Κράμερ εναντίον Κράμερ: Η αντιστροφή των ρόλων στην γονεϊκότητα

Η ταινία μας βουτά κατευθείαν το κεφάλι στην υπόθεση. Ο Ντάστιν Χόφμαν ( ως Τεντ Κράμερ) είναι ένας πετυχημένος διαφημιστής, ο οποίος ζει το μεγάλο όνειρο κάθε γιάπη της εποχής: Νέος, σε ανέλιξη στην δουλειά του, παντρεμένος με μια όμορφη, μορφωμένη γυναίκα-τρόπαιο και ένα γλυκό γιο. Η εικόνα του τέλειου αρσενικού, στα τέλη ’70 αρχές ’80, ήταν αυτή του γραβατοφορεμένου τύπου που μπορούσε να μείνει σε ένα διαμέρισμα στην πολύβουη και κοσμοπολίτικη Νέα Υόρκη, να έχει καλή δουλειά και μισθό, τον οποίο να ξοδεύει ασύστολα σε ωραία και ακριβά πράγματα για τον ίδιο και την οικογένειά του. Να τον ζηλεύουν όλοι για αυτή την ζωή, η οποία στην πρωτόγονη εποχή θα αντιστοιχούσε με την εικόνα ενός δυνατού και ρωμαλέου αρσενικού το οποίο θα έφερνε συχνά μαμούθ για να θρέψει την οικογένειά του στην σπηλιά.

Η παντοδυναμία του καταρρακώνεται  και ο εγωισμός του θρυμματίζεται όταν η γυναίκα του Μέριλ Στριπ ( ως Τζοάννα Κράμερ) τον εγκαταλείπει στα πρώτα λεπτά της ταινίας, αφήνοντας πίσω τον γιο τους και δηλώνοντάς του ευθαρσώς πως δεν είναι πια ερωτευμένη μαζί του. Εκείνος στην αρχή, δεν πιστεύει πως ο γάμος του έχει τελειώσει οριστικά. Πιστεύει πως η γυναίκα του θα λογικευτεί και θα γυρίσει. Αστειεύεται με το αφεντικό του πως όλα αυτά δεν είναι παρά φεμινιστικά τερτίπια, όχι με την έννοια να κάνει αστειάκια σεξιστικού τύπου αλλά να διασκεδάσει τον φόβο της εγκατάλειψής του.

Τηλεφωνεί ξανά και ξανά στο άδειο σπίτι του, όντας στην δουλειά, με την ελπίδα να έχει γυρίσει εκείνη και να το σηκώσει. Το γεγονός πως η οικογένειά του διαλύεται δεν μπορεί να το αντέξει. Το εκλαμβάνει σαν προσωπική αποτυχία. Στην ταινία, φαίνεται πως η εργασιομανία του και οι φιλοδοξίες του τον καταστήσει απόντα σύζυγο και γονιό. Η γυναίκα του, μόνη της μέσα στο σπίτι με ένα παιδί, παραμελημένη, αποφασίζει να πάψει να είναι αόρατη και να φύγει. Θέλει να γίνει πάλι ανεξάρτητη, όπως πριν τον γνωρίσει, όταν δούλευε. Να αποκτήσει οικονομική ανεξαρτησία και προσωπική υπόσταση μέσω αυτής μιας και  μιλάμε για την Αμερική του ’80, όπου το χρήμα σου δίνει εξουσία και προσωπική ταυτότητα. Στο σήμερα δεν θα μπορούσε κανείς να την κατηγορήσει για την απόφαση της εγκατάλειψης της συζυγικής στέγης αλλά στις αρχές του ’80, η υπόθεση δημιουργούσε πραγματικό δίλημμα στους θεατές, επειδή οι ρόλοι των φύλων επαναπροσδιορίζονταν εκ νέου μέσα στην κοινωνία.

Η γυναίκα του ’80 μπορούσε να διεκδικήσει την ζωή της και ένα επάγγελμα αλλά ταυτόχρονα, η νοοτροπία για το ποιος φροντίζει ένα σπίτι και ένα παιδί, δεν είχε αλλάξει (ούτε τώρα πολλώ δε μάλλον τότε). Η εγκατάλειψη του συζύγου ήταν φυσικά το μικρότερο κακό σε σχέση με την εγκατάλειψη του παιδιού της, που πολλές γυναίκες τότε, όσο απελευθερωμένες και αν ήταν ή το έπαιζαν, δεν θα μπορούσαν να διανοηθούν.

Ένα γάμος, δεν είναι ένα άτομο αλλά δυο. Δεν διαλύεται μόνο από τον έναν. Βλέπουμε πως ο Τεντ Κράμερ υπήρξε κακός σύζυγος και πατέρας. Πως δεν είχε συνειδητοποιήσει τι κακό έκανε στην οικογένειά του και στην σχέση του με την σύζυγό του. Ακολουθεί ένα μοντέλο πατέρα, ξεπερασμένο για εκείνη την εποχή: Ο πατέρας της δεκαετίας του ’50 με την καριέρα και την γυναίκα χαμογελαστή και περιποιημένη στο σπίτι. Δεν είναι ο Τεντ Κράμερ, μισογύνης ή αντι-φεμινιστής. Σέβεται την γυναίκα του και τον έλκουν οι πετυχημένες γυναίκες όπως βλέπουμε αργότερα, όταν συνάπτει σχέση με την εξίσου εργασιομανή συνάδελφό του. Δεν φοβάται πως χάνει τον ανδρισμό του απέναντι στο θηλυκό αλλά αναπαράγει υποσυνείδητα αυτό που ο ίδιος είδε από τον πατέρα του την εποχή που εκείνος ήταν παιδί.

Στο μεταίχμιο μιας νέας εποχής, ξυπνά απότομα από το χωρισμό του και πρέπει να αντιμετωπίσει τις ανάγκες του μικρού παιδιού του ολομόναχος. Ανακαλύπτει πως δεν ξέρει τίποτα για το γιο του, το πού βρίσκονται τα πράγματα μέσα στο ίδιο του το σπίτι, το πώς να μαγειρέψει στο παιδί αυγοφέτες για πρωινό. Η άρνηση του χωρισμού του, γίνεται θυμός όσο νιώθει πως δεν μπορεί να τα καταφέρει με τα απλά πράγματα γύρω του. Νιώθει την έλλειψη της γυναίκας του πλέον, όχι μόνο σαν φυσική παρουσία στην ζωή του αλλά και χρηστική. Δεν έχει την βοήθειά της όταν την χρειάζεται.

Η σχέση με τον γιο του είναι ανύπαρκτη. Εκείνος βρίσκεται σε μια ηλικία, που ακόμα είναι προσκολλημένος στην μητέρα του και η αναγκαστική συγκατοίκηση με τον πατέρα του, αυτόν τον άγνωστο τύπο, τον φέρνει να παλινδρομεί σε συμπεριφορές ακόμα πιο παιδιάστικες. Πατέρας και γιος συγκρούονται συνέχεια. Εκείνος κάνει αυτό που μπορεί αλλά φαίνεται πως ποτέ δεν είναι αρκετό για το παιδί του. Σιγά-σιγά καταφέρνουν να βρουν τις ισορροπίες τους. Αγαπιούνται πραγματικά μεταξύ τους και ο Τεντ Κράμερ, προστατεύει το παιδί του τόσο από τα σωματικά τραύματα όσο και από τα ψυχικά με απαράμιλλη ευαισθησία. Δεν μιλά άσχημα στον γιο του για την πρώην γυναίκα και μητέρα του. Δεν τον δηλητηριάζει με τοξικότητα. Καθώς καλυτερεύει η σχέση τους, ο θυμός που βιώνει εξαιτίας της φυγής της και της ανημπορίας του απέναντι στα νέα καθήκοντα ως γονιού εξαλείφεται.

Δεν μιλάμε εδώ για την ανάπτυξη μιας μητρικής σχέσης και την υποκατάσταση της μητέρας από τον πατέρα αλλά για έναν επαναπροσδιορισμό της  πατρότητας. Η τρυφερότητα που δείχνει προς το παιδί δεν έχει σκοπό να εξοβελίσει ή να ανταγωνιστεί την μητρική αγκαλιά αλλά να δείξει πως και οι άνδρες έχουν πλούσιο συναισθηματικό κόσμο, ο οποίος δεν εκφράζεται πάντα με αγκαλιές ή φιλιά, αν και αυτά δίνουν και παίρνουν στην ταινία.

Η μητέρα βρίσκεται πάντα εκεί, μέσω γραμμάτων ή καρτών μέχρι να βρει το επαγγελματικό της δρόμο. Η μητρότητα μπορεί να εκφραστεί εξίσου, πέρα από την εγγύτητα, και από μακριά, προσπαθώντας να φτιάξει μια καινούργια ασφαλή φωλιά ώστε να μπορεί να πάρει το παιδί της. Όταν τα καταφέρνει, αμέσως γυρίζει να το πάρει. Από την άλλη, ο Τεντ Κράμερ, όντας μονογονεϊκός πατέρας έχει αφήσει πίσω του την σκέψη να φτάσει ψηλά στην καριέρα του. Θέλει να στοχεύει χαμηλά ώστε να έχει χρόνο να φροντίζει το παιδί του. Το αφεντικό του, τον απολύει όταν βλέπει πως δεν μπορεί να αποδώσει στην δουλειά. Κατάσταση που πολλές γυναίκες βιώνουν ως και σήμερα είτε έχουν είτε δεν έχουν σύζυγο. Για έναν άνδρα τότε ήταν χτύπημα κάτω από την ζώνη, μέσα όμως από αυτή την αποδοχή της κατάστασης ξέρουμε πλέον πως ο πατέρας αγαπά το παιδί του πάνω από όλα και θυσιάζεται γι ‘αυτό.

Οι περισσότεροι έχουμε συνδυάσει στο μυαλό μας την θυσία με την μητέρα, καθώς πραγματικά από την μέρα της σύλληψης έως και πολύ πέρα από την ενηλικίωση, το παιδί της ”τρέφεται” σωματικά και συναισθηματικά από την ίδια. Η ίδια σκηνή με μια γυναίκα δεν θα είχε την ίδια σημασία τότε, γιατί για τα αντανακλαστικά εκείνης της κοινωνίας, το ”να θυσιαστεί” η γυναίκα για το παιδί της, ήταν το αναμενόμενο.

Γι’ αυτό και τον δικαιολογούμε, όταν αντιδρά θυμωμένα απέναντι στην διεκδίκηση του παιδιού από την μητέρα. Εκείνος τα έκανε όλα και στο τέλος, νιώθει αδικημένος αν το χάσει χάσει εξαιτίας μιας παραδοσιακής νοοτροπίας απέναντι στην σχέση μητέρας -παιδιού.

Όταν η ταινία φτάνει στην δικαστική διαμάχη, οι θεατές έχουν επιλέξει ήδη στρατόπεδο ηθελημένα ή αθέλητα. Ο Τέντ Κραμερ έχει αλλάξει 180 μοίρες. Οι θεατές τον έχουν συμπαθήσει.Δεν είναι ο αδιάφορος γονέας και ο κακός σύντροφος. Είναι εκείνος που αποδέχτηκε τα λάθη του και βελτίωσε την ζωή την δική του και του παιδιού του με όποιο προσωπικό κόστος. Είναι εκείνος που από φόβο για να μην το πάρει η πρώην γυναίκα του κατάφερε μέσα σε 24ώρες από την απόλυση του να βρει πάλι δουλειά.

Η  πρώην γυναίκα του από την άλλη, παρότι έχει τα δίκια της να φύγει από ένα νεκρό γάμο, έχει χάσει στα μάτια των θεατών σε σύγκριση με τον πατέρα. Ναι, άλλαξε την ζωή της και καλά έκανε. Ναι, τώρα μπορεί να πάρει πίσω το γιο της και να τον θρέψει ξανά αλλά πλέον δεν είναι η μοναδική ”ιδανική” τροφός του. Το παιδί μπορεί να ζήσει καλά και υγιές δίπλα και στον πατέρα του και ας είναι άνδρας.

Ο νόμος αναχρονιστικός, κοντόφθαλμος, γραμμένος σε μια εποχή με περιχαρακωμένες έννοιες και ρόλους, δεν μπορεί να δει ή να γνωρίζει τι είδε ο θεατής κατά την διάρκεια της ταινίας. Αντιμετωπίζει την γυναίκα-μητέρα ως τη μόνη κατάλληλη τροφό για το παιδί εξαιτίας του φύλου της, δημιουργώντας αθέλητα έναν ειρωνικό ανάποδο σεξισμό. Αυτό που προσπαθούσε όλη η ταινία να αποφύγει.

Καμία γυναίκα δεν κατηγορήθηκε επειδή ήθελε να ”βρει” τον εαυτό της ή να διεκδικήσει μια θέση εργασίας. Καμία γυναίκα δεν αδικήθηκε προσπαθώντας να διεκδικήσει αυτό που της άνηκε. Αντίθετα ο άνδρας αδικήθηκε γιατί ακριβώς ήταν άνδρας, άρα ”ακατάλληλος” να φροντίσει ένα μικρό αγόρι.

Το Κράμερ εναντίον Κράμερ προβλήθηκε σε μια εποχή που ο φεμινισμός έμπαινε σε μια φάση ωρίμανσής του. Από τις διεκδικήσεις των προηγούμενων δεκαετιών, οι γυναίκες του ’80 κατάφεραν να ”σπάσουν” πολλά στεγανά και οι Έλληνες θεατές της ταινίας θα προβληματίστηκαν περισσότερο σε σχέση με το αμερικανικό ή ευρωπαϊκό κοινό. Στα επόμενα δυο χρόνια, με την έλευση του ΠΑΣΟΚ και της ”πρώτης φοράς αριστερά” στην εξουσία (την οποία ξεχάσαμε), το ελληνικό νομικό σύστημα θα αλλάξει και θα εκσυγχρονιστεί καταργώντας την προίκα και την παρθενία. Η Ελληνίδα γυναίκα διεκδικεί ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις με τον άνδρα, ωστόσο για πολλά χρόνια, η επιμέλεια των παιδιών δίνεται στην μητέρα από ένα νομικό σύστημα που αδικεί τον πατέρα απροκάλυπτα μέχρι και σήμερα.

Το παιδί ή τα παιδιά, στην πραγματικότητα, γίνονται μπαλάκι ανάμεσα στους γονείς και μέσο εκδίκησης, κάτι που στην ταινία του 1979, δεν συμβαίνει. Αντίθετα και οι δυο γονείς βάζουν σε προτεραιότητα το παιδί τους καταπίνοντας την όποια ένταση ανάμεσά τους, ένταση που δεν έχει να κάνει με το μεταξύ τους, το οποίο έχει τελειώσει, αλλά με το καλό του παιδιού.

Εκεί όμως που ο νόμος φορά παρωπίδες, έρχεται η ίδια η κοινωνία και η ζωή και τις βγάζει. Ναι, το δικαστήριο δίνει την επιμέλεια στην μητέρα αλλά η μητέρα αναγνωρίζει πως το παιδί της μπορεί να ζήσει εξίσου καλά και με τον πατέρα του. Οπότε σε αυτές τις τελευταίες σκηνές της ταινίας, όπου σε παίρνουν πραγματικά τα ζουμιά από τα κλάματα, η ”ανατροπή” δεν είναι και τόσο ανατροπή γιατί βαθιά μέσα σου το γνώριζες πως η κοινωνία αργεί να σπάσει τα καθιερωμένα πρότυπα, αλλά όταν το πράττει, το κάνει στην αρχή με ένα απλό ράγισμα, όπως το τέλος μιας ειλικρινά ταινίας-ορόσημο για εκείνη την εποχή.