Νέες μορφές εργασίας

Στην πανδημία COVID-19, με τα μέτρα περιορισμού της εξάπλωσής της, χρεώνεται από την κυρίαρχη εξουσία η επικείμενη οικονομική κρίση και ύφεση και όλες οι δυσμενείς επιπτώσεις στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι ζουν και εργάζονται σε ολόκληρο τον κόσμο. Καθώς μετά τη λήξη του κλειδώματος οι κυβερνήσεις θέτουν σε εφαρμογή μέτρα κοινωνικής απόστασης και απομόνωσης, μια από τις αλλαγές ήδη επεκτείνεται όλο και περισσότερο, αυτή που αφορά στο ποσοστό των ατόμων που εργάζονται από το σπίτι, χρησιμοποιώντας τις Τεχνολογίες Πληροφορίας και Επικοινωνιών.

Βέβαια δεν εμφανίστηκε τώρα με την πανδημία το φαινόμενο ένα ποσοστό των εργαζομένων να κάνουν κάποια μορφή τηλεργασίας, περιστασιακά ή τακτικά, αποσυνδέοντας την εργασιακή δραστηριότητα από έναν υλικό χώρο εργασίας όπως το γραφείο. Όταν η εξ αποστάσεως εργασία άρχισε να κερδίζει δημοσιότητα σε ακαδημαϊκούς κύκλους στις αρχές της δεκαετίας του 1970, ειδικά όταν η ενεργειακή κρίση οδήγησε ερευνητές να θεωρήσουν την τηλεργασία ως εναλλακτική λύση για τη μείωση των  φυσικών μετακινήσεων, περισσότερο αυτή αφορούσε διευθυντές ή επαγγελματίες. Από την επόμενη δεκαετία μια πιο κριτική προσέγγιση της τηλεργασίας δεν περιορίζεται να την αντιμετωπίζει ως μέρος της μεταβαλλόμενης φύσης των συνθηκών εργασίας, αλλά και αιτία ανησυχίας σχετικά με τον αντίκτυπο των νέων τεχνολογιών στην εργασία, που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως μέσον εφαρμογής όρων μεγαλύτερης εκμετάλλευσης στο εργατικό δυναμικό. Δεν είναι μόνο η συγχώνευση του εργασιακού και προσωπικού χρόνου,  η απώλεια του βιώματος της συλλογικής εργασιακής εμπειρίας και της ανάγκης της αλληλεγγύης, αλλά και  το γεγονός της απομόνωσης των εργαζομένων στα σπίτια τους λειτουργεί αποτρεπτικά για συμμετοχή σε συλλογικές ενώσεις και συνδικάτα για να μπορούν να αντισταθούν στις πιέσεις των εργοδοτών, ενώ ως μέρος μιας νέας οργάνωσης της εργασίας ενισχύει την όλο και αυξανόμενη τάση προς πιο ευέλικτες μορφές της, που αμφισβητεί την ιδέα της κανονικής εβδομαδιαίας εργασίας.  

  Από την άλλη, δεν έχουν λείψει εδώ και καιρό οι πολιτικές συζητήσεις, συμπόσια  και συνέδρια που διαμορφώνουν μια θετική εικόνα  για την τηλεργασία που ευνοεί την αυτονομία και ελευθερία από τις οποίες επωφελούνται οι εργαζόμενοι, που προωθεί μια εναλλακτική μορφή εργασίας, με τους εργαζόμενους να έχουν πιο άμεσο έλεγχο στην επαγγελματική τους ζωή,  που διευκολύνει την επιχειρηματικότητα κλπ.

          Και ήρθε η πανδημία του COVID-19 η οποία επέτρεψε, εκτός των άλλων,  το τεράστιο πείραμα στην τηλεργασία, με ενδεχόμενο αποτέλεσμα την επέκταση και  μονιμοποίησή της 

Βέβαια είναι οι οικονομικοί παράγοντες, που συνεπάγονται πιέσεις για αύξηση παραγωγικότητας και μείωση του κόστους, οι οποίοι επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο παίρνουν οι επιχειρήσεις αποφάσεις. Οι νέες τεχνολογίες λοιπόν δίνουν ευκαιρίες στις επιχειρήσεις για επενδύσεις σε άυλα περιουσιακά στοιχεία, τα οποία περιλαμβάνουν πληροφορίες και επικοινωνίες, έρευνα και  λογισμικό, βάσεις δεδομένων και  σχεδιασμό, κλπ. που αυξάνουν την παραγωγικότητα της εργασίας και καθιστούν τις επιχειρήσεις πιο αποτελεσματικές στον ανταγωνισμό. Και η δημιουργία όμως άυλων  πραγμάτων χρειάζεται μια διαδικασία παραγωγής κάποιου είδους και δεν είναι ανεξάρτητη από την παραγωγή συγκεκριμένων και απτών πραγμάτων με υλικά χαρακτηριστικά. Οι ψηφιακές πληροφορίες παίρνουν μορφή και γίνονται απτές μέσω πολύ υλικών υπολογιστών, τηλεφώνων κλπ. Και αν τα αγαθά παράγονται και διανέμονται σε περίπλοκα δίκτυα με πολλαπλά στάδια παραγωγής, αυτό δεν σημαίνει πως μπορεί να καταργηθεί η πραγματική διαδικασία κατασκευής τους. Και αν όλο και λιγότερο η αξία των αγαθών προέρχεται από τις υλικές πτυχές της παραγωγής είναι γιατί η κατασκευή έχει ανατεθεί σε εργάτες με όρους δουλείας. Και βέβαια είναι οι άνθρωποι σε συγκεκριμένο οικονομικό σύστημα που δημιουργούν αξία η οποία μπορεί να ενσωματωθεί στα άυλα προϊόντα. Η άυλη λοιπόν εργασία μέσω υπολογιστών αποτελεί μέρος μιας μεγαλύτερης διαδικασίας που περιλαμβάνει υλικά πράγματα και που έχει πολύ απτές επιπτώσεις, οι οποίες εξαρτώνται από το οικονομικό σύστημα στο οποίο εντάσσονται, δηλ. τον καπιταλισμό. 

 Οι νέες επομένως μορφές εργασίας υποδεικνύονται από τον κυρίαρχο λόγο σαν οι νέοι δρόμοι για εκπλήρωση του καπιταλιστικού ονείρου της ανάδειξης κι ευημερίας του ατόμου, που περιλαμβάνουν την έρευνα και καινοτομία και δεν κάνουν απαραίτητη την ύπαρξη κεφαλαίου με την φυσική του έννοια. Μόνο που το κεφάλαιο στον καπιταλισμό έχει την έννοια του τρόπου παραγωγής και κοινωνικής σχέσης που είναι εκμεταλλευτική μεταξύ των ιδιοκτητών των μέσων παραγωγής, υλικών και άυλων, και των παραγωγών αξίας, είτε είναι χειρωνακτικοί είτε διανοητικοί εργαζόμενοι. Και αν η  γνώση παράγεται από την διανοητική εργασία αυτή  δεν διαφέρει τελικά από τη χειρωνακτική εργασία. Και οι δύο συνεπάγονται δαπάνες ανθρώπινης ενέργειας. Η χειρωνακτική εργασία συνεπάγεται αντικειμενικούς μετασχηματισμούς του κόσμου έξω από μας, ενώ  η πνευματική εργασία μετασχηματίζει την αντίληψη και τη γνώση μας για αυτόν τον κόσμο. Το θέμα είναι ότι το απόθεμα γνώσης  χρησιμοποιείται από το  κεφάλαιο και βρίσκεται υπό τον έλεγχό του με  τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας, με δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας ή παρόμοια μέσα  και η παραγωγή της γνώσης κατευθύνεται προς το κέρδος. Έτσι για παράδειγμα, η ιατρική έρευνα κατευθύνεται περισσότερο στην ανάπτυξη φαρμάκων για τη θεραπεία ασθενειών, όχι στην πρόληψη ασθενειών, η γεωργική έρευνα κατευθύνεται στην ανάπτυξη τύπων φυτών που μπορούν να κατέχουν και να ελέγχουν τα κεφάλαια, αντί να ανακουφίζουν την πείνα.

Η φύση λοιπόν του καπιταλισμού με την άυλη εργασία δεν αλλάζει, ούτε εκθέτει σε αχρηστία τη λεγόμενη οικονομία της αγοράς. Τα  προϊόντα της αποκτούν υλική υπόσταση στην αγορά  ως εμπορεύματα τα οποία φέρουν μια συγκεκριμένη τιμή στην αγορά και σχετίζεται με την διαδικασία της παραγωγής του κεφαλαίου. Κι επειδή για έναν μεμονωμένο καπιταλιστή η προστασία του κέρδους, που αποκτάται από ένα νέο κομμάτι έρευνας ή λογισμικού ή από την επωνυμία μιας εταιρείας, γίνεται πολύ πιο δύσκολη όταν το λογισμικό μπορεί εύκολα να αναπαραχθεί και να αντιγραφεί, γι’ αυτό εταιρείες  και κυβερνήσεις ενδιαφέρονται τόσο για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας.

Η ψηφιοποίηση λοιπόν της πληροφορίας που επιτρέπει την επέκταση της τηλεργασίας, δεν είναι αποκλειστικά μια τεχνολογική καινοτομία αφού  επηρεάζει το χωρικό και χρονικό πλαίσιο της εργασίας. Ο μετασχηματισμός του κόσμου της εργασίας μέσα από ηλεκτρονικά δίκτυα και δίκτυα πολυμέσων και που η κρίση της πανδημίας βοήθησε να καθιερωθεί σε μεγάλη κλίμακα, χρησιμοποιείται από το κεφάλαιο για την καθιέρωση νέων ευέλικτων μορφών εργασίας που μπορεί να αυξήσει την κερδοφορία του αναδιοργανώνοντας τον τρόπο ελέγχου των εργαζομένων, αδιαφορώντας και πάλι για την εμβάθυνση της ανισότητας και την εξαθλίωση τους.