Η ελεύθερη έκφραση κι η λογοκρισία στη Σοβιετική Ένωση

Υπήρχε ελευθερία έκφρασης στη Σοβιετική Ένωση; Μπορούσε κανείς να ασκήσει κριτική στους διευθυντές και τα στελέχη του κρατικού μηχανισμού; Υπήρχε ελευθεροτυπία και τι ίσχυε όσον αφορά τη λογοκρισία; Μερικά από τα παραπάνω ερωτήματα απαντώνται συνοπτικά στα σχετικά αποσπάσματα που παραθέτουμε από την μπροσούρα “ΕΣΣΔ – 100 Ερωτήσεις και Απαντήσεις” που κυκλοφόρησε τη δεκαετία του 70′, αλλά γνώρισε αλλεπάλληλες και επικαιροποιημένες εκδόσεις.

Στην ΕΣΣΔ κυκλοφορούν πάνω από 8.000 εφημερίδες και γύρω στα 5,3 χιλιάδες περιοδικά και άλλες περιοδικές εκδόσεις. Το καθημερινό τιράζ όλων των εφημερίδων ξεπερνάει τα 170 εκατομμύρια φύλλα και το ετήσιο τα 39 δις. Το ετήσιο τιράζ των περιοδικών και άλλων περιοδικών εκδόσεων ανέρχεται σε περισσότερα από 3,2 δισεκατομμύρια αντίτυπα.

Οι εφημερίδες, τα περιοδικά και οι άλλες περιοδικές εκδόσεις εκδίδονται στην ΕΣΣΔ από διάφορες κρατικές, κομματικές, κομσομόλικες, συνδικαλιστικές και άλλες κοινωνικές οργανώσεις. Σε όλες τις ενωσιακές κι αυτόνομες Δημοκρατίες, περιφέρειες, επαρχίες και περιοχές, τα έντυπα αυτά κυκλοφορούν στις γλώσσες των λαών που κατοικούν εκεί. Οι μεγάλες επιχειρήσεις, τα επιστημονικά κι ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα εκδίδουν, συνήθως, δικές τους εφημερίδες σε πολλά αντίτυπα. Είναι ευρύς ο κύκλος των λογοτεχνικών-καλλιτεχνικών και κοινωνικοπολιτικών περιοδικών, αλμανάκ και επιθεωρήσεων τέχνης που εκδίδουν οι καλλιτεχνικές ενώσεις: συγγραφέων, καλλιτεχνών, μουσικοσυνθετών, αρχιτεκτόνων, κινηματογραφιστών. Τέτοια περιοδικά κυκλοφορούν σε όλες τις ενωσιακές Δημοκρατίες, σε πολλές επαρχίες και περιοχές. Πολλές είναι επιστημονικές περιοδικές εκδόσεις (περιοδικά, δελτία, φυλλάδια, επιστημονικά τετράδια) που εκδίδουν η ΑΕ της ΕΣΣΔ, η Ακαδημία Ιατρικών Επιστημών, η Πανενωσιακή Αγροτική Ακαδημία, η ακαδημία των ενωσιακών Δημοκρατιών και τα μεγάλα επιστημονικά ιδρύματα, ινστιτούτα, Πανεπιστήμια.
Ιδιωτικές εκδόσεις δεν υπάρχουν στη Σοβιετική Ένωση.

Η ελευθεροτυπία κατοχυρώνεται από το Σύνταγμα της ΕΣΣΔ.
Την ελευθεροτυπία την αντιλαμβανόμαστε πρώτα απ’ όλα σαν εξάλειψη της υλικής εξάρτησης των εφημερίδων και των περιοδικών από τους ιδιοκτήτες οι οποίοι καθορίζουν την πολιτική τοποθέτηση του δυτικού Τύπου, αγοράζουν, εκδίδουν ή κλείνουν περιοδικά κι εφημερίδες, επιδιώκοντας το κέρδος που είναι ο κύριος σκοπός. Είμαστε ενάντια στο να εκφράζει ο Τύπος την άποψη του στενού κύκλου των μεγιστάνων του πλούτου. Πρέπει να ανήκει στον εργαζόμενο καό και να εκφράζει τα συμφέροντα του εργαζόμενου λαού.

Ούτε μια εφημερίδα, ούτε ένα περιοδικό στην ΕΣΣΔ δεν είναι ατομική ιδιοκτησία. Όλα εκδίδονται από κομματικές οργανώσεις, σοβιετικά κρατικά ιδρύματα, συνδικάτα, συνεταιρισμούς και κοινωνικές οργανώσεις, ενώσεις πνευματικών δημιουργών, από τους επιστημονικούς και τεχνικούς συλλόγους, την εκκλησία κλπ.

-Υπάρχουν άραγε τίποτε περιορισμοί για το σοβιετικό Τύπο;
Ναι, υπάρχουν. Μέσα από τις στήλες των εφημερίδων και τις σελίδες των περιοδικών μας δεν επιτρέπεται να προπαγανδίζεται ο πόλεμος, να υποθάλπονται τα φυλετικά και εθνικά μίση, να κηρύσσεται ο αντισημιτισμός, να προσβάλλονται τα αισθήματα των θρησκευόμενων, να καλλιεργείται η πορνογραφία, να γίνονται εκκλήσεις για βία και υπονόμευση της Σοβιετικής εξουσίας, να δημοσιεύονται ανεξέλεγκτα υλικά που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα.

Θεωρούμε αυτούς τους περιορισμούς λογικούς και απαραίτητους, που όχι μόνο δε μειώνουν καθόλου, αλλά, απεναντίας, υπογραμμίζουν τη σπουδαιότητα του ρόλου που παίζει ο Τύπος στη σοβιετική κοινωνία.

-Γίνονται κριτικές παρεμβάσεις στο σοβιετικό Τύπο;
Περίπου το ένα από τα τέσσερα υλικά που δημοσιεύονται στις εφημερίδες, θίγει τα άλυτα προβλήματα, ασκώντας κριτική στο υπουργείο και τις δημόσιες υπηρεσίες για διάφορες ελλείψεις.

Ο Νικολάι Γκριμπατσόφ, αρχισυντάκτης του περιοδικού “Σοβιετική Ένωση”, απαντώντας στην ερώτηση των Αμερικανών δημοσιογράφων “Μπορεί ο σοβιετικός τύπος να κάνει κριτική σε κυβερνητικούς παράγοντες;” παρατήρησε ότι καλύτερα απ’ αυτόν θα απαντούσαν μερικοί σοβιετικοί υπουργοί: ορισμένοι απ’ αυτούς κάτω από την επίδραση της κριτικής αναγκάζονταν να αναθεωρήσουν αποφασιστικά τις μεθόδους δουλειάς τους, ενώ άλλοι να εγκαταλείψουν τη θέση τους.

Στο σοβιετικό Τύπο πάνω από τα μισά άρθρα γράφονται από έκτακτους συνεργάτες. Πολύ πλατιά χρησιμοποιούνται τα γράμματα των αναγνωστών. Η “Πράβντα” και η “Ιζβέστια”, για παράδειγμα, παίρνουν κατά μέσο όρο πάνω από 1.600 γράμματα τη μέρα. Ασφαλώς περίπου τα μισά περιέχουν συγκεκριμένη κριτική. Από μόνες τους μιλούν οι μόνιμες στήλες σε εφημερίδες: “Στο σταυροδρόμι των γνωμών”, “Για τι σκεφτόμαστε, για τι συζητάμε”, “Αν ήμουν εγώ Διευθυντής…”, “Προβλήματα και κρίσεις”, “Πρόσκληση σε συζήτηση” κλπ. Πρακτικά όλες οι εφημερίδες δημοσιεύουν στη στήλη “Στα ίχνη των άρθρων μας” απαντήσεις καθοδηγητών υπουργείων και ιδρυμάτων με τις οποίες πληροφορούν για τα μέτρα που πάρθηκαν ύστερα από την κριτική του Τύπου. Η σοβιετική νομοθεσία απαιτεί να μη μένει ούτε ένα κριτικό άρθρο χωρίς απάντηση.

Κάθε πολίτης έχει το δικαίωμα να επικρίνει τη δράση οποιωνδήποτε σοβιετικώων και κομματικών οργανώσεων, καθώς και οποιωνδήποτε στελεχών, ανεξάρτητα αππό τη θέση που κατέχουν.

Η κριτική δεν περιορίζεται στα δημοσιεύματα του Τύπου. Μπορεί να ακούσεις ακόμη πιο επικριτικές παρατηρήσεις στις συνελεύσεις των συνδικαλιστικών και κομματικών οργανώσεων, τόσο για τοπικά, όσο και γενικά κρατικά προβλήματα. Ο καθοδηγητής οποιουδήποτε επιπέδου, από το διευθυντή εργοστασίου μέχρι τον υπουργό, είναι υποχρεωμένος να απαντήσει στην ουσία των κριτικών παρατηρήσεων που έγιναν σε βάρος του και να ανακοινώσει τα μέτρα που πάρθηκαν ή που πρόκειται να παρθούν, για την εξάλειψη των αδυναμιών και παραλείψεων.

Δείτε εδώ όλες τις αναρτήσεις του Αφιερώματος της Κατιούσα στην Οχτωβριανή Επανάσταση