Ιλία Έρενμπουργκ – Ένας λογοτέχνης μεγάλος, σαν τον λαό του!

Ο Ίλια Έρενμπουργκ ήταν ένας από τους πιο σημαντικούς σοβιετικούς λογοτέχνες του περασμένου αιώνα, στρατευμένος από νεαρή ηλικία και ως το τέλος της ζωής του στο κόμμα των μπολσεβίκων, χωρίς ωστόσο αυτό να αποτρέψει κάποιες αντιφάσεις, όπως θα δούμε και στη συνέχεια.

Γεννήθηκε στις 27 Αυγούστου του 1891 στο Κίεβο της Ουκρανίας (κομμάτι της τσαρικής Ρωσίας εκείνα τα χρόνια) από Εβραίους γονείς, που μετακόμισαν στη Μόσχα, όταν ήταν πέντε χρονών. Στρατεύτηκε από τα εφηβικά του χρόνια στο επαναστατικό κίνημα και πριν ενηλικιωθεί, συνελήφθη και κατέφυγε εξόριστος στο Παρίσι, που θα σφραγίσει τη διαμόρφωσή του και τις παραστάσεις του. Στην εξορία γνωρίζεται με τον ηγέτη των μπολσεβίκων, τον Λένιν, αλλά και με πλήθος προσωπικότητες των γραμμάτων και των τεχνών -και όχι μόνο- όπως τον Πικάσο και τον Μοντιλιάνι, ενώ αργότερα θα συναντηθεί με τον Αϊνστάιν και τον Χέμινγουεϊ.

Θεωρείται ο Σοβιετικός Παριζιάνος, που έχει τις περισσότερες γνωριμίες με τον “δυτικό κόσμο”, αντιλαμβάνεται καλύτερα πώς λειτουργεί και είναι πιο κοντά στον τρόπο σκέψης του.

Επιστρέφει στη Ρωσία μετά την πτώση του τσάρου, μες στο ’17 και αρχικά είναι διστακτικός ως προς την Οχτωβριανή Επανάσταση και τις προοπτικές της. Ζει στο Βερολίνο την τριετία 1921-24 και παρακολουθεί από κοντά τις διακυμάνσεις της πυκνής αυτής περιόδου και τους μεγάλους αγώνες της γερμανικής εργατικής τάξης. Μέχρι το 1925 περνάει την πιο παραγωγική του περίοδο και διακρίνεται στη λογοτεχνία, την ποίηση αλλά και ως πολεμικός ανταποκριτής, με δεκάδες έργα στο ενεργητικό του.

Με αυτή την ιδιότητα καλύπτει τον Ισπανικό Εμφύλιο για την Ιζβέστια και στη συνέχεια εγκαθίσταται οριστικά στη Σοβιετική Ένωση, όπου αναλαμβάνει το ίδιο καθήκον στη διάρκεια του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου κατά της ναζιστικής Γερμανίας. Συνδέει τα πιο γνωστά και ώριμα έργα του με την Αντιφασιστική Νίκη των Λαών και τη μεταπολεμική περίοδο, έχοντας βάλει ψηλά τον πήχη για τους λογοτέχνες της εποχής του.

Αναγνώστης μας είναι ο λαός… Ο λαός μας είναι ανώτερος απ’ την εικόνα που δίνουμε γι’ αυτόν… Λένε πως ήρθε ο καιρός για μια λογοτεχνία μεγάλη. Μεγάλη σαν το λαό μας

Σε αυτή την περίοδο γράφει την “Πτώση του Παρισιού”, με μια διεισδυτική κριτική στις πολιτικές-κοινωνικές διεργασίες της προπολεμικής Γαλλίας, όπου ο αστικός κόσμος θεωρούσε τους κομμουνιστές μεγαλύτερη απειλή από τον φασισμό και αυτό καθόρισε εν πολλοίς τη στάση του στον πόλεμο και την ετοιμότητά του να αντιμετωπίσει τον Χίτλερ. Σύμφωνα με “Τα ΝΕΑ” μάλιστα, ο Τίτος Πατρίκιος μετέφερε όσα του είχε διηγηθεί σχετικά με την κυκλοφορία του βιβλίου ο ίδιος ο Έρενμπουργκ -τα οποία παραθέτουμε με επιφύλαξη.

Το 1942, αργά κάποιο βράδυ, χτύπησε το τηλέφωνο στο διαμέρισμα του Ερενμπουργκ στη Μόσχα. Όταν σήκωσε το ακουστικό, άκουσε μια φωνή που την ήξερε όλη η Σοβιετική Ενωση:
-«Ιλια Γκριγκόριεβιτς, γιατί δεν κυκλοφορεί ο δεύτερος τόμος της Πτώσης του Παρισιού; Διάβασα τον πρώτο τόμο και τον βρήκα εξαιρετικό».
-«Μου είπαν πως δεν υπάρχει χαρτί» ψέλλισε ο Ερενμπουργκ.
-«Τους ξέρω αυτούς τους γραφειοκράτες. Προσπάθησε εσύ, θα προσπαθήσω κι εγώ και ίσως μαζί να πετύχουμε κάτι» είπε ο Στάλιν.
Το χαρτί βρισκόταν το πρωί της επομένης στο τυπογραφείο και το βιβλίο τυπώθηκε σε χρόνο μηδέν. Η «Πτώση του Παρισιού» τιμήθηκε με το βραβείο Στάλιν.
Εκείνο που λείπει από την αφήγηση του Ερενμπουργκ είναι βεβαίως το γεγονός ότι ο ίδιος είχε στείλει πιο μπροστά στον Στάλιν το χειρόγραφο του δεύτερου τόμου.

Η άτυπη συνέχεια δίνεται στη “Θύελλα”, όπου ο Έρενμπουργκ έχει ως αφετηρία το Παρίσι για να μεταφερθεί στο ανατολικό μέτωπο και να δώσει σε πολλά επίπεδα τον αγώνα του Κόκκινου Στρατού και των αντιστασιακών κινημάτων, που οδήγησε στην Αντιφασιστική Νίκη των Λαών. Παρόλα αυτά, η πραγματικότητα είναι εν προκειμένω πιο πλούσια από τον φανταστικό κόσμο της λογοτεχνίας και τα πιο δυνατά γραπτά του Έρενμπουργκ είναι οι πολεμικές ανταποκρίσεις που έγραφε από το μέτωπο για να διαβαστούν από τη Δυτική Ευρώπη, οι οποίες συγκεντρώθηκαν στον εμβληματικό τόμο “Το χρονικό της Αντρειοσύνης”.

Η άτυπη τριλογία ολοκληρώνεται με το Ένατο Κύμα, που μας εισάγει στη μεταπολεμική περίοδο και την απαρχή του Ψυχρού Πολέμου. Ο Έρενμπουργκ κερδίζει μια σειρά διακρίσεις (βραβείο Στάλιν, βραβείο Λένιν, κρατικά βραβεία), γίνεται βουλευτής στο Ανώτατο Σοβιέτ και Αντιπρόεδρος του Συμβουλίου Ειρήνης. Αλλάζει όμως πολιτική ρότα μετά τον θάνατο του Στάλιν, με τη νουβέλα “Τα χιόνια λιώνουν”, που γράφτηκε πριν διακηρύξει το 20ό συνέδριο του ΚΚΣΕ τη γραμμή της αποσταλινοποίησης, αλλά έδωσε το όνομά της σε όλη τη χρουτσοφική περίοδο και την αρνητική αποτίμηση για τα χρόνια του Στάλιν. Ενώ στα απομνημονεύματά του -που έμειναν ημιτελή, καθώς πέθανε προτού ολοκληρώσει τον τελευταίο τόμο- έχει σαφείς αιχμηρές αναφορές στο φαινόμενο της προσωπολατρίας.

Αν μάλιστα βασιστεί κανείς σε κάποια “αριστερά άρθρα” και αναφορές από αναθεωρητική σκοπιά, μπορεί να πιστέψει ότι αυτή ήταν η μόνη ή έστω η βασική ιδιότητα και συνεισφορά του Έρενμπουργκ στη σοβιετική λογοτεχνία και πολιτική. Αρκεί όμως μια ματιά πχ στο αρχείο του ΑΣΚΙ (με τα κλεμμένα κομματικά αρχεία του ΚΚΕ) και το σχετικό λήμμα, για να διαπιστώσει πόσο φτωχή και μεροληπτική είναι αυτή η προσέγγιση, ιδίως για τα απομνημονεύματά του, για τα οποία ο Ριζοσπάστης γράφει.

Το πιο σημαντικό έργο αυτήν την περίοδο είναι τα απομνημονεύματά του, με τίτλο «Ανθρωποι, χρόνια, ζωή», μια καταγραφή των προσωπικών και ιδεολογικών βιωμάτων του συγγραφέα και ταυτόχρονα μια αποκαλυπτική τοιχογραφία του πρώτου μισού του περασμένου αιώνα. Με διεισδυτικό και οξύ τρόπο αλλά και γεμάτος αγάπη για τον άνθρωπο και μίσος για όσους σφαγιάζουν την ανθρωπιά του, φέρνει μπροστά στον αναγνώστη πρόσωπα και γεγονότα που σημάδεψαν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο την πορεία της ανθρωπότητας.

Αξίζει επίσης να σημειωθεί πως το ΚΚΕ ήταν ο μόνος πολιτικός φορέας που καταπιάστηκε με το μεγάλο έργο του και τίμησε τη μνήμη του σε σχετική εκδήλωση το 2008.

Ο Έρενμπουργκ είχε τη γραφομηχανή ως πολυβόλο του, όπως έλεγε ο ίδιος, και το χρησιμοποίησε με πάθος ενάντια στο τέρας του φασισμού κάνοντας τον Χίτλερ να μαίνεται εναντίον του και να τον αποκαλεί “το εβραϊκό κατοικίδιο του Στάλιν“. Από την ίδια πηγή, μαθαίνουμε πως ο Έρενμπουργκ στο βιβλίο του “οι ασυνήθιστες περιπέτειες του Χούλιο Χουρενίτο και των μαθητών του”, ουσιαστικά είχε προβλέψει με εντυπωσιακή ακρίβεια τόσο τη μαύρη σελίδα του Ολοκαυτώματος, όσο και τη χρήση ενός φονικού όπλου μαζικής καταστροφής εναντίον της Ιαπωνίας!

Σε μια άλλη βιογραφική αναφορά για τον Έρενμπουργκ, διαβάζουμε τα εξής:

Στο δια ταύτα, μεγάλος συγγραφέας και σπουδαίος πολεμικός ανταποκριτής που μπροστά στα δύσκολα δεν προσεύχονταν για την προσωπική του σωτηρία, αλλά για την σωτηρία του λαού και της πατρίδας του. Κοίταζε τα αστέρια και δημιουργούσε ιστορίες με πορτρέτα από τους μεγάλους Ρώσους ποιητές του παρελθόντος. Βίωνε μέσα του μια καταστροφική αγάπη ανιδιοτελώς, εξαιτίας της χρυσής καρδιάς του.Αποτέλεσε έναν από τους πρώτους συγγραφείς Επιστημονικής Φαντασίας, παρότι το ένα του πόδι ήταν στη Μόσχα και το άλλο ανάμεσα στο Παρίσι, το Βερολίνο και τα πεδία των μαχών του Ισπανικού εμφυλίου. Ο συγγραφέας, ποιητής και πολεμικός ανταποκριτής, με την Πτώση του Παρισιού, το Χρονικό της Αντρειοσύνης τόσο στο Λένινγκραντ, όσο και στο Κούρσκ, τα ποιήματα για τον πόλεμο, αποκαθήλωσε τους Φασίστες μέσα στο Βερολίνο και έγινε ο θυελλώδης ποιητής της Ελευθερίας και της Ανθρωπιάς.

Ο Έρενμπουργκ άφησε πίσω του ένα πολυδιάστατο έργο, μεγάλο όσο ο λαός του που υμνείται σε αυτό, και ο αγώνας του ενάντια στον φασισμό, που σφράγισε την εποχή του. Και έτσι θα τον θυμούνται οι νεότερες γενιές που τον γνωρίζουν από το διαχρονικό έργο του, όσο μονόπλευρα και αν τον παρουσιάζουν αστικές και μικροαστικές προσεγγίσεις, που ευνουχίζουν το έργο του, για να κρατήσουν τις πτυχές που βολεύουν τα συμπεράσματά τους.