, το σημείο αυτό ήταν μεταξύ Ρόβια και αντέρεισμα Προφ. Ηλία. Το σημείο αυτό ήταν με την αραιότερη διάταξη, η διαμόρφωση του εδάφους σε κάλυπτε, ιδιαίτερα τη νύχτα, από τα διασταυρούμενα πυρά (τα προερχόμενα) από Ρόβια και Προφ. Ηλία. Ακόμα (για) το σημείο αυτό ο εχθρός είχε κάποια επανάπαυση, γιατί στηρίζονταν στο αδιάβατο του Βελουχιού. Τα τμήματά μας, το αδιάβατο του Βελουχιού το χρησιμοποίησαν σαν το καλύτερο πλεονέχτημα για την ενέργειά τους. Με βάση τα παραπάνω, καθορίστηκε και το σχέδιο ενέργειας. Το σχέδιο αυτό αναλύθηκε στις διοικήσεις των ταξιαρχών και των ταγμάτων, πάνω σε ανάγλυφη αναπαράσταση της πόλης και του γύρω χώρου. (Και) εκεί μελετήθηκε το σχέδιο ενέργειας από τις διοικήσεις ταγμάτων, λόχων και διμοιριών μαζί με τις οδηγίες…».

Και, φυσικά, επειδή το άρθρο του X. Φλωράκη δεν αποτελεί περιγραφή της επιχείρησης εκείνης, αλλά στρατιωτικοπολιτική αποτίμηση, εκτίμηση και ανάλυση ενός σημαντικού στρατιωτικοπολιτικού γεγονότος, δεν ήταν δυνατό να μην επισημάνει και τα σφάλματα που παρατηρήθηκαν κατά την εφαρμογή του σχεδίου. Επισημαίνει, σχετικά:

«…Διαβάζοντας κανένας όλα τα παραπάνω, θα ήταν λάθος να βγάλει το συμπέρασμα ότι στην επιχείρηση του Καρπενησιού, -αφού μάλιστα είχε τόση επιτυχία-, πήγαν όλα μέλι-γάλα, που λένε. Κι εδώ παρουσιάστηκαν σφάλματα και αδυναμίες… Αναφέρει ορισμένα βασικά: 1) Υπήρξε μια παρέκκλιση μεταξύ του σχεδίου και της εφαρμογής… (την αναφέρει λεπτομερώς)… 2) Στη χρησιμοποίηση του πυροβολικού υπήρξε μια ταλάντευση, σχετικά με τον τρόπο της πιο θαρραλέας χρησιμοποίησής του… 3) Στα τμήματα της διείσδυσης, όταν ένας διοικητής τραυματίστηκε, δεν ανέθεσε αμέσως τη διοίκηση σε αντικαταστάτη του, έχασε την επαφή με τις κύριες δυνάμεις του κ.λπ…».

Άκρως περιγραφικός ο αγωνιστής του ΔΣΕ Ρούμελης Βασ. Αποστολόπουλος, παραθέτει βήμα προς βήμα και λεπτό προς λεπτό την επιχείρηση, όπως την έζησε ο ίδιος τις μεγάλες εκείνες μέρες των αρχών του 1949. Αναφέρει ότι οι δυνάμεις του ΔΣΕ που κατέλαβαν το Δεκέμβριο του 1948 την Καρδίτσα αποσύρθηκαν στα Φουρνά Ευρυτανίας, όπου ξεκουράστηκαν και όπου σε διεξοδικές συζητήσεις αναλύθηκαν όλες οι συνιστώσες του εγχειρήματος, ότι μέσα στις Εορτές Χριστουγέννων – Πρωτοχρονιάς διόρθωσαν τα παπούτσια, τα ρούχα και τα άλλα βασικά είδη τους, ότι άρχισαν συστηματικά και επίμονα οι προετοιμασίες για το νέο εγχείρημα και ότι:

«Η διαταγή επιχείρησης του ΚΓΑΝΕ όρισε τα τμήματα της 1ης Μεραρχίας του Γιώτη (X. Φλωράκη) να κινηθούν προς Βράχα – Στένωμα Άη Θανάση Καρπενησιού. Αυτή θα ενεργήσει απ’ ευθείας στο Καρπενήσι με αντικειμενικό σκοπό την εξουδετέρωση του εχθρού, κατάληψη και κατοχή της πόλης, όσο είναι δυνατό περισσότερο χρόνο. Στην επιχείρηση λαβαίνει μέρος και η Σχολή Αξιωματικών του ΚΓΑΝΕ… Η πορεία της 1ης Μεραρχίας προς το Καρπενήσι γίνεται με αυστηρά μέτρα κάλυψης και επαγρύπνησης. Η κίνηση γίνεται νύχτα, κατά κύριο λόγο…

»Οι δυνάμεις που υπερασπίζονται το Καρπενήσι είναι αρκετές: Δυό τάγματα οπωσδήποτε ενισχυμένα με λόχους μαυροσκούφηδων, MAY και ένοπλων χωρικών. Στη μικρή πόλη έχουν συγκεντρωθεί όλα τ’ αντιδραστικά άτομα απ’ τα χωριά και δημιούργησαν ένα άγριο παρακράτος. Κάθε ύποπτος γι’ αυτούς -και ας ήταν ο αθωότερος των ανθρώπων-στέναζε κάτω από τη δυναστεία τους, ώστε να εξοντωθεί… Ακολουθώ την 1η Μεραρχία, σύμφωνα με προφορική διαταγή. Όσο πλησιάζει ο χρόνος της επιχείρησης, ο καιρός καλυτερεύει… Στις 20 του Γενάρη 1949, ξημερώνουμε στο χωριό Στένωμα που απέχει τρεις ώρες με τα πόδια απ’ το Καρπενήσι… Αφού δεν κρατιούνται (Σ.Σ. από τους κυβερνητικούς) ούτε η Ράχη Βελουχιού, ούτε ο Άη-Θανάσης, αυτό σημαίνει μια πρώτη επιτυχία της επιχείρησης… Και καθώς ροβολάμε απ’ το διάσελο του Άη-Θανάση, στην ξάστερη παγωμένη νύχτα, 20/21 του Γενάρη 1949, σαν να βλέπουμε το θεώρατο ίσκιο του Μάρκου Μπότσαρη να μας καλωσορίζει…

»Ο κυβερνητικός στρατός έχει οχυρώσει με τέχνη και φροντίδα την πόλη, που μονάχα η φυσική της οχύρωση είναι μοναδική. Τα σημεία Δεξαμενή, Ρόβια, Σωτήρας, Αη-Δημήτρης έχουν δυνατή οχύρωση και δεσπόζουν αποφασιστικά σε όλη την περιοχή. Στα Ρόβια έχουν χτίσει πύργους, μάντρα με συρματοπλέγματα, μπλοκχάουζ, πολυβολεία, ολμοβολεία. ορύγματα. Τα σπίτια και τα κτίρια έχουν τη δική τους οχύρωση. Καθώς είναι στενοί οι δρόμοι, έχουν ρίξει γέφυρες από ταράτσα σε ταράτσα και έτσι συγκροτήματα σπιτιών μεταβάλλονται σε δυνατές οχυρές θέσεις, που διαθέτουν πολυβολεία και θέσεις για όλα τα όπλα. Στο καμπαναριό της ιστορικής Αγίας Τριάδας και της Παναγίας, υπάρχουν φωλιές πολυβόλων. Οχυρά τσιμεντένια υπάρχουν σ’ όλους τους δρόμους που διαθέτουν κάποιον άξονα ή σε θέσεις να ελέγχουν το χώρο της πόλης…».

Παρά ταύτα, η πόλη έπεσε μέσα σε λίγες ώρες, όπως σημειώνει με πικρία ο αντιστράτηγος Παπαθανασιάδης. Σε λιγότερες από 24 ώρες. Το γεγονός αυτό, μαζί με την κατάρριψη ενός αμερικανικού αεροπλάνου, αναγκάζει την Αθήνα να επισπεύσει τους σχεδιασμούς της. Στις 21 Ιανουάριου 1949, διορίζει τον στρατηγό Αλ. Παπάγο «Αρχιστράτηγον του Αντισυμμοριακού Αγώνος».

Ο αντάρτης και οπλίτης του ΔΣΕ Αγράφων που έλαβε μέρος στην επιχείρηση, Τάκης Ψημμένος, δίνει και μια άλλη παράμετρο της επιχείρησης εκείνης:

«…Την ίδια ώρα που τα τμήματα του ΔΣΕ ξεκινούσαν για την κατάληψη του Καρπενησιού, μια διλοχία της 77 Μονάδας Χώρου, μ’ ένα στοιχείο ομαδικού όλμου, κατέβηκε από τη Νευρούπολη προς τον κάμπο της Καρδίτσας. Είχε αποστολή να διενεργήσει επιθετικές κρούσεις, για αντιπερισπασμό. Ακριβώς την ώρα που οι συγκρούσεις στο Καρπενήσι γενικεύονταν και ο αντίπαλος κινητοποιούσε από παντού τις δυνάμεις του, η διλοχία χτυπούσε ταυτόχρονα με πυρά όλμου και πεζικού πολλά εχθρικά σημεία στη δυτική παρυφή της Καρδίτσας και στο φυλάκιο της Παπαράντζας, με αποτέλεσμα να προκληθεί σύγχυση στις δυνάμεις του αντιπάλου, που υπέθεσαν ότι ο ΔΣΕ ξαναεπιχειρεί διείσδυση στην πόλη…

»Στο μεταξύ, στο Καρπενήσι η σύγκρουση παρατείνεται. Κοντεύει να χαράξει και οι αμυνόμενοι, έχοντας πείρα από άλλες παρόμοιες περιπτώσεις, υπολογίζουν και ελπίζουν ότι ο ΔΣΕ θα υποχωρήσει. Με τοπικές αντεπιθέσεις, προσπαθούν να αποκόψουν και να συντρίψουν τα τμήματα του ΔΣΕ που διείσδυσαν στο κέντρο της πόλης… Ύστερα από αρκετό χρονικό διάστημα (και) κάτω από δύσκολες συνθήκες, καταφθάνει ενίσχυση από την εφεδρεία του ΔΣΕ κι αποκαθιστώ τη σύνδεση με τα τμήματα που άνοιξαν δίοδο στο κέντρο. Τα εξωτερικά φυλάκια του αντιπάλου πέφτουν το ένα μετά το άλλο, αποδεσμεύονται δυνάμεις του ΔΣΕ που συγκλίνουν προς το κέντρο, εξουδετερώνοντας διάφορες αντιστάσεις… Οι αμυνόμενοι αντιστέκονται λίγο ακόμα και, σιγά-σιγά, ο ένας ύστερα από τον άλλο, παραδίδονται. Απελευθερώνεται και η διμοιρία του ΣΔΕ που είχε αιχμαλωτιστεί…

»…Το Καρπενήσι είναι ολοκληρωτικά κάτω από τον έλεγχο του ΔΣΕ. Ο αντίπαλος είχε απώλειες 245 νεκρούς και τραυματίες, 550 αιχμαλώτους, ανάμεσά τους 17 αξιωματικοί. Ο ΔΣΕ πήρε λάφυρα: 27 όλμους, με 4.080 βλήματα, 12 βαριά πολυβόλα, 6 πίατ, 700 όπλα, 1.100.000 σφαίρες, 12 ασύρματους, 5 ηλεκτρογεννήτριες, 10 αυτοκίνητα, 100 μεταγωγικά, 600.000 οκάδες τρόφιμα και άλλα είδη από τις στρατιωτικές αποθήκες και 400 νέοι και νέες στρατολογήθηκαν στο Δημοκρατικό Στρατό…».