Σαρλ Φουριέ – ένας μεγάλος ουτοπικός σοσιαλιστής

Στις 10 Οκτώβρη του 1837, ο θυρωρός μιας πολυκατοικίας του Παρισιού βρίσκει νεκρό το Σαρλ Φουριέ στο φτωχικό του δωμάτιο. Έτσι πεθαίνει ένας από τους μεγάλους ουτοπικούς σοσιαλιστές, που στάθηκε πρόδρομος με τις ιδέες του για τον επαναστατικό, επιστημονικό σοσιαλισμό.

Τα σχέδια του Φουριέ για κοινωνικές μεταρρυθμίσεις συνδέονται με δύο περιστατικά. Το ρίξιμο του ρυζιού στη θάλασσα της Μασσαλίας, που χάλασε επειδή ο χοντρέμπορας το κρατούσε, περιμένοντας να ανέβει η τιμή του. Και ένα γεύμα σε ένα εστιατόριο του Παρισιού, όπου για ένα μήλο πλήρωσε σχεδόν εκατό φορές ακριβότερα από όσο κόστιζε στη Νορμανδία. Και οι δύο περιπτώσεις τον έπεισαν για την ατέλεια του βιομηχανισμού του αστικού συστήματος. Αργότερα ο Φουριέ έλεγε ότι, όπως ο Νεύτων, έτσι κι αυτός ανακάλυψε την ιδέα του “συνεταιρισμού”, χάρη σε ένα μήλο.

Ο Φουριέ αφιέρωσε τη ζωή του στην αποκάλυψη του καπιταλιστικού συστήματος και των κοινωνικών αντιθέσεων. Το έργο του ήταν διαποτισμένο από ανθρωπιστικό πάθος, από την επιθυμία να εγκαθιδρύσει μια τάξη πραγμάτων που θα εγγυόταν την εργασία, τα μέσα ύπαρξης και την ευημερία στους αδικημένους. Εκφραζόταν τολμηρά εναντίον του καπιταλιστικού συστήματος.

Το 1822 δημοσιεύει μια διατριβή (Πραγματεία για τον οικοκυρικό και γεωργικό συνεταιρισμό) που εκθέτει αναλυτικά τις φιλοσοφικές και κοινωνιολογικές του απόψεις και δίνει μεγάλη προσοχή στην κοινωνική κριτική και την περιγραφή της αρμονικής κοινωνίας. Προσπάθησε να επεξεργαστεί λεπτομερειακά τη δομή και τον τρόπο ζωής στις κολεκτίβες εργασίας, που ονόμαζε φάλαγγες (φαλανστήρια).

Η τραγική ειρωνεία όμως ήταν πως πίστευε ότι αυτοί οι συνεταιρισμοί μπορούσαν να εγκαθιδρυθούν άμεσα, χωρίς αλλαγή στο κοινωνικό σύστημα, και πίστευε ακράδαντα πως κάποιος πλούσιος βιομήχανος θα εφάρμοζε και θα χρηματοδοτούσε το σύστημά του. Παρά τις αυταπάτες του για το χαρακτήρα του καπιταλιστικού συστήματος, έδωσε σημαντική ώθηση με τις ιδέες του στο σοσιαλιστικό όραμα.

Ο Φουριέ έδειξε ότι το καπιταλιστικό σύστημα είναι φορέας ανωμαλίας, αναρχίας και πολέμων, τρέφει την εγκληματικότητα και, όσο αναπτύσσεται και πλησιάζει στην παρακμή του, τόσο πιο αποκρουστικό γίνεται. Είδε ενδείξεις σήψης του σύγχρονου πολιτισμού και των διαστροφών του, κυρίως στην ανωμαλία και την αναρχία, που είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του. Με ζωηρές πινελιές απεικόνισε τα κερδοσκοπικά τεχνάσματα και τη στενομυαλιά που χαρακτηρίζουν το γαλλικό εμπόριο, έδωσε σατιρική περιγραφή των σχέσεων μεταξύ των δύο φύλων και της θέσης των γυναικών στην αστική κοινωνία. Ήταν ο πρώτος που διατύπωσε την ιδέα ότι ο βαθμός της ελευθερίας που έχει αποκτήσει μια δεδομένη κοινωνία, πρέπει να μετριέται με το βαθμό ελευθερίας που έχει δοθεί στις γυναίκες.

Αν και δεν ήταν υλιστής, ο Φουριέ έδειξε ότι η κρατική εξουσία, η επιστήμη, η ηθική, η φιλοσοφία και η θρησκεία υπηρετούν τα συμφέροντα των πλουσίων, της άρχουσας τάξης. Μιλάει ειρωνικά για το αστικό σύνταγμα, τονίζοντας ότι υπόσχεται στους φτωχούς μόνο φανταστικά, εφήμερα δικαιώματα, ενώ τους αρνείται το πιο ζωτικό: ένα κομμάτι ψωμί.

Επέκρινε αριστοτεχνικά το σύνθημα της αστικής τάξης, που ήταν ιδιαίτερα δημοφιλές στη Γαλλία εκείνη την εποχή: “Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα”. Κατέδειξε ότι το σύνολο των φτωχών τάξεων της κοινωνίας, εξαναγκαζόμενο να υποδουλώνεται με τη μισθωτή εργασία, δεν έχει καμιά απολύτως πολιτική ή κοινωνική ελευθερία. Αυτό το συμπέρασμα χαράζει μια διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο Φουριέ και τους προηγούμενούς του φιλόσοφους του 18ου αιώνα.

Ο Ένγκελς γράφει πως “ο Φουριέ είναι άφταστος στην αντίληψή του για την ιστορία της κοινωνίας. Διαιρεί ολόκληρη την πορεία της, μέχρι τώρα, σε τέσσερα στάδια εξέλιξης -την αγριότητα, την πατριαρχία, τη βαρβαρότητα και τον πολιτισμό. Αυτό το τελευταίο είναι ταυτόσημο με τη λεγόμενη αστική κοινωνία που έχουμε σήμερα”.

Και πρόσθετε σε άλλο σημείο: “Ο Φουριέ παρέχει την απόδειξη ότι τη σημερινή κοινωνία μπορούμε να την βλέπουμε σαν πέρα για πέρα κατακριτέα και ότι με την κριτική της αστικής τάξης και μόνο, συγκεκριμένα της αστικής τάξης στις εσωτερικές της σχέσεις, ξέχωρα απ’ τη στάση της προς το προλεταριάτο, μπορεί να καταλήξει στην αναγκαιότητα της κοινωνικής αναδόμησης. Γι’ αυτή την πλευρά της κριτική του, ο Φουριέ μέχρι τώρα παραμένει μοναδικός”.

Ο Φουριέ προέβλεπε σε ένα ποίημά του πως μια μελλοντική γενιά θα μετέφερε τη στάχτη του στο Πάνθεον. Και κατά μία έννοια είχε δίκιο, αφού οι μπολσεβίκοι συμπεριέλαβαν το όνομά του στον οβελίσκο που ύψωσαν στους κήπους Αλεξαντρόφσκι στο Κρεμλίνο, μαζί με άλλους 18 διάσημους στοχαστές κι αγωνιστές που άνοιξαν το δρόμο για την έφοδο στον ουρανό.