10 χρόνια μνημόνια – Κρίση χρέους: Το πρόσχημα που μετατράπηκε σε αιτία

Έχουν περάσει κιόλας 10 χρόνια από τότε που η χώρα μας μπήκε στα μνημόνια. Παρά τις υπεραισιόδοξες προβλέψεις και αναλύσεις των Ελληνικής κυβέρνησης, η Ελλάδα διανύει μία περίοδο αρκετά αναιμικής ανάκαμψης. Το πρόβλημα του χρέους εξακολουθεί να βασανίζει την ελληνική οικονομία. Πίσω από τα νούμερα (που μπορούν φυσικά να μας δώσουν μία καλή εικόνα), κρύβονται οι επιπτώσεις του χρέους στις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων. Είναι λοιπόν μία καλή ευκαιρία να ψάξουμε για ορισμένες απαντήσεις στη θεωρία.

Ο Μαρξ έγραψε στο Κεφάλαιο ότι η έκταση της καπιταλιστικής εμπορευματικής παραγωγής θα ήταν αρκετά περιορισμένη αν οι επενδύσεις χρηματοδοτούνταν αποκλειστικά από τα αποθέματα του εμπορευματικού χρήματος (πολύτιμα μέταλλα). Υποστήριξε ότι η επέκταση της πίστης αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την πραγματοποίηση των τεράστιων επενδύσεων που λαμβάνουν χώρα στον καπιταλισμό. Ωστόσο η πίστη εκτός από μορφή χρηματοδότησης των επενδύσεων, αποτελεί ταυτόχρονα την αιτία της δημιουργίας του ιδιωτικού και του δημόσιου χρέους. Το χρέος γενικά αυξάνεται όσο τα δάνεια δεν εξυπηρετούνται. Αν αυτή η αύξηση συνεχιστεί για πολύ καιρό, κάποια στιγμή το χρέος μπορεί να γίνει ανεξέλεγκτο με αποτέλεσμα το ξέσπασμα της κρίσης χρέους. Σε αυτό συμβάλλουν και τα δάνεια που λαμβάνονται με σκοπό να ξεπληρώσουν άλλα δάνεια (Ponzi games). H κρίση χρέους μπορεί να πάρει τη μορφή κρίσης ιδιωτικού, δημόσιου χρέους ή και τα δύο.

Ωστόσο τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Υπάρχουν ορισμένα ερωτήματα σχετικά με το χρέος που ειδικά τα τελευταία χρόνια έχουν απασχολήσει σχεδόν τους πάντες. Από τον άνθρωπο που δεν είναι γνώστης οικονομικών μέχρι και τον κορυφαίο ακαδημαϊκό οικονομολόγο. Ορισμένα από αυτά τα ερωτήματα είναι τα παρακάτω. Για ποιο λόγο μπορεί να μην εξυπηρετούνται ομαλά επ’ άπειρον τα δάνεια σε μία καπιταλιστική οικονομία; Κατ’ επέκταση του προηγούμενου, η κρίση χρέους αποτελεί την πραγματική αιτία της οικονομικής κρίσης ή είναι απλά μία μορφή εμφάνισής της; Επίσης ενώ είναι λογικό να μιλάμε για κρίση ιδιωτικού χρέους εφόσον οι επιχειρήσεις δανείζονται για να χρηματοδοτήσουν τις επενδύσεις τους, γιατί αυτή εκφράζεται με ένα οικονομικό μέγεθος του δημοσίου τομέα, όπως το δημόσιο χρέος; Για να απαντηθούν αυτά τα ερωτήματα αρχικά είναι απαραίτητο να εξηγηθεί η σχέση που υπάρχει ανάμεσα στο επιτόκιο και το ποσοστό κέρδους. Έπειτα θα πρέπει αυτή η σχέση να συνδεθεί με την ανάλυση της οικονομικής λειτουργίας του κράτους. Το παρόν άρθρο παραθέτει απλά μία γνώμη και δεν φιλοδοξεί σε καμία περίπτωση να απαντήσει ολοκληρωμένα σε ζητήματα που ίσως απαιτούν χρόνια έρευνας.

Το κεφάλαιο στην προσπάθειά του να αποκομίσει το μέγιστο δυνατό κέρδος παίρνει ορισμένες μορφές. Η πιο σημαντική από αυτές για τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής είναι το παραγωγικό κεφάλαιο το οποίο επενδύεται σε τομείς της οικονομίας που δημιουργούν υπεραξία. Μία άλλη μορφή είναι το κεφάλαιο που χρηματοδοτεί μέρος των επενδύσεων του παραγωγικού κεφαλαίου μέσω δανεισμού. Αυτό το κεφάλαιο σχηματίζεται από λιμνάζοντα χρήματα που δεν αξιοποιούνται στο προτσές της παραγωγής για ορισμένους λόγους, όπως η σταδιακή επιστροφή της αξίας του παγίου κεφαλαίου και η διακράτηση αποθεματικών για ώρα ανάγκης. Επιπλέον διοχετεύεται στους καπιταλιστές κυρίως μέσω των τραπεζών (αγορά χρήματος) ή του χρηματιστηρίου (αγορά κεφαλαίου).

Στον καπιταλισμό η σφαίρα της παραγωγής έχει την πρωτοκαθεδρία σε σχέση με τη σφαίρα της κυκλοφορίας και της διανομής, καθώς είναι η μόνη που δημιουργεί αξία, δηλαδή πλούτο μέσω της αφηρημένης ανθρώπινης εργασίας. Για αυτόν το λόγο οι άλλες δύο σφαίρες απλώς συμβάλλουν στο να αλλάξει χέρια ο ήδη παραγόμενος πλούτος χωρίς να προσθέτουν κάτι καινούριο στο σύστημα. Από αυτό προκύπτει πως το επιτόκιο παίρνει ένα μερίδιο από τα κέρδη του παραγωγικού κεφαλαίου και έχει το ποσοστό κέρδους σαν ανώτατο όριο. Με λίγα λόγια η πίτα των συνολικών κερδών ισούται με τη συνολική υπεραξία που δημιουργείται στη σφαίρα της παραγωγής. Έπειτα το παραγωγικό κεφάλαιο καρπώνεται ένα μέρος της υπεραξίας, ενώ ένα άλλο μέρος πάει σε τόκους. Όσο μεγαλύτερο κομμάτι από την πίτα πηγαίνει στους τόκους, τόσο μικρότερο κομμάτι παίρνει το παραγωγικό κεφάλαιο και το αντίστροφο.

Σε περιόδους άνθισης της οικονομίας που οι δουλειές των καπιταλιστών πηγαίνουν καλά, πραγματοποιείται μία ικανοποιητική κερδοφορία από το παραγωγικό κεφάλαιο και οι τόκοι των περισσότερων δανείων αποπληρώνονται κανονικά. Ωστόσο ο καπιταλιστικός ανταγωνισμός τροφοδοτεί την όλο και ταχύτερη αύξηση της μέσης οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου σε σχέση με την αύξηση του ποσοστού υπεραξίας. Έτσι το γενικό ποσοστό κέρδους τείνει να πέφτει κάνοντας την αποπληρωμή των τόκων όλο και δυσκολότερη υπόθεση. Οι καπιταλιστές αθετούν τις υποχρεώσεις τους. Οι τράπεζες που βλέπουν τα κέρδη τους να θίγονται σταματούν να δανείζουν. Η αβεβαιότητα εντείνεται και η προσφορά δανειακού χρηματικού κεφαλαίου πέφτει όσο η οικονομία πλησιάζει στην ύφεση, με αποτέλεσμα το επιτόκιο να αυξάνεται σημαντικά. Οι αθετήσεις των δανείων πληθαίνουν, το χρέος αυξάνεται ανεξέλεγκτα και έτσι κάποια στιγμή ξεσπά η κρίση ιδιωτικού χρέους.

Με βάση την παραπάνω ανάλυση οι επιχειρήσεις αδυνατούν να εξυπηρετήσουν τα δάνειά τους λόγω της κρίσης κερδοφορίας που συμβαίνει στην πραγματική οικονομία. Η τελευταία προκύπτει νομοτελειακά από την κανονική λειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος και όχι εξαιτίας κάποιας απόκλισης από αυτήν. Το χρέος γίνεται ανεξέλεγκτο γιατί είναι όλο και πιο δύσκολο για ένα χαμηλό ποσοστό κέρδους να εξασφαλίσει την πληρωμή των τόκων. Θα μπορούσε κάποιος να πει πως η λύση για το χρέος θα ήταν να σταματήσουν οι καπιταλιστές να δανείζονται. Όμως αυτό δεν μπορεί να συμβεί καθώς λόγω του εντεινόμενου ανταγωνισμού είναι αναγκασμένοι να εξασφαλίζουν μέσω δανεισμού όλο και μεγαλύτερα κεφάλαια προς επένδυση. Υπό αυτήν την έννοια τα τεράστια χρέη είναι και αυτά αναπόφευκτα. Ωστόσο η πραγματική αιτία και ο χαρακτήρας της κρίσης είναι η υπερσυσσώρευση κεφαλαίων λόγω της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους. Η κρίση χρέους είναι ο τρόπος με τον οποίον εκδηλώνεται η οικονομική κρίση και με αυτήν την έννοια αποτελεί το φαινόμενο και όχι την ουσία της. Για αυτόν το λόγο η έννοια ‘’αποικία χρέους’’ αποτελεί ένα ρηχό αναλυτικό σχήμα.

Όμως πώς η κρίση χρέους του ιδιωτικού τομέα μετατρέπεται σε κρίση χρέους του δημόσιου τομέα; Η απάντηση έχει να κάνει με την ουσία του αστικού κράτους. Το τελευταίο αποτελεί ένα όργανο επιβολής της κυριαρχίας της άρχουσας τάξης σε όλες τις σφαίρες της κοινωνικής ζωής. Στην οικονομική σφαίρα η βασική δουλειά του κράτους είναι να συμβάλλει στην αύξηση της κερδοφορίας του ιδιωτικού τομέα για να εξασφαλίζει την ομαλή αναπαραγωγή των κοινωνικών σχέσεων. Αυτό κατά καιρούς το κάνει αυξάνοντας τα δημοσιονομικά ελλείμματα (ειδικά σε περιόδους πτωτικής κερδοφορίας). Αν δεν παρέμβει το κράτος στις δύσκολες στιγμές, μπορεί να ξεσπάσει η κρίση ιδιωτικού χρέους, που σημαίνει ότι οι καπιταλιστές θα κινδυνεύσουν να χρεοκοπήσουν. Η συσσώρευση των ελλειμμάτων οδηγεί στην αύξηση του αποθέματος δημοσίου χρέους. Προκειμένου να εξυπηρετηθεί το τελευταίο είναι πολύ πιθανό να χρειαστεί να αυξηθεί η φορολογία για την εργατική τάξη και τα φτωχά λαϊκά στρώματα. Με απλά λόγια αυτό σημαίνει ότι οι απλοί φορολογούμενοι θα φορτωθούν το ιδιωτικό χρέος των καπιταλιστών που προέκυψε από την κρίση της κερδοφορίας τους.

Υπάρχουν διάφοροι τρόποι με τους οποίους μπορεί το κράτος να στηρίξει τον ιδιωτικό τομέα. Η ανάλυση αυτών των τρόπων ξεφεύγει κατά πολύ από τους σκοπούς του παρόντος άρθρου. Ενδεικτικά όμως να αναφέρουμε πως μπορεί να πάρουν τη μορφή κρατικοποιήσεων χρεοκοπημένων εταιρειών, ελάφρυνσης χρέους μεγάλων επιχειρηματικών ομίλων ή και φοροαπαλλαγών στο μεγάλο κεφάλαιο σε συνδυασμό με μία μείωση των κοινωνικών δαπανών για εκπαίδευση, πρόνοια και ασφάλιση. Η διόγκωση των δημοσιονομικών ελλειμμάτων που συχνά εμφανίζεται σαν φιλολαϊκή πολιτική, έχει ταξικό πρόσημο και μπορεί να φορτώσει στις πλάτες του λαού μεγάλα χρέη στο μέλλον αλλά και δυσβάσταχτα βάρη στο παρόν. Για παράδειγμα μπορούν κάλλιστα να μειωθούν οι συνολικοί φόροι αν η μείωση των φόρων στο κεφάλαιο υπερβαίνει την αύξηση των φόρων που πληρώνουν κυρίως τα φτωχά λαϊκά στρώματα. Επίσης μπορούν να αυξηθούν οι συνολικές δημόσιες δαπάνες αν η αύξηση των στρατιωτικών δαπανών είναι μεγαλύτερη από τη μείωση των κοινωνικών δαπανών.

Αυτές οι πολιτικές εφαρμόζονται συστηματικά στην Ελλάδα κυρίως από τη μεταπολίτευση μέχρι σήμερα με αποκορύφωμα την περίοδο των μνημονίων. Ο καθαρός κοινωνικός μισθός είναι αρνητικός για όλη την περίοδο της μεταπολίτευσης ενώ ταυτόχρονα το κεφάλαιο χρίζει εξαιρετικά ευνοϊκής μεταχείρισης απολαμβάνοντας πολυάριθμα φορολογικά προνόμια. Από αυτό προκύπτει πως η αύξηση του λόγου χρέους/ΑΕΠ δεν μπορεί να οφείλεται στο ‘’τεράστιο’’ κοινωνικό κράτος και στις ‘’υπερβολικές’’ παροχές των εργατών, όπως προπαγανδίζουν τα αστικά επιτελεία. Αντίθετα η αιτία για αυτήν την αύξηση φαίνεται να είναι οι κυριολεκτικά απειροελάχιστοι φόροι που πλήρωσαν οι καπιταλιστές. Σε όλα αυτά πρέπει να προστεθεί επίσης η ανοδική τάση του λόγου κερδών/μισθών και του ποσοστού υπεραξίας καθώς και το ότι ο ελληνικός καπιταλισμός έφερε ξανά στο προσκήνιο μετά από καιρό τις μεθόδους άντλησης απόλυτης υπεραξίας.

Συνοψίζοντας η κρίση χρέους είναι αποτέλεσμα και όχι αιτία της οικονομικής κρίσης. Οι περισσότερες θεωρίες για την κρίση σήμερα ανάγουν την κρίση χρέους σε πρωτεύουσα αιτία και φορτώνουν τις ευθύνες στους ασυνείδητους καπιταλιστές και στα άπληστα golden boys. Οι θεωρίες αυτές συνειδητά ή ακούσια αθωώνουν το καπιταλιστικό σύστημα αφού συσκοτίζουν το βασικό κρισιογόνο μηχανισμό που βρίσκεται στο ίδιο το DNA του. Ο μηχανισμός αυτός εκδηλώνεται ανεξάρτητα από τις προθέσεις και τις ενέργειες των οικονομικών δρώντων. Οι τελευταίοι μπορούν απλά να επιταχύνουν ή να επιβραδύνουν μία νομοτελειακή διαδικασία που απορρέει από τους αντικειμενικούς νόμους κίνησης του συστήματος.

Η κρίση δημόσιου χρέους δεν εκδηλώνεται επειδή ορισμένα κράτη είναι σπάταλα ενώ άλλα είναι συνετά, αλλά γιατί το αστικό κράτος αποτελεί τη μαριονέτα των καπιταλιστών. Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει σήμερα ότι ακόμα και τα πιο ‘’νοικοκυρεμένα’’ κράτη έχουν μεγάλο δημόσιο χρέος. Το αστικό κράτος με το ένα χέρι παίρνει από την εργατική τάξη και με το άλλο χέρι δίνει στο κεφάλαιο. Αυτό δεν αλλάζει από το γεγονός ότι ορισμένες φορές ένα κομμάτι από την πίτα καταλήγει αναγκαστικά στους εργαζόμενους. Σαν να μην έφταναν αυτά η αστική τάξη επιχειρεί με διάφορες απολογητικές θεωρίες να μεταθέσει την ευθύνη για τη δημιουργία του χρέους από τους κλέφτες στους νοικοκύρηδες. Η εργατική τάξη δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να περάσει σε θέση άμυνας. Αντιθέτως είναι αναγκαίο να βγει στην αντεπίθεση, να αρνηθεί κατηγορηματικά να φορτωθεί ένα χρέος που δεν δημιούργησε η ίδια και να βάλει στο στόχαστρο το σύστημα που το γεννά.

Πηγή: Ριζοσπάστης (2019) , ‘’Η κρίση και οι προοπτικές του συστήματος’’

Δείτε εδώ όλα τα άρθρα στη σειρά “Δέκα Χρόνια Μνημόνια”

Το τέλος της κανονικότητας και των ψευδαισθήσεων
Οι κρίσεις του καπιταλισμού και το τέλος των “χρυσών εποχών”
Η εμπλοκή του ΔΝΤ στο μνημονιακό δάνειο