Το ΚΚΕ, ο ταξικός αντίπαλος της 4ης Αύγουστου – Οι συνθήκες δράσης του στη μεταξική δικτατορία

Απόσπασμα από τον Α2 τόμο του Δοκιμίου Ιστορίας του ΚΚΕ 1918-1939, με αφορμή την κήρυξη σαν σήμερα στην Ελλάδα στρατιωτικού νόμου και την επιβολή της μεταξικής δικτατορίας.

Το ΚΚΕ υπήρξε ο βασικός, ο ταξικός αντίπαλος της 4ης Αυγούστου, που διακηρυγμένος της στόχος ήταν η καταπολέμηση του κομμουνισμού. Με ιδιαίτερη μανία η δικτατορική κυβέρνηση και τα κρατικά όργανα επιτέθηκαν στο ΚΚΕ και στην ΟΚΝΕ, με στόχο την πολιτική και ηθική τους εξόντωση, μαζί και σε ορισμένους συνεργαζόμενους με το ΚΚΕ.

Από την πρώτη μέρα -για την ακρίβεια νύχτα- της δικτατορίας, η Γενική Ασφάλεια Αθηνών και η Ειδική Ασφάλεια έθεσαν σε εφαρμογή, όπως είχαν διαταχθεί, σχέδια σύλληψης στελεχών του ΚΚΕ, τα οποία όμως δεν είχαν τα επιθυμητά αποτελέσματα. Στο «Μυστικόν Αρχείον» του Κ. Μανιαδάκη1 αναφέρεται χαρακτηριστικά:

«Το ΚΚΕ είχε και αυτό τας πληροφορίας του περί των προθέσεων του αειμνήστου Μεταξά. Ολίγας ημέρας προ της μεταβολής είχεν αρχίσει να θέτει εις ενέργειαν τον παράνομόν του μηχανισμόν. Ως εκ τούτου αι διαταχθείσαι συλλήψεις την νύκτα της 4^ης Αυγούστου δεν είχον την προσδοκωμένην επιτυχίαν. Τα σπουδαιότερα στελέχη του ΚΚΕ είχον εξαφανισθή. Από αυτά συνελήφθησαν μόνον οι Σ[ι]άντος και Θέος που ενεφάνιζον τότε την “νόμιμον” πλευράν του ΚΚΕ και οι οποίοι αργότερα εδραπέτευσαν (…) διά να ξανασυλληφθούν.»2

Αμέσως μετά από την επιβολή της, η δικτατορία προχώρησε στη θέσπιση αντικομμουνιστικού νομικού πλαισίου. Στις 12 Αυγούστου 1936, συγκροτήθηκε το υφυπουργείο της Δημόσιας Ασφάλειας. Δυο μέρες μετά, στη θέση του υφυπουργού διορίστηκε ο Κωνσταντίνος Μανιαδάκης, ο οποίος αποτέλεσε την «ψυχή» της αντικομμουνιστικής δράσης.

Μετά από περίπου ένα μήνα (18 Σεπτέμβρη) δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως ο ΑΝ 117/1936 «Περί μέτρων προς καταπολέμησιν του κομμουνισμού και των εκ τούτου συνεπειών». Τα πρώτα αντικομμουνιστικά νομοθετικά μέτρα συμπλήρωσε ο ΑΝ 375/1936 «Περί τιμωρίας των εγκλημάτων κατασκοπείας και των εγκληματικών ενεργειών των απειλουσών την εξωτερικήν ασφάλειαν της χώρας». Τα επόμενα χρόνια, ψηφίστηκαν επίσης ο ΑΝ 446/1937 «Περί Θεάτρων» με τον οποίο απαγορευόταν η «από σκηνής διδασκαλία θεατρικών έργων (…) αποβλέπουσιν εις τον προπαγανδισμόν των κομμουνιστικών ή άλλων ανατρεπτικών ιδεών»3 και ο ΑΝ 1075/1938 «Περί μέτρων ασφαλείας του Κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των πολιτών»,4 ο οποίος ουσιαστικά αντικατέστησε και «αναβάθμισε» το Ιδιώνυμο του Ελ. Βενιζέλου.

Παράλληλα, για να προληφθεί η «εισχώρησις κομμουνιστών» στις δημόσιες υπηρεσίες εφαρμόστηκε το Πιστοποιητικό Κοινωνικών Φρονημάτων για τους διοριζόμενους υπάλληλους σε κρατικές υπηρεσίες ή Οργανισμούς Δημοσίου Δικαίου. Διαλύθηκαν επίσης οι δημοσιοϋπαλληλικές συνδικαλιστικές οργανώσεις, ενώ «ελήφθη νομοθετική πρόνοια όπως μη εγγράφονται οι δημόσιοι υπάλληλοι εις διαφόρους συλλόγους ή σωματεία άνευ εγκρίσεως διδομένης από μέρους του αρμοδίου Υπουργείου από κοινού μεθ’ ημών [Σημείωση Δοκιμιού: το υφυπουργείο Δημόσιας Ασφάλειας]».5

Ένα από τα βασικά μέσα που χρησιμοποίησε η 4η Αυγούστου ενάντια στο ΚΚΕ και την ΟΚΝΕ ήταν η «δήλωση μετάνοιας», ο εξαναγκασμός δηλαδή των πολιτικών κρατουμένων να αποκηρύξουν ενυπόγραφα τις ιδέες και το Κόμμα τους. Οι δηλώσεις μετάνοιας δημοσιεύονταν στον Τύπο. Χιλιάδες πέρασαν από φριχτά βασανιστήρια, προκειμένου να υπογράψουν δήλωση μετάνοιας. Αρκετοί δεν υποχώρησαν.6 Οι περισσότεροι δεν άντεξαν. Η πλειοψηφία τους όμως παρέμεινε δίπλα στο ΚΚΕ και αργότερα δραστηριοποιήθηκαν μέσα από τις γραμμές του ΕΑΜ, ενώ πολλοί από αυτούς έδωσαν και τη ζωή τους. Απ’ όσους υπέγραψαν δήλωση μετάνοιας, ελάχιστοι πέρασαν στην υπηρεσία του αστικού κράτους. Το 1940, η δικτατορία ισχυριζόταν ότι 47.000 είχαν υπογράψει δηλώσεις μετάνοιας και απ’ αυτούς, μάλιστα, μόλις τρεις «απεδείχθη ότι ανεμίχθησαν εκ νέου εις κομμουνιστικάς κινήσεις».7 Ακόμα και από διόλου φιλικές προς το ΚΚΕ πηγές σημειώνεται ότι αυτός ο αριθμός δεν αντιστοιχούσε στην πραγματικότητα.8 Δημοσιεύτηκαν δηλώσεις προσώπων που δήλωναν πως «ουδέποτε» υπήρξαν κομμουνιστές.9 Αναφέρεται επίσης ότι στην περιφέρεια του Παγγαίου όλοι οι άντρες από 18 ως 50 ετών ειδοποιήθηκαν πως «πρέπει να υποβάλλουν δηλώσεις αποκήρυξης του κομμουνισμού στην έδρα της επαρχίας τους, αλλιώς θα συλληφθούν και θα εκτοπισθούν».10

Με βάση αυτό το νομοθετικό πλαίσιο, η δικτατορία προχώρησε σε μαζικές συλλήψεις,11 φυλακίσεις και εκτοπίσεις σε ξερονήσια.12 Επίσης, επικήρυξε στελέχη του Κόμματος.13 Στις 10 Νοέμβρη 1936 το ΠΓ κατήγγειλε την εκτόπιση 1.000 ατόμων από τη μέρα της εγκαθίδρυσης της δικτατορίας, τη φυλάκιση 330 με διάφορες ποινές, καθώς και ότι «καταζητούνται χιλιάδες ολόκληρες άνθρωποι, επειδή είναι εχθροί της δικτατορίας».14 Στη συνέχεια ο αριθμός των εξόριστων και φυλακισμένων αυξήθηκε, φτάνοντας το 1939 τους περίπου 2.000.

Συνολικά, χιλιάδες ήταν όσοι συνελήφθησαν στα χρόνια της 4ης Αυγούστου.15 Οι συλληφθέντες κομμουνιστές και άλλοι αγωνιστές υποβάλλονταν σε σκληρά βασανιστήρια: Ρετσινόλαδο, πάγος, φάλαγγα, ξερίζωμα νυχιών κ.ά.

Το πρώτο μεγάλο χτύπημα στον παράνομο μηχανισμό του δέχτηκε το ΚΚΕ το Σεπτέμβρη του 1936, όταν συνελήφθη ο ΓΓ της ΚΕ Νίκος Ζαχαριάδης. Αμέσως μεταφέρθηκε στην Ασφάλεια Πειραιά και λίγο αργότερα παραπέμφθηκε σε δίκη για παράβαση των νόμων «περί προστασίας του κοινωνικού καθεστώτος». Καταδικάστηκε σε φυλάκιση 4,5 ετών και σε εκτόπιση 2 ετών.16 Στις 22 Νοέμβρη 1936 μεταφέρθηκε στις φυλακές Κέρκυρας, ενώ το Δεκέμβρη του 1936 δικάστηκε και πάλι, αυτήν τη φορά από το Κακουργιοδικείο Πειραιά, με την κατηγορία ότι το Δεκέμβρη του 1926 δολοφόνησε τον αρχειομαρξιστή Γεωργοπαπαδάτο. Καταδικάστηκε σε 9 χρόνια ειρκτή.17

Το επόμενο σημαντικό χτύπημα στο ΚΚΕ καταφέρθηκε το Νοέμβρη του 1936. Η Ασφάλεια συνέλαβε, σε ένα σπίτι της οδού Αλεξανδρείας 2, τον Τηλέμαχο Μύτλα, υπεύθυνο της Τεχνικής Γραμματείας του ΠΓ. Στο υπόγειο αυτού του σπιτιού, βρισκόταν και το Αρχείο του ΠΓ, το οποίο έπεσε στα χέρια της Ασφάλειας. Πολλά από τα έγγραφα ήταν κωδικοποιημένα, όμως ο Τ. Μύτλας πρόδωσε και συνεργάστηκε με την Ασφάλεια για την αποκωδικοποίησή τους.

Παίρνοντας το Αρχείο του ΠΓ, η Ασφάλεια απέκτησε ακόμη μεγαλύτερες δυνατότητες να εντείνει τη χαφιεδοφοβία στο Κόμμα. Έχοντας, για παράδειγμα, γνώση των καθοδηγητικών και των καθοδηγούμενων στελεχών, μπορούσε να υποστηρίζει στους ανακρινόμενους, ότι τους πρόδωσαν οι τάδε ή οι δείνα, δίχως αυτό να ισχύει στην πραγματικότητα. Και βέβαια, μέσω του Αρχείου, η Ασφάλεια έμαθε ποιοι έφεραν τα ψευδώνυμα, διευθύνσεις, κομματικές χρεώσεις, τρόπους επαφής κ.ά.

Το ίδιο περίπου διάστημα, η Ασφάλεια συνέλαβε τον Μιχάλη Τυρίμο, μέλος της ΚΕ, και άλλα 9 στελέχη της ΚΟΑ.18 Οι συλληφθέντες μεταφέρθηκαν στην Ασφάλεια, όπου και δολοφονήθηκε ο Μήτσος Μαρουκάκης, τον οποίο εκπαραθύρωσαν από το κτήριο της Γενικής Ασφάλειας, λέγοντας ότι αυτοκτόνησε. Ήταν ο πρώτος νεκρός του ΚΚΕ επί 4ης Αυγούστου. Οι υπόλοιποι παραπέμφθηκαν στα δικαστήρια και καταδικάστηκαν σε διάφορες ποινές.

Στις 26 του Νοέμβρη, η Ασφάλεια συνέλαβε τον Γιάννη Μιχαηλίδη, μέλος του ΠΓ της ΚΕ.19 Την επόμενη μέρα συνέλαβε και τον Γρηγόρη Σκαφίδα,20 χάρη σε σημειώματα που βρήκε κατά τη σύλληψη του Μύτλα.21

Μετά από τα πρώτα χτυπήματα, το ΠΓ σε Απόφασή του, που δημοσίευσε ο Ριζοσπάστης στις 10 του Νοέμβρη, σημείωνε ότι «εξαιτίας της παραβίασης συνωμοτικών κανόνων από αρκετά στελέχη, κυρίως της Αθήνας, ο ταξικός εχθρός κατόρθωσε να δώσει σημαντικά χτυπήματα που μπορούσαν ν’ αποφευχθούν».

Παράλληλα, καθόριζε ως εξής τα καθήκοντα των Οργανώσεων Αθήνας και Πειραιά:

«α) Προφύλαξη των οργανώσεων απ’ τα χτυπήματα τής δικτατορίας. Διεξαγωγή πλατειάς καμπάνιας ανάμεσα στα μέλη τους για τη συνωμοτική τους διαπαιδαγώγηση. Διαρκής αναπροσαρμογή του μηχανισμού τους, ώστε να εξουδετερώνονται οι προσπάθειες της δικτατορίας, χτυπήματος και αποσύνθεσης των οργανώσεων. Ακατάπαυτη πάλη ενάντια στο χαφιεδισμό, τις προβοκάτσιες και μπολσεβίκικη επαγρύπνηση και αυστηρότητα σ’ όλα τα ζητήματα που έχουν σχέση με τη διαφύλαξη των οργανώσεων.

β) Επανεξέταση τής προέλευσης και τής δουλειάς των στελεχών τους και τοποθέτηση στις καθοδηγητικές θέσεις αφοσιωμένων και αποφασιστικών κομμουνιστών.

γ) Ανάπτυξη τής πρωτοβουλίας των κατωτέρων οργανώσεων και όλων των μελών του Κόμματος.

δ) Εξασφάλιση τής έκδοσης άφθονου έντυπου υλικού και από μιας τουλάχιστο εφημερίδας από κάθε αχτιδική οργάνωση.»

Καλούσε τις Οργανώσεις να εντείνουν τη δράση τους στις μαζικές οργανώσεις «κατά πρώτο λόγο στα συνδικάτα», στην οργάνωση μερικών αγώνων, στο ξεσκέπασμα της φασιστικής δημαγωγίας, την περιφρούρηση των μαζικών οργανώσεων από τη φασιστικοποίηση, για τη συγκρότηση «του ενιαίου εργατικού μετώπου και του λαϊκού μετώπου στις συνοικίες, εργοστάσια και στρατό».22

Στις 6 Νοέμβρη του 1936 συνεδρίασε και η Κεντρική Επιτροπή της ΟΚΝΕ που καθόρισε αντίστοιχα καθήκοντα για τις Οργανώσεις της, με πρώτο την «εξασφάλιση της Ομοσπονδίας απ’ τα χτυπήματα της Ασφάλειας, ανάδειξη νέων αφοσιωμένων στελεχών για την συμπλήρωση των κενών που δημιουργεί η τρομοκρατία, δημιουργία και ανάπτυξη του τεχνικού μηχανισμού, πλατειά κυκλοφορία έντυπου υλικού».23

Παραπομπές

1.«Το Μυστικόν Αρχείον της Περιόδου 1936-1941» δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Εθνικός Κήρυξ από τις 9 Οκτώβρη 1949 έως την 1η Απρίλη 1950. Σύμφωνα με την εφημερίδα, ήταν «ελεγμένο προσωπικά» από τον Κωνσταντίνο Μανιαδάκη.

2.Εθνικός Κήρυξ, 9.10.1949.0 Ριζοσπάστης, την επομένη της 4ης Αυγούστου έγραψε: «Η φασιστική διχτατορία από χθες άρχισε τις συλλήψεις των λαϊκών αγωνιστών. Σε δεκάδες πολλές φθάνει ο αριθμός των συλληφθέντων σε Αθήνα και Πειραιά. Μεταξύ των άλλων πιάστηκαν οι σ.σ. βουλευτές Γληνός και Θέος.» (Ριζοσπάστης, 5.8.1936).

3.Εφημερίς της Κυβερνήσεως, 25.1.1935 (ΦΕΚ 23Α).

4.Εφημερίς της Κυβερνήσεως, 11.2.1935 (ΦΕΚ 45Α).

5.Αρχείο της ΚΕ του ΚΚΕ, Έγγραφο 390907, Εμπιστευτική Εγκύκλιος του υφυπουργείου Δημόσιας Ασφάλειας περί δημοσίων υπαλλήλων, αναμειγνυόμενων εις κομμουνιστικάς ενεργείας, 1939, όπου αναφέρεται ακόμα ότι από την 4η Αυγούστου 1936 ως την 4η Aυγούστου 1939 συνελήφθησαν 300 δημόσιοι υπάλληλοι «οίτινες ανεμίχθησαν ποικιλοτρόπως εις κομμουνιστικάς ενέργειας».

6.Έγραφε η Νεολαία, τον Ιούνη του 1937: «Ο φοιτητής σ. Π. Πασχαλίδης δέρνονταν μέχρις αιμοπτυσίας στην Ειδική Ασφάλεια, η οικογένειά του τον πίεζε να κάνει δήλωση κι’ αυτός απαντούσε: “Ήμουνα, είμαι και θα είμαι κομμουνιστής”. Τον νέο σ. Παπαγιώργη τον πέταξαν απ’ την ταράτσα της Ασφάλειας, του σπάσαν τα κόκκαλα, πλευρά, χέρι και πόδι και κράτησε ηρωική στάση. Υπέροχη στάση κράτησαν και οι φοιτητές Σίμος, Χατζηγιάννης και Παπαϊωάννου που πιάστηκαν στην υποδοχή του Ζ. Ζε. (…) Τον σ. Χατζηγιάννη του ξερίζωσαν τ’ αυτιά γιατί στην υπόσχεσή τους ότι αν κάνει δήλωση θα τον δικάσουν τρεις μήνες, απάντησε θαρραλέα: “Μα σε τρεις μήνες δεν θα υπάρχετε”.» (Νεολαία, 24.6.1937).

7.Υφυπουργείο Τύπου και Τουρισμού-Διεύθυνση Λαϊκής Διαφωτίσεως, Τέσσαρα χρόνια διακυβερνήσεως I. Μεταξά, τόμ. Β’, έκδ. 4ης Αυγούστου, σελ. 213.

8.Αναφέρεται χαρακτηριστικά: «Βέβαια έγιναν σφάλματα και υπερβολές στην εφαρμογή της ασυνήθιστης αυτής μεθόδου καταπολεμήσεως του κομμουνισμού. Επί παραδείγματι σχεδόν 45.000 τέτοιες δηλώσεις υπεγράφησαν και εδημοσιεύθησαν στα 4 χρόνια της δικτατορίας, αριθμός δηλαδή πολύ ανώτερος από τον πραγματικό αριθμό των μελών του Κόμματος, την εποχή εκείνη. Διάφορα τοπικά αστυνομικά όργανα από υπερβολικό ζήλο συχνά αποσπούσαν “δηλώσεις” από πρόσωπα που δεν ήταν μέλη του Κόμματος αλλά που εθεωρούντο, για τον ένα ή τον άλλο λόγο, ως συμπαθούντες.» (Δ. Κούσουλας, Επιβουλή και Αποτυχία. Η ιστορία του ΚΚΕ 1918-1949, εκδ. Καμπάνα, 1971, σελ. 122)

9.Είναι χαρακτηριστική η παρακάτω δήλωση που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Ακρόπολις: «Ο Υπογεγραμμένος Ι.Α. Τ, κάτοικος Μώλου Θερμοπυλών, δηλώ υπευθύνως ότι ουδέποτε υπήρξα κομμουνιστής, τον κομμουνισμόν αποστρέφομαι και θεωρώ καταστρεπτικόν διά την πατρίδα, είμαι ενθουσιώδης εθνικιστής και οπαδός του εθνοσωτήριου έργου του Εθνικού Κυβερνήτου I. Μεταξά, ον θα ακολουθώ εις πάσαν εθνικήν εκδήλωσιν.» Το ίδιο ακριβώς κείμενο υπέγραφε και ο A. Κ. Α. (Ακρόπολις, 27.2.1937).

10.Πολιτική Επιθεώρηση, 15.9.1939. (Η Πολιτική Επιθεώρηση, έβγαινε από την Ομάδα Συμβίωσης Πολιτικών Εξόριστων Ανάφης).

11.Ο Ριζοσπάστης κατήγγειλε ότι: «Στην Ξάνθη, Κόρινθο, Λαμία, Κιάτο και Σουφλί έγιναν μαζικές συλλήψεις αντιφασιστών. Στην Ξάνθη ξεπερνούν τους 130, βασανίστηκαν δε συνεχώς επί 5 μέρες με ξυλοδαρμό, φάλαγγα, ρετσινόλαδο, καρφίτσες και καλάμια σε βαθμό που πολλούς αναγκάστηκαν να τους μεταφέρουν στο νοσοκομείο. (…) Στο Ηράκλειο Κρήτης πιάστηκαν 6 εργάτες κατηγορούμενοι για εκδότες της εφημερίδας Αυγής, όργανο της ΚΝ Κρήτης». (Ριζοσπάστης, 10.11.1936)

12.Το ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα, τόμ. 4, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1975, σελ. 528.

13.Για παράδειγμα, ο Νίκος Ζαχαριάδης είχε επικηρυχθεί για 100.000 δραχμές, ο Βασίλης Νεφελούδης για 75.000 δραχμές και ο Γιώργος Σιάντος για 50.000 δραχμές.

14.Ό.π., σελ. 403.

15.Υφυπουργείο Τύπου και Τουρισμού-Διεύθυνση Λαϊκής Διαφωτίσεως, Τέσσαρα χρόνια διακυβερνήσεως I. Μεταξά, τόμ. Β’, έκδ. 4ης Αυγούστου, σελ. 212.

16.Σε αυτήν τη δίκη, ο Νίκος Ζαχαριάδης είπε στους δικαστές του: «Αναλαμβάνω όλες τις ευθύνες για τις πράξεις του ΚΚΕ, γιατί ότι έκανε μέχρι τώρα το Κομμ. Κόμμα είταν για το καλό του λαού.» (Η Νεολαία, 11.11.1936).

17.Ακρόπολις, 24.12.1936.

18.Οι συλληφθέντες συμμετείχαν σε αχτίφ συνδικαλιστικών στελεχών της ΚΟΑ που γινόταν σε ένα σπίτι της οδού Δασκαλογιάννη 13, στους πρόποδες του Λυκαβηττού. (Εθνικός Κήρυξ, 11.10.1949).

19.Αναφέρεται σε βιογραφικό σημείωμα του Μιχαηλίδη, που παρατίθεται στο 1931-1944 Φάκελος Ελλάς. Τα Αρχεία των Μυστικών Σοβιετικών Υπηρεσιών, εκδ. Νέα Σύνορα-Α. Λιβάνη, Αθήνα, 1993, σελ. 43.

20.Ο Γρηγόρης Σκαφίδας μαζί με τους Κλάρα, Μιχαλέα, Βασάλο, Παγώνη και Μάγγο, λίγους  μήνες μετά (5 Ιούνη 1937) μεταφέρθηκαν από τις φυλακές της Αίγινας στο Εφετείο για να  δικαστούν, απ’ όπου και απέδρασαν. (Εθνικός Κήρυξ, 16.10.1949).

21.Την επόμενη μέρα, χάρη στα σημειώματα, συνελήφθησαν οι Θανάσης Κλάρας και Ρένος Μιχαλέας. (Εθνικός Κήρυξ, 15.10.1949).

22.Το ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα, τόμ. 4, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1975, σελ. 402-4C:

23.Η Νεολαία, 11.11.1936.