Η συμβολή των Χίων φυματικών εξόριστων της Φολεγάνδρου στο βωμό της Λευτεριάς της Πατρίδας την 1η Μάρτη 1943 στου Παύλου Μελά

Αυτές  τις μέρες του Ιούνη του 2020, το νησί μας, βρίσκεται στο επίκεντρο της προσφυγικής  δίνης, όπως  και  η Λέσβος  και  η Σάμος, συνέπεια  των  γεωστρατηγικών παιχνιδιών των ιμπεριαλιστών ΗΠΑ-ΕΕ-Ρωσίας  στην Ευρασία.

Εύκολα κατανοούμε  πως στόχος τους είναι  να βάλουν στο χέρι τις πηγές ενεργειακών πόρων,  αλλά και τους δρόμους διέλευσής  τους,  στην Ευρώπη. 

Οι μνήμες, η γνώση και οι καταγεγραμμένες αναμνήσεις αγωνιστών προσφύγων οδηγούν τη σκέψη μας…

Η μελέτη της  Ιστορίας του νησιού μας, της Χίου, δίνει απαντήσεις  στα τεκταινόμενα  του σήμερα και βοηθά τις καινούργιες γενιές να δουν το δικό τους  ρόλο  στο κοινωνικό γίγνεσθαι.

Αλήθεια, τί ήταν αυτό που  ανάγκασε  χιλιάδες  ανθρώπων  να  ξεριζωθούν, να φύγουν, να χάσουν την περιουσία και τη ζωή τους, για  να βρεθούν  στα ακρογιάλια  των νησιών μας, που έμειναν ή  ξαπόστασαν για λίγο, πριν φύγουν  για  άλλα μέρη της  Ελλάδας  ή  του κόσμου; 

Ήταν ο πόλεμος! 

Ο πόλεμος που τσακίζει  τα πάντα,  ανθρώπους όλων  των  εθνικοτήτων, φύλων, χρωμάτων, θρησκειών!

Η Χίος,  ιστορικό σταυροδρόμι  μετανάστευσης και προσφυγιάς  προς τις απέναντι ακτές της χερσονήσου της  Ερυθραίας , δέχτηκε το 1922 , 28.312 πρόσφυγες, ως συνέπεια της Μικρασιατικής καταστροφής, όπως καταγράφεται στη μελέτη «Χίος … Πρόσφατη εξέλιξη και πληθυσμιακή διάρθρωση ενός νησιού ναυτικών»,  κατά την απογραφή του πληθυσμού του νησιού-Απρίλιος  του 1923- που πραγματοποίησε το Υπουργείο Υγιεινής. 

Συγκεκριμένα….

«Στριμωγμένοι  στη  Χώρα  ήταν  17.432, στο  Βροντάδο  1.824,στα  Καρδάμυλα  1.839, στις Οινούσσες  1.967 και στα χωριά του  Κάμπου, τα Μαστιχοχώρια και τη Βολισσό ,  οι υπόλοιποι»[1]. 

Οι πρόσφυγες αυτοί, συγκρούστηκαν με την ντόπια αστική εξουσία  και  λίγους  γηγενείς  με    τις  αντιδραστικές απόψεις τους, «… που τους θεωρούσαν  ξένο σώμα»[2].  

Οι φάμπρικες των Βυρσοδεψείων, των  μακαρονοποιείων ,οι  οικοδομές  και  τα μαραγκούδικα, γέμισαν με εργατικά χέρια.

Οι πρόσφυγες έφεραν στην   τοπική κοινωνία τον αέρα του προοδευτικού, αφού στα καφενεδάκια  των προσφυγογειτονιών  γύρω από τα Ταμπάκικα, τη   Φτωχεια Προκυμαία ,το Βαρβάσι, το Καστέλο, την Αγία Παρασκευή και το Κάστρο,  γεννήθηκαν οι  ιδέες,  που μπόλιασαν την εργατιά του νησιού, με την αναγκαιότητα  να παλέψει  για τα δικαιώματα της.

Σήμερα θα προσπαθήσουμε να σκιαγραφήσουμε τη ζωή δύο προλετάριων προσφύγων του 1922, απ’ τη στιγμή που έφτασαν από τις ιδιαίτερες  πατρίδες τους  στη Χίο, τον ηρωικό αγώνα  και  θάνατο τους,  στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Παύλου Μελά, την  1η Μάρτη 1943!

Το Νικόλα Μπουρέκα του Δημητρίου και της  Άννας που γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη  το  1904, από Χιώτες γονείς  και τον Πασχάλη Πασχαλίδη  του Σάββα, που γεννήθηκε στη Μάκρη  της  Σμύρνης το 1916.

Ο Μπουρέκας Νικόλας  ήρθε στη Χίο σε ηλικία 18 χρόνων. 

Ο  παλαίμαχος κομμουνιστής οικοδόμος  Μαυράκης Γιώργης θυμάται: 

 « Η ζωή της οικογένειας  του,  όταν έφτασαν, το Σεπτέμβρη του  22  στη  Χίο,  ήταν  τραγική,  έφεραν   μαζί  τους ένα  μπόγο ρούχα και βρήκαν απάγκιο  σε σκηνές στο Κοντάρι. Όπως  όλοι οι πρόσφυγες , βίωσαν την πείνα, το κρύο, την ψείρα  και την έλλειψη μεροκάματου».[3]

Ο Νικόλας  υπηρέτησε στο τάγμα της  Χίου της  12ης  Μεραρχίας Αρχιπελάγους στη Θράκη, έζησε  όλες τις πολιτικές εξελίξεις, απ’  τη Μικρασιάτικη Καταστροφή και την πολιτική κρίση, που ακολούθησε, άκουσε, είδε και κατανόησε  ότι οι θέσεις των κομμουνιστών φαντάρων (  Σοσιαλιστικού Εργατικού  Κόμματος  Ελλάδας, βλ. ΚΚΕ), απαντούσαν στις ανάγκες του λαού.

Η αστική  τάξη είχε δρομολογήσει- με επικεφαλής το Βενιζέλο-  πολιτικές,  που εγκλώβιζαν  την  Ελλάδα στη βαρβαρότητα των ανταγωνισμών των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων  της  Αντάντ.

«Άνθρωπος  διορατικός, εργατικός και  πνευματώδης, διάβασε και μελέτησε τις θέσεις του ΚΚΕ και έγινε πρωτοπόρος μαρξιστής!»[4]

Η εκπλήρωση της στρατιωτικής του θητείας  και η επιστροφή του , στη Χίο τον φέρνει στην προσφυγική γειτονιά του Βαρβασίου , εκεί στις όχθες του ποταμού  Παρθένη  είχε  στήσει τα όνειρα της,  η οικογένεια του  και στη συνέχεια στον Άγιο Θωμά.

Ο Νικόλας άνθρωπος συνετός και δουλευτής, πήγε κατευθείαν στη δουλειά για να βοηθήσει την οικογένεια του,   καθώς  υπήρχαν μεροκάματα στο φτιάξιμο των παραπηγμάτων, για τους πρόσφυγες.

Ο μπάρμπα Κώστας  Δημάκης, παλαίμαχος κομμουνιστής οικοδόμος, απ’ το Βαρβάσι θυμάται:  «Δούλευε σκληρά και παλληκαρήσια, δεν φοβόταν τη δουλειά σήκωνε το ζεμπίλι  και ανέβαινε τη σκάλα, σαν αέρας. Ήταν  ο άνθρωπος απ’ τον οποίο πρώτη φορά άκουσα για το δικαίωμα στο 8ωρο, το δεκατιανό  σταμάτημα, για την αύξηση  του μεροκάματου κλπ. 

Ήξερε με απλές  σταράτες κουβέντες, να ανοίγει τους ορίζοντες της ανθρώπινης σκέψης και μπόλιαζε  τους νέους προλετάριους, με το δίκιο της ζωής.[5]

Ο παλαίμαχος κομμουνιστής  επιπλοποιός  στου Παπαγεωργίου,  Γιάννης  Ψωράκης θυμάται: «ο Νικόλας  βρέθηκε στην πρώτη γραμμή  για τη δημιουργία εργατικών σωματείων και την ίδρυση του Εργατικού κέντρου του νησιού. Η οργάνωση και η συλλογική δράση των εργατών στα  σωματεία, πέρασε μύριες δυσκολίες , καθώς  οι ντόπιοι πολιτικοί  έβλεπαν  με άσχημο μάτι «τους Τούρκοσπορους» και τις ιδέες τους και  γι’ αυτό άρχισαν να βάζουν διχόνοιες  και να δημιουργούν εμπόδια. Ο Νικόλας  συνέβαλε στη  δημιουργία  των προϋποθέσεων  ώστε να πραγματοποιηθούν γεν. συνελεύσεις,  απεργίες, να γίνει ο γιορτασμός  της Πρωτομαγιάς στο νησί. 

 Σημαντική ήταν η συμβολή του στην απεργία του 1932 μεσούσης της οικονομικής κρίσης, καθώς και  η έκφραση αλληλεγγύης των εργατικών σωματείων του νησιού στους αγρότες  οινοπαραγωγούς του χωριού Παγώνδα  της  Σάμου ,που μεταφέρθηκαν στις φυλακές της Χίου και δικάστηκαν στο πρωτοδικείο Χίου, το 1934!»[6]

Η δικτατορία Μεταξά τον συλλαμβάνει «τον Αύγουστο του 1937 και οδηγείται απ’ το χωροφύλακα  Τσιριτάκη  Εμμανουήλ  στις  φυλακές της Χίου, [7] -εκεί   που είναι σήμερα το Ομήρειο Πνευματικό κέντρο – για κομμουνιστική δράση.  

Ξανά το Δεκέμβρη του 1937, συλλαμβάνεται από το χωροφύλακα Μυλωνά Ανδρέα, με βάση το ιδιώνυμο[8].

Αρχίζει η μαρτυρική πορεία προς το Γολγοθά της  ζωής του. 

Στέλνεται  στη Φολέγανδρο, αφήνοντας πίσω τη γυναίκα του Υπατία και  τα τρία παιδιά  του.

Με αγωνιστική αξιοπρέπεια  αντιμετωπίζει τις δυσκολίες της εξορίας  και κάπου εκεί  η Φυματίωση γίνεται  ο συνοδοιπόρος της  ζωής του…

Ο Πασχαλίδης  Πασχάλης  ήταν  γιος των δασκάλων προσφύγων  που  έφτασαν  το  22, απ’ τη Μάκρη της  Σμύρνης. 

Γεννήθηκε το 1916 !

Ο Χαρτουλάρης  Νίκος , γιος  του δασκάλου Δημήτρη Χαρτουλαρη,  μας αναφέρει: «Από πολύ μικρός ήταν δυναμικό στοιχείο, ατίθασος και μέσα σε όλα, αλλά και πολύ μελετηρός  και σε συνδυασμό  με τα εφόδια,  που του έδωσαν οι δάσκαλοι γονείς του, ήταν σίγουρο ότι θα προόδευε».[9]

«Ο πατέρας του Σάββας, με τον ερχομό του στη Χίο στέλνεται να δουλέψει στην Οινούσσα και υπηρετεί στο σχολείο Αρρένων Οινουσσών. Η δράση και η στάση του συνέβαλε στο να αντιμετωπιστούν τα μεγάλα προβλήματα των προσφύγων, που το κράτος είχε εγκαταλείψει. 

Στους  πρόσφυγες δόθηκαν οι πλαγιές των λόφων του νησιού για να τις μετατρέψουν με πολύ δουλειά σε καλλιεργήσιμα χωράφια και σε μια άκρη να χτίσουν τις καλύβες τους , για να προστατέψουν τις οικογένειες τους.

Το  1925 μετατέθηκε  στο  Γ’ Αρρένων  Χίου και για την εξαίρετη εκπαιδευτική και ανθρωπιστική δράση του,  τοποθετήθηκε στο  1ο  Δημοτικό σχολείο  Χίου. Η οικογένεια του αποτελούνταν από τις  δύο αδελφές  του και τους γονείς του».[10,11]

Τα νεανικά του χρόνια φοίτησε στην Ιατρική σχολή, περίπου το 1934, συμμετείχε «μέσα στο καθαρτήριο  της  νεολαίας, προσχώρησε στο Κομμουνιστικό κίνημα, μελέτησε και ακολούθησε ηγετικά τις κατευθύνσεις  του ιστορικού υλισμού, της φιλοσοφίας  του Μαρξισμού και την πρακτική του Λενινισμού. Κάθε φορά που ερχόταν στη Χίο μετέδιδε θύελλα δραστηριότητας και οργανωτισμού. Ακαταπόνητος, ρωμαλέος, ευφυέστατος έμπαινε στη μάχη δίνοντας το πα».[12]

Ο παλαίμαχος κομμουνιστής και πρόσφυγας ,  γκαρσόνι  στου  Μισκή  το καφενείο, ο Καρτοκέφαλος Ματθαίος  θυμάται :  «Έχει μείνει  αξέχαστη η φυσιογνωμία αυτού του παιδιού. Πάντα καλοσυνάτος, πρόσχαρος  και κοινωνικός.  Έτρεχε  όταν ερχόταν, στο νησί , στην αγορά για να βοηθήσει τις οικογένειες των άνεργων εργατών προσφέροντας τις γνώσεις του, για να γιατρευτούν οι δικοί τους. Και μετά  να τρέξει στον πατέρα του να του δώσει παράδες,  για να τους πάρει φάρμακα  και  το κάτι τι,  για το άδειο  τσουκάλι τους».[13]

Ο Καμπάνης Εμμανουήλ παλαίμαχος κομμουνιστής και πρόσφυγας ο ίδιος,  είχε  μαγαζί με είδη κρούστας στη Βενιζέλου , θυμάται:  «Ο δάσκαλος  Πασχαλίδης ήταν πολύ δημιουργικός και δραστήριος άνθρωπος, η κοινωνικότητα και η ενασχόληση του, με τα προβλήματα των προσφύγων   ήταν στάση ζωής. Έβλεπε  την εγκατάλειψη του κράτους, στους πρόσφυγες, τη μίζερη ζωή τους και δεν ησύχαζε…. Ο γιατρός ,έτσι τον αποκαλούσε η φτωχολογιά ήταν για τον εργάτη  το αποκούμπι! Κάθε φορά που έφτανε στο νησί, γύριζε στα Ταμπάκικα για να γνωρίσει τα προβλήματα της εργατιάς, ήθελε να ξέρει  από πρώτο  χέρι  τις  δυσκολίες  της ζωής τους …

«Πώς ήταν οι εργασιακές συνθήκες στα βυρσοδεψεία;»

«Ποιο ήταν το μεροκάματο;  Τους άφηναν για δεκατιανό;»

Η πλειοψηφία των εργατών ήταν  πρόσφυγες , ο πατέρας του, βλέπεις του είχε εμφυσήσει την αγάπη και την έγνοια ,για τους ανθρώπους του ξεριζωμού!

Ο  Ψωράκης και  ο Αμπαζής  τον συνόδευαν στις επαφές του στα Ταμπάκικα, εκεί  ανέπτυσσαν  τη θεωρία μας,  για τα δικαιώματα των εργατών, για το ρόλο των κεφαλαιοκρατών.

Ο Πασχάλης , μαζί με το Γλύκα  τον Αντώνη, που ήταν στο Εργατικό κέντρο, γύριζαν στα σπίτια των εργατών, που είχαν ανάγκη για περίθαλψη ,οι δικοί τους.

Πολλοί ήταν τότε οι δυστυχισμένοι…

Η Δικτατορία του Μεταξά σε μια από τις κινητοποιήσεις των φοιτητών, για τη βελτίωση των σπουδών στα Πανεπιστήμια «συλλαμβάνει  τον Πασχαλίδη,  στέλεχος πια της ΟΚΝΕ (Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαίων Ελλάδας) και τον σέρνει  στα δικαστήρια με την κατηγορία του ιδιώνυμου». [14]

Ο δρόμος ανοίγει για την εξορία… Τον στέλνουν στη Φολέγανδρο…

Εκεί συναντιέται στον κοινό αγώνα, για την επιβίωση, αλλά και τη διαπαιδαγώγηση στα ιδανικά του Μαρξισμού-Λενινισμού ,με τους δύο  Χιώτες εξόριστους το Νικόλα Μπουρέκα και το Γιάννη Αμπαζή. 

«Η ζωή στη Φολέγανδρο» 

   « Η Ομάδα  Συμβίωσης  Πολιτικών  Εξόριστων (ΟΣΠΕ) συσπείρωνε  το σύνολο των εξόριστων  κομμουνιστών-αντιφασιστών, που είχαν σταλεί στη Φολέγανδρο και που προέρχονταν από όλη την Ελλάδα. Οι νεολαίοι εξόριστοι ήταν περίπου 40!

Εκεί ήταν γνωστά στελέχη του Κόμματος, όπως ο Αναστασιάδης  Στέργιος, Ερυθριάδης Γιώργης, Μαρκεζίνης Βασίλης, Χατζημάλλης  Κώστας, Γκιουζέλης Στέφανος κλπ.

Η ζωή στη Φολέγανδρο αρκετά δύσκολη. Οι εξόριστοι έμεναν στα σπίτια του χωριού και συμμετείχαν στην κοινή ζωή, που δρομολογούσε  το γραφείο της  Ομάδας.

Η  μόρφωση, η διαφώτιση αποτέλεσαν στοιχεία της  πολιτιστικής  δραστηριότητας, καθώς και οι  χορευτικές, θεατρικές και  λαογραφικές παραστάσεις.

Οι ομάδες εργασίας  αποτέλεσαν την ψυχή των εξόριστων , αφού  προσφέραν τόσο  στην ομάδα, όσο και στους χωριανούς, έτσι δημιούργησαν  τσαγκαριό, ξυλουργείο, ραφείο, αλλά και ομάδες αγροτικής εργασίας, αφού νοίκιαζαν χωράφια στην παραλία της Φολεγάνδρου στο  «Καραβοστάσι» ,  που καλλιεργούσαν όσπρια και ζαρζαβατικά. 

Επίσης, τα συνεργεία οικοδόμων για το φτιάξιμο των  ντουβαριών  στα χωράφια, βοήθησαν και τους ντόπιους αγρότες, αφού οι αναβαθμίδες συγκρατούσαν το νερό της βροχής και την υγρασία στο χώμα.

Οι εξόριστοι, για την περίθαλψη τους, είχαν δημιουργήσει  ιατρείο, με γιατρό και φαρμακοποιό  απ’  τους εξόριστους, οι οποίοι περιέθαλπαν  και τους  χωριανούς.

Η δημιουργία του μορφωτικού σχολείου συνέβαλε στο να αναπτυχθεί κλίμα μορφωτικής άμιλλας από απλά μαθήματα αριθμητικής και γραμματικής  μέχρι  φιλοσοφίας, ξένων γλωσσών, ιστορίας, πολιτικής οικονομίας κλπ.

Στο νησί υπήρχαν και 10 εξόριστες  γυναίκες όπως η Καίτη Νισυριου-Ζευγού, η  Λιλίκα Γεωργίου, η Όλγα  Αγγελάκη, που εκεί γέννησε το αγόρι της   το Ρήγα.

Η κήρυξη του πολέμου στις 28 Οκτώβρη του 1940

Η φασιστική δικτατορία του Μεταξά με τα μισθερνά  όργανά  της , έκανε ότι μπορούσε για να παρεμβαίνει στην καθημερινή ζωή των εξόριστων, ώστε να χειροτερεύει τους όρους διαβίωσης τους.

Εμπόδιζε την έξοδο  στα χωράφια για αγροτικές εργασίες ,  με διάφορες προφάσεις, καθυστερούσε τη σπορά,  το φύτεμα λαχανικών  ώστε  να μην έχουν παραγωγή  ή  αποθέματα για το χειμώνα, είτε για την επερχόμενη πολεμική εμπλοκή  της  Ελλάδας. 

Εργαλείο  στην απάνθρωπη συμπεριφορά της ήταν  το επίδομα,  που έδιναν το 10 δρχ. , ανά εξόριστο την ημέρα και το οποίο οι εξόριστοι  παρέδιδαν στο κοινό ταμείο , για τη συλλογική λειτουργία της κοινής  ζωής τους.

 Δεν τους επέτρεπαν να αγοράζουν προμήθειες, φάρμακα και  υλικά,  για να επιδιορθώνουν τα ερειπωμένα σπίτια που έμεναν.

Το γραφείο της  ΟΣΠΕ  αποτελούμενο από τους Ερυθριάδη, Γκιουζελή  και Αντύπα Σπύρο είχε προγραμματίσει να ληφθούν  σειρά πολιτικών και οργανωτικών μέτρων, για να αντιμετωπίσουν οποιαδήποτε κατάσταση, από τον αποκλεισμό του νησιού μέχρι και την κήρυξη πολέμου. Το σύνθημα που έριξε για ελεγχόμενη οικονομία, στηριγμένη σε πλατιά εθελοντική εργασία, πήρε  μαζικό χαρακτήρα, αναπτύχθηκε άμιλλα ανάμεσα στις  γκρούπες και τα άτομα και κυριάρχησε ο ενθουσιασμός, το κέφι, το γέλιο και το τραγούδι. 

Οι εξόριστοι με την κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου ζήτησαν να πάνε να πολεμήσουν. 

Η δικτατορία του Μεταξά όμως , προτίμησε να τους παραδώσει σιδηροδέσμιους στους κατακτητές».[15]

Ο μπάρμπα Γιώργης Τρικαλινός  γράφει: «Γι’ αυτή την  προδοσία  δεν ευθύνεται μόνο η Φασιστική κυβέρνηση των Γλυξμ πουργκ, Μεταξά,  Τσουδερού, ευθύνονται όλα τα αστικά κόμματα ,το Λαϊκό, το κόμμα των  Φιλελευθέρων και τ’  αλλά μικρά αστικά κόμματα, τα οποία δεν έδειξαν καμία ευαισθησία, σ’ αυτό το κατάπτυστο  έγκλημα, δεν ύψωσαν φωνή διαμαρτυρίας».[16]

«Οι  40 νεολαίοι, μετά από κάλεσμα του Γραμματέα της  ΟΣΠΕ  μαζεύτηκαν στο «Κεντρικόν» (έτσι λεγόταν η σάλα συγκέντρωσης  της  ομάδας) και με χειροκροτήματα  και  ενθουσιασμό συνέταξαν  υπομνήματα  προς τις αρχές της κυβέρνησης  Μεταξά,  για να πάνε εθελοντές στην πρώτη γραμμή του Μετώπου.

 Τα υπομνήματα δόθηκαν στη  Διοίκηση της  χωροφυλακής  του νησιού . 

Η  απάντηση που τους δόθηκε ήταν  ιταμή…

«Αν θέλετε να βρεθείτε  στο μέτωπο, να δώσετε μόρκο υποταγής στη Φασιστική κυβέρνηση Μεταξά-Βασιλιά.» 

Οι εξόριστοι  ψάλλοντες  τον εθνικό ύμνο και τη Διεθνή ακολούθησαν  το δρόμο της τιμής και του αγώνα».[17]

Η  κατάληψη της Φολεγάνδρου από τους  Γερμανούς έγινε στις  8 και 9  Μάη του 1941

«Οι εξόριστοι έβλεπαν τις  μέρες και τις βδομάδες να περνούν, στους  γκρίζους  βράχους του νησιού από τα  χαράματα  οι ομάδες  περιφρούρησης  κοίταζαν στο απέραντο γαλάζιο της θάλασσας του Αιγαίου, ελπίζοντας να δουν στον ορίζοντα κανένα πανί, να ‘ρχεται  προς το νησί! Τα νέα από το ραδιόφωνο, που τους  είχε δώσει ο πρόεδρος  της κοινότητας  και είχε εγκαταστήσει  ο ηλεκτρολόγος της ομάδας  Φάρκωνας  Μανώλης, στην εκκλησία  που βρισκόταν στην άκρη της  πλατείας του χωριού,  έδειχναν ότι οι Γερμανοί καταλάμβαναν πόλεις και νησιά.

Η καρδιά τους σφίγγονταν  από την αγωνία. 

Επιτέλους φάνηκε ένα κόκκινο πανί[…]

Οι εξόριστοι, που φύλαγαν στο παρατηρητήριο, παρακολουθούσαν την  πορεία του[…]

Όταν είδαν να πλησιάζει τη  Φολέγανδρο και να στρίβει προς  το  Καραβοστάσι,η  καρδιά τους πήγε να σπάσει από την αγωνία.

 Όλοι οι  εξόριστοι,  ειδοποιημένοι  τρέξανε προς το λιμάνι. 

Το αντίκρισμα του αγκυλωτού σταυρού  στη σημαία  του  πλοίου, τους πάγωσε!          Στιγμιαία ένιωσαν τα όνειρα και τις ελπίδες τους να σβήνουν». [18]

Ο μπάρμπα Γιώργης Τρικαλινός  το  λέει καθαρά :  « Ο άνθρωπος , ο αγωνιστής,  ποτέ δεν πρέπει να αποθαρρύνεται, να χάνει τις ελπίδες του και το κουράγιο του. Πρέπει  να παλεύει ως το τέλος, με τη σιγουριά ότι ο αγώνας του δεν πρόκειται να πάει χαμένος». [19]

«Το  καΐκι  αράζει, κατεβαίνει ένας Γερμανός  ταγματάρχης και καμιά δεκαριά στρατιώτες. Οι πολιτικοί εξόριστοι στέκονταν στην αποβάθρα και  τους  παρακολουθούν.

Ο ταγματάρχης πλησιάζει και ρώτα στα γερμανικά:

 – «Ποιοι  είστε  ‘σεις;»

Κανένας δεν απάντησε.  Αλλά και τι να απαντήσουν; 

Κάνανε , πως δεν καταλάβαιναν.

Τότε, τους ξαναρωτά, στα γαλλικά  αυτή τη φορά. 

Ο Μαρκεζίνης  Βασίλης που ήξερε γαλλικά του απαντάει:  

«Είμαστε εξόριστοι, πολιτικοί αντίπαλοι του Μεταξά».  

Η όλη συζήτηση έγινε παρουσία του διοικητή της αστυνομικής φρουράς  κ. Κοκκινάκη  και δύο χωροφυλάκων. 

Βέβαια, δεν κατάλαβε (ο κ. Κοκκινάκης) τίποτα «Γκουτ, γκουτ, απαντά  ο Γερμανός». 

Και εν πομπή ξεκίνησαν όλοι  για το χωριό,  με τα πράγματα των Γερμανών.

Ο Δ/της της χωροφυλακής, δεν χάνει την  ώρα του και  παραδίδει στο Γερμανό αξιωματικό το σπαθί του, φωνάζοντας:  «Χάιλ, Χίτλερ» δείχνοντας την υποταγή του  στα καινούργια φασιστικά αφεντικά του , στο καθεστώς της  «νέας τάξης πραγμάτων».  

Ο Γερμανός αξιωματικός-γελώντας  ειρωνικά-του επέστρεψε το σπαθί του. 

Ενώ συνέβαιναν αυτά  ο συναγωνιστής  Παντελής  φωνάζει δυνατά:

«Ζήτω ο ελληνικός λαός!»

και  εξόριστοι  και   χωριανοί  ανταπάντησαν   μ’  ένα βροντερό  «Ζήτωωωω!»

Οι  Γερμανοί, μη  κατανοώντας  το νόημα των ζητωκραυγών,  χαμογέλασαν, γιατί νόμισαν, πώς γι’ αυτούς  είναι».[20] 

Το φευγιό  των  8  φυματικών  πολιτικών  εξόριστων

«Την ίδια περίοδο ο ραδιοφωνικός σταθμός  της  Αθήνας  μετέδιδε την είδηση από το υπουργείο Δημόσιας  Ασφαλείας  της  κατοχικής κυβέρνησης  του Τσολάκογλου  ότι «θα αναθεωρηθούν όλες οι καταδικαστικές αποφάσεις  των κομμουνιστών».[21]

Η ΟΣΠΕ εκμεταλλεύτηκε την περίσταση και έκανε παράσταση στο Γερμανό αξιωματικό και τον αστυνομικό διευθυντή του νησιού τονίζοντας   του: 

«Οι πολιτικοί  εξόριστοι  ήταν  πολιτικοί  αντίπαλοι  του  Μεταξά και εξόριστοι από πολλά χρόνια σ’ αυτό το νησί και του ζήτησαν να βοηθήσει να φύγουν όλοι  ιδιαίτερα οι άρρωστοι και οι πιο ηλικιωμένοι».[22]

«Ο Γερμανός  αξιωματικός,  λόγω του ότι  γνώριζε  γαλλικά και εγγλέζικα βρήκε την ευκαιρία να επικοινωνήσει  με τους εξόριστους, που πολλοί γνώριζαν αρκετές  ξένες  γλώσσες και να τους αξιοποιήσει ως διερμηνείς. Τους ενημέρωσε  δε τον σκοπό,  για τον οποίο ήρθαν στη Φολέγανδρο, ώστε  να εγκαταστήσουν παρατηρητήριο, για την επίθεση στην Κρήτη».[23]

 «Τελικά μετά από μέρες  δέχτηκε, με το καράβι που ήρθαν,  «να φύγουν οκτώ σύντροφοι πολιτικοί εξόριστοι, οι πιο άρρωστοι και ηλικιωμένοι.  Αυτοί  ήταν οι  Μαρκεζίνης  Βασίλης, Χατζημάλλης  Κώστας,  Φάρκωνας  Μανώλης, Ωρολογάς  Αλέκος,  ο Σαπουνάς Χρήστος, ο  Μπουρέκας Νικόλας και δύο άλλοι». 

Μεταφέρθηκαν στη Μήλο και ύστερα από δύο μέρες πήγαν στον  Πειραιά.[24]  

Οι εξόριστοι  με βάση το σχέδιο  που είχε γίνει  πριν  ξεκινήσουν τράβηξαν  για τον  τόπο τους, για να οργανώσουν  την  Εθνική  Αντίσταση. 

Ο Νικόλας  μπήκε  σ’ ένα καΐκι για τη Χίο , αφού ανακατεύτηκε με τους επιβάτες, προκειμένου να μην γίνει αντιληπτός από τη γερμανική φρουρά , που ταξίδευε μέσα σε κάθε επιταγμένo καΐκι και έφτασε στα Μεστά. 

Η απόδραση των εξόριστων  κομμουνιστών  από τη Φολέγανδρο

Η Οργάνωση  Συμβίωσης  Πολιτικών  Εξόριστων του  νησιού,  μετά και το  φευγιό  των Κρητικών  για να πάνε να πολεμήσουν,  δρομολόγησε  τα  βήματα για να βρεθούν καΐκια  και βάρκες. 

Σημαντικό ρόλο έπαιξε στην απόδραση τους,  ο πρόεδρος της κοινότητας της Φολεγάνδρου «ένας  λαμπρός  άνθρωπος και καλός πατριώτης».

«Η ΟΣΠΕ είχε δώσει σε κάθε εξόριστο από  50 δρχ. για να αντιμετωπίσει τα πρώτα έξοδα όταν θα έβγαιναν  έξω.  Μετά  από πολλές προσπάθειες  βρέθηκε ένα καΐκι  και μια μαούνα-βάρκα, την οποία δέσανε πίσω από το καΐκι ,με ένα χοντρό σχοινί. 

Στα  δύο πλεούμενα χωρέσανε καμία ογδονταριά  πολιτικοί εξόριστοι και ξεκινήσανε  μια βραδιά με φεγγάρι.

Πίσω έμεινε ο γραμματέας της ΟΣΠΕ  Γκιουζέλης  Στέφανος  με  το  Μανιτσαρά  Γιάννη. 

Οι πολιτικοί εξόριστοι πήραν μαζί τους  μια – δύο αλλαξιές  ρούχα και δύο- τρία τσουβάλια παξιμάδια,  λίγο κρέας καβουρμά  από τα γουρούνια τους , που σφάξανε, για να χουνε να τρώνε στο ταξίδι. Βρέχανε το παξιμάδι στη θάλασσα και το τρώγανε με τον καβουρμά. Όλα αυτά δεν τα γνώριζε ο αστυνόμος, γιατί  η στάση του ήταν επικίνδυνη. 

Όμως  η αναχώρηση τους   ήταν σε γνώση του Γερμανού  Διοικητή, ο οποίος έδωσε  εντολή  σ’ ένα Γερμανό αξιωματικό να ταξιδέψει μαζί τους, για να μεταφέρει την αλληλογραφία στην Αθήνα.  

Τα μεσάνυχτα σαλπάρανε από μια παραλία, η μαούνα ήταν   υπερφορτωμένη  και αυτό υποχρέωνε το καΐκι  να πηγαίνει πολύ σιγά. Ο προορισμός τους  ήταν το  Πόρτο Ράφτη.          Ταξίδευαν μόνο μέρα, για να μην πέσουν στα γερμανικά στούκας. 

Την πρώτη μέρα απάγκιασαν  σε μια ερημική παραλία της  Σερίφου. 

Τη δεύτερη μέρα  τα ξημερώματα  αράξανε, σε  μια ακρογιαλιά της  Κύθνου. 

Οι ώρες περνούσαν γεμάτες αγωνία  μα  και ελπίδες. 

Τα ξημερώματα της  τρίτης  μέρας  πλησίασαν το Σούνιο.

 Κατά  κακή  τους  τύχη τους σταμάτησε ένα ιταλικό περιπολικό, που  ζήτησε να δει τα χαρτιά και τις άδειες τους, από τον καπετάνιο. Ο κίνδυνος μεγάλος! 

Όλοι οι εξόριστοι ήταν ανήσυχοι. Την κρίσιμη στιγμή επενέβει ο  Γερμανός αξιωματικός  που  τους συνόδευε. 

Κάνοντας  ένα νόημα δίνει να καταλάβει ο Ιταλός, πως  δε χρειάζεται να επιμείνει για τα χαρτιά. 

Η αγωνία μεγάλη…. 

Οι ακτές της Αττικής μπροστά τους , οι βάρκες τους  κινιόταν αργά βασανιστικά, γιατί δεν ήξεραν τι άλλο θα συναντούσαν. 

Μόλις έφτασαν στο Πόρτο Ράφτη, ο καπετάνιος έδεσε στο κεφαλόσκαλο της προβλήτας, για να φύγουν  οι πρώτοι εξόριστοι για την  Αθήνα. Οι υπόλοιποι μπήκαν στο μικρό  οικισμό για να βρουν φορτηγά αυτοκίνητα, που  θα τους κατέβαζαν στην Αθήνα,  με ένα εικοσάρικο! 

Στην Πλατεία  Βάθης  που έφτασαν, ένα πολύβουο  ανθρωπομάνι  με  πράγματα στα χέρια πήγαινε και ερχότανε ακατάπαυστα.[25]

 Ο  Γιάννης Αμπαζής  με ένα καΐκι  έφτασε στη Χίο. 

Στη Χίο φτιάχνουν την Αντιφασιστική Οργάνωση

Οι σύντροφοι  με  πολλές  προσπάθειες,  κατόρθωσαν  να υλοποιήσουν την απόφαση του κόμματος  να οργανωθεί  η  Αντίσταση του λαού κατά του Φασισμού. 

Στις  6 Αυγούστου  του  1941 στη γιάφκα  του  Κουκούλη  Λορέντζου στου  Γρου,  συνέρχονται  – κρυφά από τους  Γερμανούς  κατακτητές  που παραμόνευαν  σε κάθε βήμα,  συνεπικουρούμενοι  από τα ντόπια σκυλιά τους – τα μέλη  της Κομμουνιστικής Οργάνωσης Χίου , όπου με την καθοδήγηση των  εξόριστων  κομμουνιστών κάνουν  το πρώτο βήμα.

Όπως  θυμάται ο αγωνιστής  του  ΕΑΜ  Λοΐζος  Ανδρέας  «κοντά  στους παλιούς  αγωνιστές, Νίκο Μπουρέκα και Γιάννη Αμπαζή,   από την απορφανισμένη , από  το Μεταξά Οργάνωση της  Χίου,  συγκεντρώνονται  οι Μαυράκης Γιώργης, Καζανάς  Δημήτρης, Γλύκας Αντώνης, Πανέρης  Παντελής, Ψωμαδάκης  Γιάννης, Κουμπιάς  Κώστας,  ασυρματιστής και  Ψωράκης  Γιάννης.  

Τα κύρια καθήκοντα  που   βάζουν είναι:  η  επιβίωση του λαού , η κινητοποίηση των εργατών και  πολεμιστών της  Αλβανίας  και η  ενεργή  Αντίσταση. 

Για να πετύχουν το σκοπό τους ,  πραγματοποιούν   συσκέψεις   στο  εργατικό  κέντρο  Χίου , στήνουν  εμπιτροπές   σε διάφορες  συνοικίες,  κάνουν  παραστάσεις  διαμαρτυρίας  και  πορείες  στη  Νομαρχία,  για να επεκταθούν τα συσσίτια. 

Διεκδικούν τη συμμετοχή εργατικού αντιπροσώπου στα συνοικιακά συμβούλια  εποπτείας και διαχείρισης  των τροφίμων». [26] 

Στο Σανατόριο της  Πέτρας και στο στρατόπεδο  Παύλου Μελά…

Στο δρόμο της  θυσίας… 

Η σύλληψη στη Χίο

Τα μέλη της  Αντιφασιστικής  Οργάνωσης  Χίου μέρα με τη μέρα,  άρχισαν να βρίσκονται στις  φάμπρικες των Βυρσοδεψείων, στις πιάτσες των οικοδόμων, για να δημιουργήσουν κλίμα αγωνιστικής ανάτασης  και ελπίδας. 

Οι εργάτες  σιγά-σιγά  ξεθάρρευαν  και προχωρούσαν σε διεκδικήσεις, όπως  την αύξηση του μεροκάματου, να λειτουργήσουν σε όλα τα σχολεία συσσίτια  κα.

 Μέγιστη  συμβολή στην  προσπάθεια τους, απετέλεσε η απόφαση του  Μητροπολίτη Χίου  Ιωακείμ Στρουμπή,  που με την περίφημη επιστολή του, «κάλεσε  τους  έχοντες να ανοίξουν τους  μπεσαχτάδες τους  και  να χρηματοδοτήσουν τα συσσίτια.» [27]    

Καθημερινά, επιτροπές άνεργων και κατοίκων από τις  γειτονιές , βρισκόταν  έξω από τη Νομαρχία και απαιτούσαν από το Νομάρχη Λουλακάκη,  να χρηματοδοτήσει  τα συσσίτια. 

Η οργή του λαού είναι  μεγάλη!

Η  πείνα θερίζει εκείνο το φθινόπωρο  του  41.

Ο  Λουλακάκης  έστρεψε   τα όπλα ενάντια στον κόσμο…. 

Οι  χωροφύλακες  της  Μεταξικής  δικτατορίας  συνεχίζουν  το έργο τους  στην υπηρεσία των κατακτητών.  

Οι σπιούνοι  αρχίζουν να βρίσκουν άκρες …

 Έτσι,  το φθινόπωρο του  41 γίνονται οι πρώτες συλλήψεις!

Ο  Μπουρέκας  Νικόλας  και  ο  Αμπαζής  Γιάννης, μετά τη σύλληψή τους ,   μεταφέρονται  από  τη  χωροφυλακή,  στα μπουντρούμια  της   Γκεστάπο στη  Μπέλλα  Βίστα.  

Εκεί, παραδίδονται στα  χέρια των βασανιστών   υπολοχαγού   Ούλιχ  και  του διοικητού της Αστυνομίας  Λόχερ,  που τους υπέβαλαν σε άγρια βασανιστήρια  όπως αυτό της  φάλαγγας  και  του  πάγου . Ήταν τέτοια η βαναυσότητα τους,   που δεν επέτρεψαν  στις οικογένειες  τους  να τους επισκεφθούν.

Σ’ αυτή την κατάσταση,   τους  έστειλαν πάλι στην εξορία στη  Φολέγανδρο .

Εκεί συνάντησαν το φοιτητή της  Ιατρικής από τη Χίο, Πασχάλη  Πασχαλίδη, ο οποίος   ήταν ήδη στο νησί,   με τη φυματίωση να του τρώει τα σπλάχνα του. 

Οι συνθήκες διαβίωσης  των εξόριστων κομμουνιστών στη Φολέγανδρο ήταν τραγικές,  φάρμακα δεν υπήρχαν,  η τροφή τους ήταν λίγη και ολοένα και σπανιότερη.    Παράλληλα,  οι χωριανοί οι της Φολεγάνδρου  βίωναν και κείνοι το δικό τους  Γολγοθά.

Η κατάσταση τους  εξελίσσεται ραγδαία, η ζωή τους κινδυνεύει.

      Η  ΟΣΠΕ  υψώνει  φωνή διαμαρτυρίας και απαίτησης  να μεταφερθούν οι έξι  φυματικοί της  Φολεγάνδρου στο Σανατόριο της  Πέτρας,  στην  Κατερίνη. 

Στις αρχές της  άνοιξης  του  42,  με την παρέμβαση του  Διεθνούς  Ερυθρού  Σταυρού αποφασίζεται η μεταφορά τους. 

Ανάμεσα τους  βρίσκεται ο Εβραίος Γκαζές, οι  Χιώτες  Μπουρέκας  Νικόλας   και  ο   Πασχαλίδης  Πασχάλης, φοιτητής Ιατρικής.

Η ζωή τους στο Σανατόριο της  Πέτρας πολύ δύσκολη.  Εκεί είχαν μεταφερθεί και  17 Αναφιώτες  εξόριστοι  κομμουνιστές, φυματικοί , καθώς  και  2  Ακροναυπλιώτες  φυματικοί.

              Η απόδραση  από το Σανατόριο της  Πέτρας

Στις 26 Ιουλίου  1942,  στελέχη του Μακεδονικού  γραφείου  του ΚΚΕ, με τη  συνεργασία της Κομματικής οργάνωσης  Κατερίνης οργανώνουν  την  απόδραση των φυματικών  στελεχών από το Σανατόριο της  Πέτρας  Ολύμπου. 

Τα  φυματικά  στελέχη είχαν μεταφερθεί από το κάτεργο της Ακροναυπλίας.

Επικεφαλής  της ομάδας  των  Κατερινιωτών  κομμουνιστών,  ήταν ο γραμματέας της Περιφερειακής  Επιτροπής  Κατερίνης  του ΚΚΕ  Νίκος Σιδηρόπουλος.

Ο Ελευθερίου  Γεώργιος,  αντάρτης  του  ΕΛΑΣ θυμάται:  

«Πήραμε εντολή από την οργάνωση του κόμματος,  να πάμε  να  ελευθερώσουμε  ορισμένα μέλη της  ΚΕ  του Κόμματος και άλλα στελέχη του από το σανατόριο της Πέτρας Ολύμπου. Η χαρά μας  ήταν απερίγραπτη… 

Καθαρίσαμε τον οπλισμό μας  και κάναμε δοκιμαστική  βολή. Η χαρά μας αυτή δεν κράτησε πολύ, η αποστολή αναβλήθηκε» [28]

Στο Σανατόριο φτάνει το στέλεχος  του Μακεδονικού γραφείου Τσουκαλίδης  Βασίλης κρατώντας  ένα καλάθι  με  αυγά, δήθεν για να τα πουλήσει. Οργανώνεται  το σχέδιο και  καθορίζονται  οι λεπτομέρειες για  τις αποδράσεις.

Όμως  από τους 22 φυματικούς κομμουνιστές, θα αποδράσουν  μόνο  12. 

Οι Ιωαννίδης, Σιγανός και  Θεός  θα κατευθυνθούν προς  την Αθήνα και  οι εννέα με βάρκα θα προωθηθούν από την παραλία της Κατερίνης,  προς  τη Θεσσαλονίκη.

Οι υπόλοιποι φυματικοί θα μεταφερθούν   απ’  τους  Γερμανούς , στο στρατόπεδο  Παύλου Μελά στη Θεσσαλονίκη. Εκτελέστηκαν όλοι!

Αυτοί που έμειναν ήταν είτε πολύ σοβαρά στην υγεία τους, είτε γιατί  είχαν ευθύνες στην Ομάδα, όπως ο Παπαδιαμάντης.

Ο δε  δάσκαλος  Βούλγαρης έμεινε  γιατί περίμενε  τα παιδιά του. 

Ο  δε Νικολαΐδης ,  δύο μέρες  πριν την απόδραση έπαθε μεγάλη αιμόπτυση, όπως και ο Σαραντίδης, που ήταν σοβαρότερα άρρωστος. [29]

Στο Σανατόριο της  Πέτρας  Ολύμπου  έμειναν  ακόμα οι έξη φυματικοί εξόριστοι της  Φολεγάνδρου. Ανάμεσα τους, οι Χιώτες Νικόλας  Μπουρέκας  και  Πασχάλης Πασχαλίδης. 

Οι φυματικοί αυτοί θα μεταφερθούν κατ  εντολή των  Γερμανών, από τους χωροφύλακες  στο Στρατόπεδο Παύλου Μελά στη Θεσσαλονίκη.

Όλοι οι φυματικοί εκτελέστηκαν…..

Ο Τσουκαλίδης  Βασίλης, ένας  εκ  των τριών οργανωτών της  απόδρασης  του  Μακεδονικού γραφείου του ΚΚΕ  γράφει:  «Η έξοδος από το Σανατόριο έγινε στις  10  το βράδυ της  26 Ιουλίου  1942, με τη βοήθεια του χωροφύλακα, που  τους ακολούθησε στο βουνό.        Η κατοχική ελληνική χωροφυλακή ήταν αυτή που έκανε τη μεταφορά των υπολοίπων φυματικών κομμουνιστών, που έμειναν στο Σανατόριο, σ’ άλλο μέρος».[30]

Οι άθλιες συνθήκες ,που βρήκαν οι κρατούμενοι φυματικοί στο  Στρατόπεδο Παύλου  Μελά τους επιβάρυναν την  υγεία τους .  Η πείνα,  οι ξυλοδαρμοί,  τα υγρά κελιά, τα μπουντρούμια της  απομόνωσης  και η έλλειψη φαρμάκων απετέλεσαν την κυρία αιτία θανάτου, πέραν από τις εκτελέσεις.

Ο λαός  της Θεσσαλονίκης αντέδρασε στη βαρβαρότητα των κατακτητών, η  Εθνική Αλληλεγγύη  κυκλοφόρησε σχετική  προκήρυξη  στις  28 Οκτώβρη του  1942. [31] 

Ο χειμώνας βαρύς  στη Μακεδονία, το κρύο επιβαρύνει την υγεία τους.

Σε συνδυασμό με την  απάνθρωπη στάση  του αρχιφύλακα των  Γερμανών  Γλάστρα, που με το ανελέητο ξύλο και τους  εγκλεισμούς  στο μπουντρούμι  τους  σπρώχνει στο θάνατο. 

Στις  προσπάθειες των δικών τους  να τους δώσουν κάποια τρόφιμα τα καταστρέφουν δίνοντας  τους την κυνική απάντηση: «Ας  πεθάνουν!». 

Η  Ομάδα   Συμβίωσης  Πολιτικών Εξόριστων  του  Παύλου  Μελά , λαμβάνει πρωτοβουλίες  και  με  πρωτεργάτη  το  φοιτητή  της ιατρικής  σχολής,  Πασχαλίδη  Πασχάλη,   στέλνει την ιστορική  έκκληση  των κομμουνιστών φυματικών  στη  Γερμανική Αστυνομία  Θεσσαλονίκης με ημερομηνία  22  Φλεβάρη του 1943, εκθέτοντας  τις  απάνθρωπες συνθήκες  κράτησης  των  Γερμανών και παρακαλεί για τη μεταφορά τους  σε  Σανατόριο.

Στην  αίτηση των φυματικών κομμουνιστών   φαίνεται  ότι  ο πρόσφυγας  κομμουνιστής Μπουρέκας  Νικόλας πέθανε κατά το διάστημα  από της  29/7/42 μέχρι της  22/2/43.

Συγκλονιστική, ήταν η τελευταία επιστολή, που έστειλε από του «Παύλου Μελά», λίγο πριν την εκτέλεσή του, ο 27 χρονος  φοιτητής της  Ιατρικής Πασχάλης  Πασχαλίδης. Όπως έγραφε:

«…Από  χθες λιγοστέψαμε κατά  11.  Πήραν τον Χατζηθεοκλή, τον Αραμπατζάνη, τον Καράσο, το Γκαζέ κ.α. Τώρα με απόφαση περιμένουμε τη σειρά μας  με  θάρρος  και σκληρή καρδιά. Πασχάλης».

Ο Πασχάλης Πασχαλίδης από τη Μάκρη της Σμύρνης , προσφυγόπουλο της Μικρασιατικής καταστροφής  παίρνει το δρόμο της ύστατης προσφοράς στη πατρίδα. 

Και λίγο πριν  στηθεί  μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα και πέσει από τα γερμανικά βόλια, φώναζει  κατάμουτρα στους χιτλερικούς δήμιους:  

«Ότι και αν κάνετε, η ώρα της καταστροφής  σας έφτασε. Κι αν σκοτώσετε εμάς, χιλιάδες άλλοι θα πάρουν τη θέση μας». [32]

Μαζί  του, την  1η Μαρτίου 1943, εκτελέστηκαν από τους   χιτλερικούς, οι αγωνιστές :

-Ανδριώτης  Κωνσταντίνος, 45 χρόνων, δάσκαλος, από τη Λήμνο. Αγωνιστής του ΕΑΜ και της  Εθνικής Αντίστασης.

-Αξαρλής Ανδρέας, 34 χρόνων, από την Καλλίπολη.

-Αστερίου Δημήτριος, 37 χρόνων, δημόσιος υπάλληλος, στέλεχος του ΚΚΕ, από τον Άγιο Κωνσταντίνο Φθιώτιδας.

-Βέττας  Γεώργιος, 53 χρόνων, από τη Στυλίδα.

-Βουγιουκλίδης  Παναγιώτης, 30 χρόνων, από την Ανδριανούπολη.

-Βούλγαρης  Κώστας, 40 χρόνων, δάσκαλος, από τους Σοφιάδες  Δομοκού, στέλεχος του ΚΚΕ, εξόριστος στη Φολέγανδρο, έγκλειστος στην Ακροναυπλία.

-Γούλιος  Δημήτριος, 32 χρόνων, καπνεργάτης, από τη Χωριστή Δράμας.

-Δούμας  Κωνσταντίνος, 41 χρόνων, από την Άγρα Ροδόπης, εξόριστος από το 1936 στον Άη-Στράτη.

-Ζώτος  Δημήτριος, 32 χρόνων, από την Καβάλα, Γραμματέας της «Εργατικής Βοήθειας»    Καβάλας.

-Κανάτος Γεώργιος, 30 χρόνων, ΕΛΑΣίτης, από τη Ραψάνη Λάρισας.

-Κατσίβελος Νικόλαος, 31 χρόνων, από τη Θάσο.

-Κολιός  Ξενοφών, 30 χρόνων, από την Άνω Πέτρα Άρτας, κρατούμενος από το 1938 στην Ακροναυπλία.

-Κριτσάς  Δημήτριος, 44 χρόνων, από το Μέτσοβο.

-Κουβελιώτης  Παναγιώτης του Γεωργίου, 32 χρόνων, από τον Πήδασο Πύλου Μεσσηνίας, στέλεχος των σταφιδοπαραγωγών.

-Λαζανάς  Αθανάσιος, 25 χρόνων, από το Σοφικό Κορινθίας, δικηγόρος, εξόριστος στον Άη-Στράτη.

– Μάλλιος Μιχάλης του Κωνσταντίνου, 37 χρόνων, από το Δοξάτο Δράμας, έγκλειστος στην Ακροναυπλία από τη δικτατορία Μεταξά που τον παρέδωσε στους Ναζί.

-Μιχελιδάκης Μιχαήλ, 28 χρόνων, από την Κρήτη.

-Μοσχονίδης Αριστοτέλης, 30 χρόνων, από το Λυγμό Μουδανιών.

-Νικολαίδης Γεώργιος του Σπύρου, 46 χρόνων, από τη Μικρά Ασία, κατοικούσε μόνιμα την Κοκκινιά, οικοδόμος, γραμματέας της «Δημοκρατικής Ένωσης Προσφύγων», υποψήφιος δήμαρχος Κοκκινιάς, έγκλειστος στην Ακροναυπλία.

-Οθωνέρος Ονούφριος, 40 χρόνων, από το Πανόραμα.

-Πανταζίδης Δημήτρης, 29 χρόνων από τις Σέρρες.

-Παπαγαβριήλ Λυσίμαχος, 38 χρόνων, από τη Βιτάστα (Κρηνίδα) Σερρών.

-Παπαδιαμάντης Νικόλαος του Σταύρου, 33 χρόνων, φοιτητής Ιατρικής, από τη Ζίτσα Ιωαννίνων, στέλεχος της ΟΚΝΕ, εξόριστος στον Άη – Στράτη.

-Πάπογλου Χρήστος, 26 χρόνων, από τη Σινώπη, κάτοικος Πειραιά, μέλος του ΚΚΕ.

–Πασχαλίδης Πασχάλης, 27 χρόνων, φοιτητής Ιατρικής, από την Αθήνα, στέλεχος της ΟΚΝΕ.

*Η αναφορά ότι ήταν από την Αθήνα, οφείλεται στο ότι ήταν στέλεχος της Κομματικής Οργάνωσης Αθήνας και συνελήφθει κατά τη διάρκεια των σπουδών του στην ιατρική σχολή Αθηνών και εστάλει εξορία στη Φολέγανδρο.

-Σαραντίδης Γεώργιος του Στέλιου, 28 χρόνων, μαθηματικός, από την Καλλιθέα Αθήνας. Η δικτατορία Μεταξά τον είχε κλείσει σε Άη -Στράτη και Ακροναυπλία για να τον παραδώσει στη συνέχεια στους Γερμανούς.

-Σπανός Ευάγγελος, 30 χρόνων, από τη Λάρισα.

-Τάσιος  Ζήσης του Γεωργίου, 32 χρόνων, από τις Σέρρες.

-Ταταρίδης Ευάγγελος του Δημητρίου, 32 χρόνων, από τα Λάβαρα Έβρου, στέλεχος της ΟΚΝΕ, εξόριστος στην Ανάφη.

-Τιμογιαννάκης Μιλτιάδης, 42 χρόνων, από την Κοκκινιά.

-Τίτος Νικόλαος του Απόστολου, 30 χρόνων, ΕΛΑΣίτης από τη Ραψάνη Λάρισας.

-Τόνος Αριστείδης, 48 χρόνων, από τη Μυτιλήνη.

-Τσατσαρής Σωτήρης του Θεοχάρη, 35 χρόνων, από τις Κρανιές.

-Τσιτράκος Γιάννης, από τις Σέρρες.

-Τσίτσος  Χαράλαμπος, 37 χρόνων, από τη Βουνοπλαγιά Ιωαννίνων.

-Φανούδης  Βασίλειος, 45 χρόνων, από την Τένεδο.

-Χρήστου Στέργιος, 17 χρόνων, από την Αθήνα.

-Χρονόπουλος Νικόλαος, 33 χρόνων, από τη Λάβδα Γρεβενών, μόνιμος κάτοικος Θεσσαλονίκης, στέλεχος του ΚΚΕ, πολιτικός κρατούμενος από τη  Δικτατορία Μεταξά, για  4 χρόνια στις φυλακές της Κέρκυρας.[33]

 

Βιβλιογραφικές  παραπομπές :

[1] Μελέτη   του  καθηγητή  Ιστορίας-Γεωγραφίας,  Ε.Υ  Κοlodny  στο πανεπιστήμιο του Αiylh Provinci την οποία  μετάφρασε από  τα γαλλικά,  ο αείμνηστος αγωνιστής  Δημήτρης Μαγγανάς από  το  Βροντάδο στο περιοδικό  Χιακή  Επιθεώρηση.

[2]  Εφημερίδα  Νέα Χίος , έτους  1923.

[3,4]  Αναμνήσεις  Γιώργη  Μαυράκη. 

[5] Αναμνήσεις   Κώστα  Δημάκη.

[6]  Αναμνήσεις  Γιάννη   Ψωράκη.

[7,8]  ΓΑΚ Χίου 1650,46….α.α. 38 Απ’ το Ποινολόγιον καταδίκων Χίου.

[9]  Αναμνήσεις  Νίκου Χαρτουλάρη.   

[10]  «Άρθρα και λόγοι», του πρόσφυγα  δάσκαλου  Ψαλτάκη  Ν. Σπύρου , Χίος , 2017.

[11]  Τοπικές εφημερίδες της  εποχής,  Πρόοδος, Νέα  Εποχή, Νέα  Χίος κλπ,  Βιβλιοθήκη Κοραή.

[12] «Οι πρωτοπόροι  Χιώτες  της Μαρξιστικής ιδεολογίας» , Δημήτρη Μαγγανά,  Χιακή Επιθεώρηση, τεύχος 14, Απρίλιος  1989,σελ. 107.

[13]  Αναμνήσεις Ματθαίου  Καρτοκέφαλου.  

[14] Αναμνήσεις  Εμμανουήλ Καμπάνη.  

[15-25]  «Ανασκαλεύοντας  τη  χόβολη της  μνήμης», Γιώργης  Τρικαλινός,  Σύγχρονη Εποχή, 1998, σελ 74-89, Αθήνα.  

*Τα στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν, βρίσκονται στο βιβλίο του αείμνηστου κομμουνιστή ηγέτη Τρικαλινού Γιώργη. Είχα την τύχη να τον συναντήσω στον Περισσό λίγο πριν πεθάνει , όπου και μου διηγήθηκε  τις  μνήμες του για τους τρεις  Χιώτες εξόριστους στη Φολέγανδρο .

[26] «Χίος  1943-1944, Συμμαχική  Στρατιωτική  Αποστολή και Εθνική Αντίσταση», Π. Καρασούλης,  Β’  έκδοση,  Ομήρειο Πνευματικό Κέντρο ,  Χίος,  2006. 

[27] «Το μαστίγωμα της Φιλαργυρίας, Εγκύκλιος του Σεβασμιότατου  Μητροπολίτου Χίου Ιωακείμ  Στρουμπή, εφημ. Πρόοδος, αφ.3856, 4-6- 42, σελ1.

[28] «Από τη δράση των  πρώτων ομάδων του ΕΛΑΣ στο βόρειο Όλυμπο» , Γ. Ελευθερίου, Εθνική Αντίσταση, Επίσημα κείμενα, συλλογή έβδομη, Αύγουστος  1964, σελ.730.

[29] «Η απόδραση  από το Σανατόριο της  Πέτρας»,  Σιγανός  Μανόλης , Εθνική Αντίσταση, Επίσημα κείμενα ,συλλογή ένατη, Δεκέμβρης  1966,σελ. 977-985.

[30] Βασίλης Τσουκαλίδης, Αναγκαστική αλλαγή καθοδήγησης, Αθήνα 1981, χ.ε., σ.26. και «Σελίδες  Κατοχής», Σπύρος  Κουζινόπουλος, ΙΑΝΟΣ, 2018.

[31] ΙΑΥΕ, Φάκελος 2, Κατοχική Κυβέρνηση (1942), υποφ. Σ/2, Γενική Διοίκηση Μακεδονίας (ΓΔΜ), ημερήσια δελτία 28ης Οκτωβρίου, 4ης Νοεμβρίου 1942 και  «Σελίδες Κατοχής» , Σπύρος  Κουζινόπουλος, ΙΑΝΟΣ, 2018.

[32] « Έπεσαν για τη ζωή, Ήρωες μάρτυρες λαϊκών-απελευθερωτικών αγώνων», Κεντρική Επιτροπή ΚΚΕ, τόμος 3Β, Αθήνα 1994,σελ.193.

[33] «Σελίδες Κατοχής» , Σπύρος  Κουζινόπουλος, ΙΑΝΟΣ, 2018.

 

Γιώργης Η. Αμπαζής
Δάσκαλος
Χίος, Ιούνιος  2020