Ο Φιντέλ το άλογο και η γλυκιά παλίρροια της Επανάστασης — 4 ποιήματα του Χουάν Χέλμαν

Τα τέσσερα ποιήματα που παρουσιάζονται εδώ είναι ένας ελάχιστος φόρος τιμής στον Γίγαντα Φιντέλ, με αφορμή την 94η επέτειο γέννησής του (13 Αυγ. 1926 – 25 Νοε. 2016).

Προέρχονται από την ποιητική συλλογή GOTÁN (1962), του σπουδαίου Αργεντίνου ερωτικού ποιητή, και στρατευμένου κομμουνιστή, Χουάν Χέλμαν (3 Μαΐ. 1930 – 14 Ιαν. 2014).

Στο πρώτο ποίημα, το καλύτερο κατά τη γνώμη μου που έχει γραφτεί για τον Φιντέλ –από τις μεγαλύτερες μορφές όλων των εποχών– ο Χέλμαν εκφράζει την αγάπη του και το θαυμασμό του στον αθάνατο Κομαντάντε· στα άλλα τρία αποτυπώνεται ο έρωτάς του για την Κουβανική Επανάσταση και η μεγάλη της επίδραση στη ζωή και στην ποίησή του.

Η επανάσταση και ο έρωτας. Ο έρωτας για την επανάσταση. «Η γλυκιά παλίρροια της Επανάστασης»…

Και ο Φιντέλ, «το άλογο», όπως τον εφώναζε τρυφερά ο λαός. Που «έκανε την καρδιά του σημαία, την έκανε ψωμί, νερό, μπαρούτι, να φάνε, να πιούνε, να πολεμήσουνε οι λαοί, για να πραγματοποιήσουνε το όνειρο εκείνο που το βλέπεις μονάχα σε έναν (παν)ανθρώπινο σοσιαλιστικό κόσμο. Στον σημερινό κόσμο της Κούβας, λαμπρό παράδειγμα ανώτερης προσφοράς και απόλυτης διεθνιστικής αλληλεγγύης.

 [Δυο λόγια για τη συλλογή, βλ. κάτω].

Χουάν Χέλμαν: 4 ποιήματα

*

Πρόλογος – Μετάφραση – Επιλεγόμενα
Μπάμπης Ζαφειράτος / Μποτίλια Στον Άνεμο

*

Φιντέλ, 1958. Ποταμός Γιάρα, Σιέρα Μαέστρα.
Φωτό του Ενρίκε Μενέσες. (Πηγή: http://www.fidelcastro.cu)

Φιντέλ

Χουάν Χέλμαν

θα πούνε αυτολεξεί για τον φιντέλ
μεγάλος αρχηγός αυτός που άναψε φωτιές στην ιστορία και τα ρέστα
μα ο λαός τονε φωνάζει το άλογο κι είναι η πάσα αλήθεια
μια μέρα εκαβαλίκεψε ο φιντέλ απάνω στον φιντέλ
τίναξε το κεφάλι του μπροστά κι ενάντια ρίχτηκε στον πόνο ενάντια στο θάνατο
κι ακόμα πιο ορμητικά ενάντια στης ψυχής τον κουρνιαχτό
η Ιστορία θα φλυαρήσει για τις ένδοξες τις πράξεις του
μα προτιμάω να τονε θυμάμαι εκεί στο γύρισμα της μέρας
που εκοίταξε τη γη του και είπε είμαι η γη
που το λαό του εκοίταξε και είπε είμ’ ο λαός
κι έβαλε τέρμα στο μαράζι του στη λησμονιά του στα σκοτάδια του
και μοναχός του κόντρα στον κόσμο ολάκερο σ’ ένα παλούκι εκρέμασε
την ίδια την καρδιά του μοναδικό του απόχτημα
μες στον αέρα την ξεδίπλωσε σαν μια σημαία τεράστια
σαν μια μεγάλη πυρκαγιά κόντρα στη μαύρη νύχτα
σαν χτύπημα παράφορου έρωτα στο πρόσωπο του φόβου
σαν έναν άνθρωπο που τρέμοντας βουλιάζει μες στον πόθο
ύψωσε την καρδιά του να φτερουγάει στον άνεμο
την έδωσε για να φάνε να πιούνε να βάλουνε φωτιά
είναι ο φιντέλ μια χώρα
τον έχω δει να κυματίζουνε πρόσωπα πάνω στο πρόσωπό του
η Ιστορία θα ταχτοποιήσει τους λογαριασμούς της πρόβλημά της
μα εγώ τον είδα τότε που ανορθώνονταν οι άνθρωποι για το έχει τους
καληνύχτα Ιστορία άνοιξε διάπλατες τις πύλες σου
με τον φιντέλ περνάμε με το άλογο

Γκοτάν  (1962)
Μετάφραση: Μπάμπης Ζαφειράτος, 5 Ιανουαρίου 2017

*

Ναι Κούβα

Χουάν Χέλμαν

Είναι σκληρό και στεγνό το χώμα εδώ πέρα
σαν ποτισμένο με ήττες, με μαύρο κλάμα,
κάθε βράδυ σε αγκαλιάζω φιλώντας τα βλέφαρά σου,
πάρεξ την τρυφεράδα μου δεν έχω τίποτ’ άλλο να σου δώσω,
είναι τρυφερό ετούτο που γεννιέται τρυφερή είναι η Κούβα
που πάει να πει τη ζήση μου όλη να σου δώσω,
αυτό που μου δίνεις, αυτό που έμαθα αγαπώντας σε,
αυτήν εδώ ακριβώς τη δίψα που μου δίνεις.

Γκοτάν  (1962)
Μετάφραση: Μπάμπης Ζαφειράτος, 10 Αυγούστου 2020

*

Στην Αβάνα ξανά

Χουάν Χέλμαν

Έπρεπε να ’ναι η Αβάνα,
εκεί σε βρήκα, σε έχασα εκεί,
μες στην Αβάνα υψωμένη απ’ τη γλυκιά παλίρροια
       της Επανάστασης
μέσα στην αγάπη βρισκόσουνα,
στο πρόσωπο κάθε πολιτοφύλακα, γυναίκας ή άντρα κοιτώντας
       τη θάλασσα φίλη κι εχθρό
ήσουνα, απουσία μου, της μνήμης μου πόνος,
στην απελευθερωμένη χαρά της Αβάνας σε βρήκα
       να γέρνεις πάνω στα χέρια σου
μα στη Λας Βίγιας, στο Ματάνσας,
με τους αγρότες παραδομένους για πρώτη φορά
       στη ζωή,
με την ελευθερία να κυλάει ανάμεσά τους σαν ένα
       ποτάμι αόρατο κι όμορφο,
η φωνή σου τριζοβόλαγε απαλή δυνατή, μια φωτιά
       που δεν σβήνει.

Κι έτσι μαθαίνω το πεπρωμένο μου να σε έχω
       στον καθέναν εκτός από εσένα,
να σε διατρέχω στα χιλιάδες πρόσωπα να σε συναντάω
και να σε μοιράζομαι στα χιλιάδες χέρια που με αγγίζουνε,
ήτανε στην Αβάνα μια πεντακάθαρη μέρα όπως τα μάτια σου,
εκεί σε έχασα, σε βρήκα εκεί,
είσαι απέραντη,
ο λαός είναι ζεστός, στοργικός.

Γκοτάν  (1962)
Μετάφραση: Μπάμπης Ζαφειράτος, 10 Αυγούστου 2020

*

Αβάνα – Μπάιρες

Χουάν Χέλμαν

Επειδή περπατάω χωρισμένος στα δυο γίνεται μέσα μου
ένας αγώνας, ένας αλλόκοτος πόλεμος,
χαιρετίζω τα δυο αντιμαχόμενα μέρη μου,
να παραδίνονται εκεί, να τρώγονται, να καταστρέφονται,
να φεύγουνε και να ’ρχονται ξαφνικά χωρίς άδεια,
τα μουγκρητά τους ταρακουνάνε τους συμπολίτες μου
κυκλοφορώ παρεμβαίνοντας, απορροφημένος,
γεμάτος σφαίρες, πόνους, ουλές,
τα κομμάτια μου κινούνται φλεγόμενα
τα μισά μου μισούνται με πάθος
δε θα βρούνε γαλήνη παρά μόνο στη σκόνη τους
που άρχισε ήδη να σηκώνεται μες στο σκοτάδι.

Γκοτάν  (1962)
Μετάφραση: Μπάμπης Ζαφειράτος, 10 Αυγούστου 2020

Φιντέλ. Σιέρα Μαέστρα, 1958
Φωτό του Enrique Meneses (Μαδρίτη, 21 Οκτ. 1929 – 6 Ιαν. 2013)

[Ισπανικό κείμενο στο τέλος]

*

Fidel, de Juan Gelman

Απαγγελία της εξαιρετικής Κουβανής ηθοποιού Κορίνα Μέστρε (Corina Mestre (γεν. 12 Οκτ. 1954), από εκδήλωση της Εθνικής Συνέλευσης Λαϊκής Εξουσίας –Asamblea Nacional del Poder Popular (ANPP), τη 1 Δεκ. 2017 στο Γκουαντάναμο, που ήταν αφιερωμένη στον ένα χρόνο από το θάνατο του Φιντέλ (26 Νοε. 2016).

*

Επιλεγόμενα

27 Νοεμβρίου 2011. Ο Χουάν Χέλμαν, τιμώμενο πρόσωπο, στην XXV Διεθνή Έκθεση Βιβλίου στη Γουανταλαχάρα του Μεξικού. Φωτογραφία Rafael del Río / dpa/ rcDostawca: PAP/DPA. (Πηγή: juangelman.net)

Τα παραπάνω τέσσερα ποιήματα (επί συνόλου 6) ανήκουν στην τρίτη, τελευταία, ενότητα της συλλογής Gotán, υπό τον γενικό τίτλο CUBA SÍ:

Cuba sí, Fidel, Camilo Cienfuegos, Habana Revisited, Cαrta A Roberto Fernández Retamar, Habana-Baires.

— O Καμίλο Σιενφουέγος έχει ήδη δημοσιευτεί στην Κατιούσα (6/2/2019) και αφήσαμε απ’ έξω το Γράμμα στον Ροβέρτο Φερνάτες Ρεταμάρ (από τις σημαντικότερες φωνές της κουβανικής λογοτεχνίας, στενός φίλος του Χέλμαν), που έχει περισσότερο προσωπικό χαρακτήρα

— Ο Φιντέλ, πρωτοδημοσιεύτηκε στην Μποτίλια Στον Άνεμο, στις 6 Ιαν. 2017. Εδώ παρουσιάζεται με κάποιες μικρές διαφοροποιήσεις.

*

— Gotán: Ανασυλλαβισμός της λέξης Tango (Τάνγκο) από την αργκό των περιοχών, κυρίως, της Λεκάνης του Ρίο δε λα Πλάτα (Αργεντινής – Ουρουγουάης). Εξού και το γνωστό, πολύ καλό, αργεντίνικο μουσικό σύνολο Gotan Project (Γκόταν Πρότζεκτ).

— Habana–Baires: Baires· συντομογραφία για το B–uenos Aires).

*

Το Gotán (εκδόσεις Horizonte, 1962, στη σειρά με τον χαρακτηριστικό τίτλο La Rosa Blindada –Το Θωρακισμένο Τριαντάφυλλο –βλ. και κάτω) είναι ένα βαθιά συναισθηματικό, πολιτικό-κοινωνικό, ευφυές, μικρό (43 σελ.) βιβλιαράκι 23 ποιημάτων, αποτελούμενο από τρεις ενότητες —Γκοτάν (Gotán) με 7 ποιήματα· Σαν Ελπίδα (Como Esperanza) με 9 ποιήματα· Κούβα, Ναι (Cuba Sí) με τα 6 προαναφερθέντα ποιήματα— και ένα ποίημα-επίλογο με τίτλο Final.

Με αυτήν την τέταρτη συλλογή του, ο Χέλμαν θα επιβληθεί στο παγκόσμιο ποιητικό στερέωμα, εγκαινιάζοντας μια γλώσσα που παραλείπει στίξη και γραμματικούς κανόνες —χαρακτηριστικά τα ποιήματα Φιντέλ και Καμίλο Σιενφουέγος— και δημιουργεί καινούργια λεκτικά δεδομένα, τα οποία θα παγιωθούν από την επόμενη εμβληματική δουλειά του, Χολέρα των Βοοειδών (Cólera Buey πρώτη έκδοση Αβάνα 1965). 

Την εποχή που εκδίδεται και κυκλοφορεί το Gotán (1962-63), ο Χέλμαν, υποστηρίζει την ανάληψη της εξουσίας με τον ένοπλο αγώνα, όπως όλοι σχεδόν οι στρατευμένοι ποιητές και συγγραφείς της γενιάς του, και συγκρούεται με την «επίσημη» συντηρητική γραμμή του ΚΚ Αργεντινής.

Αυτή η δια-πάλη αποτυπώνεται εύγλωττα στο ποίημα Αβάνα-Μπάιρες. Το 1963 ο Χέλμαν θα πάρει αποστάσεις από το κόμμα (μέλος του από το 1954) και την επόμενη χρονιά θα αποχωρήσει και θα ενταχθεί στη συντακτική ομάδα του βραχύβιου, πλην σημαντικού πολιτικού – λογοτεχνικού περιοδικού, La Rosa Blindada (από την ομώνυμη λογοτεχνική σειρά), το οποίο ξεκίνησε ως μηνιαίο, αλλά μέχρι το 1966 θα μετρήσει μόνο 9 τεύχη (Οκτ. 1964 – Σεπ. 1966).

Για την ιστορία:

Στο Νο 6 του περιοδικού (Σεπ.-Οκτ. 1966) βρίσκουμε μακροσκελές 7σέλιδο άρθρο του Τσε με τίτλο Ο Σοσιαλισμός και ο Άνθρωπος στην Κούβα. Στο Νο 8 (Απρ.-Μάι. 1966) Επιστολή του Φιντέλ Κάστρο στον Ου Θαντ (ΓΓ του ΟΗΕ). Και στο Νο 9, Συνέντευξη με τον Χο Τσι Μινχ.

Από τις ομώνυμες εκδόσεις θα  κυκλοφορήσει και το βιβλίο του Φιντέλ Κάστρο «Το Μαρξιστικό Λενινιστικό Κόμμα».

Μπάμπης Ζαφειράτος, Αύγ. 2020

*

Φιντέλ του Χουάν Χέλμαν

Από τον Αργεντίνο μουσικό και ηθοποιό Λουίς Κάρο (Δίσκος 1997) 

*

Δεκέμβρης 1943. Ο Φιντέλ 17 ετών στην επαρχία Μπιράν, γενέτειρά του, με το άλογό του τον Careto (: άλογο με λευκό πρόσωπο). Όσο έλειπε για σπουδές στο Σαντιάγο, κανείς άλλος δεν καβάλησε τον Careto. (Πηγή φωτό: http://www.fidelcastro.cu)

*

1957. Σιέρα Μαέστρα. Ο Φιντέλ το άλογο, στο άλογο λόγω… γρίπης. Φωτό, Ενρίκε Μενέσες. (Στην κορυφή λεπτομέρεια. Πηγή: https://www.msn.com/es-es/)

__________________________

Σημείωση:

Ο φωτογράφος Ενρίκε Μενέσες (Μαδρίτη, 21 Οκτ. 1929 – 6 Ιαν. 2013) κατέχει ένα ιστορικό ρεκόρ: Έμεινε στη Σιέρα Μαέστρα με τον Φιντέλ και τους αντάρτες τέσσερεις μήνες (Δεκέμβρη 1957 – τέλος Μαρτίου 1958) και έβγαλε 2.000 φωτογραφίες, μία εκ των οποίων, ο Φιντέλ που σημαδεύει με ένα μπράουνινγκ, έγινε και εξώφυλλο του περιοδικού Paris Match, στις 19 Απριλίου 1958, κάνοντας ουσιαστικά γνωστή στον κόσμο την Κουβανική Επανάσταση.

__________________________

*

Βλέπε επίσης:

Καμίλο οι Εκατό Πυρκαγιές: Από τις πένες των Χουάν Χέλμαν και Κάρλος Πουέμπλα

Ο Τσε του Χουάν Χέλμαν: Εξαίσιος με τα άλογα που τραγουδάνε

Το ίδιο ποίημα από Μποτίλια Στον Άνεμο με περισσότερες φωτό και πληροφορίες για τον ποιητή, αλλά και για τον Ρεταμάρ:

Χουάν Χέλμαν: Αφού έλεγε ότι πρέπει ν’ αγωνιστούμε μέχρι την τελική νίκη τότε δεν πέθανε

Μια ακόμη απαγγελία της Κορίνας Μέστρε στην Κηδεία του Φιντέλ:

Κούβα, 1 Γενάρη 1959: Θριαμβικό Εμβατήριο του Αντάρτικου Στρατού

Ισπανικό κείμενο

FIDEL

Juan Gelman

dirán exactamente de fidel
gran conductor el que incendió la historia etcétera
pero el pueblo lo llama el caballo y es cierto
fidel montó sobre fidel un día
se lanzó de cabeza contra el dolor contra la muerte
pero más todavía contra el polvo del alma
la Historia parlará de sus hechos gloriosos
prefiero recordarlo en el rincón del día
en que miró su tierra y dijo soy la tierra
en que miró su pueblo y dijo soy el pueblo
y abolió sus dolores sus sombras sus olvidos
y solo contra el mundo levantó en una estaca
su propio corazón el único que tuvo
lo desplegó en el aire como una gran bandera
como un fuego encendido contra la noche oscura
como un golpe de amor en la cara del miedo
como un hombre que entra temblando en el amor
alzó su corazón lo agitaba en el aire
lo daba de comer de beber de encender
fidel es un país
yo lo vi con oleajes de rostros en su rostro
la Historia arreglará sus cuentas allá ella
pero lo vi cuando subía gente por sus hubiéramos
buenas noches Historia agranda tus portones
entramos con fidel con el caballo

Gotán (1962)

*

CUBA SÍ

Juan Gelman

Es duro y seco el suelo aquí
como regado con derrotas, lloros oscuros,
cada noche te abrazo besándote los párpados,
no más que mi ternura tengo para ofrecerte,
es tierno lo que nace es tierna Cuba
es decir que te ofrezco todos mis nacimientos,
lo que me das, lo que aprendí de mí queriéndote,
la sed que das, exactamente.

Gotán (1962)

*

HABANA REVISITED

Juan Gelman

Tenía que ser la Habana,
allí te encontré, allí te perdí,
en la Habana levantada por la marea dulce de
la Revolución
debajo del amor estabas,
en cada rostro de miliciano o miliciana mirando
el mar amigo y enemigo
estabas, ausencia mía, dolor de la memoria,
en la alegría liberada de la Habana hallé tus
manos inclinándose
pero en Las Villas, en Matanzas,
bajo los campesinos entregados por primera vez
a vivir,
bajo la libertad circulando entre ellos como un
río invisible y advertible,
iba tu voz aún crepitando suave dura, fuego sin
apagar.

Así voy aprendiendo mi destino de tenerte en
cada uno menos en ti,
de recorrerte por miles de rostros reuniéndote
y repartiéndote por miles de manos que me tocan,
fue en la Habana un día abierto como tus ojos,
allí te perdí, allí te encontré,
eres interminable,
el pueblo es dulce, íntimo.

Gotán (1962)

*

HABANA – BAIRES

Juan Gelman

Por andar dividido en dos me ocurre
una lucha, una guerra extraordinaria,
yo saludo a mis partes combatientes,
allá se den, se coman, se destrocen,
van y vuelven de pronto sin permiso,
sus estruendos conmueven a mis conciudadanos
voy por la calle intervenido, absorto,
lleno de tiros, ayes, cicatrices,
mis pedazos flamean encendidos,
se odian mis mitades con fervor
no habrán de hallar la paz sino en su polvo
de manifestación ya por la sombra.

Gotán (1962)