Τζον Ριντ: «Οι μπολσεβίκοι σάρωσαν όλους τους ανόητους συμβιβασμούς»

Στέλεχος του αμερικανικού εργατικού κινήματος, συγγραφέας και δημοσιολόγος, ο Τζον Ριντ γεννήθηκε στο Πόρτλαντ στις 22 του Οκτώβρη 1887 και έφυγε από τη ζωή στη Μόσχα,  στις 17 του Οκτώβρη 1920.

Ο πατέρας του ήταν δικαστής. Μετά την αποφοίτησή του από το Πανεπιστήμιο του Χάρβαντ (1910) ασχολήθηκε με τη δημοσιογραφία.

Το 1914 δημοσίευσε το βιβλίο «Το Επαναστατημένο Μεξικό», όπου υποστήριζε τον επαναστατικό αγώνα του μεξικάνικου λαού και καταδίκαζε την ανάμειξη των ΗΠΑ στις εσωτερικές υποθέσεις του Μεξικού.

Στην επιφυλλίδα «Πόλεμος στο Κολοράντο» (1914) ο Τζον Ριντ τάχθηκε κατά της τιμωρίας των απεργών ανθρακωρύχων.

Ήταν ανταποκριτής στα μέτωπα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου (1914 – 15).

Το 1916 δημοσίευσε το βιβλίο «Ο πόλεμος στην Ανατολική Ευρώπη», όπου αποκάλυψε τον ιμπεριαλιστικό χαρακτήρα του πολέμου.

Ως πολεμικός ανταποκριτής τον Αύγουστο του 1917 πήγε στη Ρωσία και συνδέθηκε με τους μπολσεβίκους. Χαιρέτισε θερμά την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917. Επιστρέφοντας στις ΗΠΑ το 1918, προσχώρησε στην αριστερή πτέρυγα του Σοσιαλιστικού Κόμματος και διεξήγαγε αγώνα κατά των δεξιών οπορτουνιστικών καθοδηγητών, που υποστήριξαν τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο. Με τη συμμετοχή του στη συνδιάσκεψη των αριστερών οργανώσεων της Ν. Υόρκης το Φλεβάρη του 1919, διαμορφώθηκε οργανωτικά η αριστερή πτέρυγα του Σοσιαλιστικού Κόμματος. Ο Ριντ εκλέχθηκε συντάκτης της νέας εφημερίδας «Κομμουνιστής της Νέας Υόρκης», που άρχισε να εκδίδεται από τον Απρίλη του 1919. Το ίδιο έτος εκλέχθηκε μέλος του Εθνικού Συμβουλίου της Αριστερής Πτέρυ­γας. Τον Αύγ. – Σεπτ. του 1919 ήταν ένας από τούς οργανωτές του Κομμουνιστικού Εργατικού Κόμματος της Αμερικής (το 1921 συγχωνεύθηκε με το Κομμουνιστικό Κόμμα της Αμερικής).

Ο Ριντ ήταν ομιλητής σε πολλές δημόσιες συγκεντρώσεις και έλεγε στον αμερικάνικο λαό την αλήθεια για την Οκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία. Ήταν μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομιντέρν. Πήρε μέρος στις εργασίες του 2ου Συνεδρίου της Κομιντέρν (Ιούλης 1920).

Πέθανε από τύφο. Ενταφιάστηκε στην Κόκκινη Πλατεία, στον τοίχο του Κρεμλίνου.

Το Μάρτη του 1919 στις ΗΠΑ εκδόθηκε το βιβλίο του «10 μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο» – ένα πολύ πρωτότυπο έργο για την Οκτωβριανή Επανάσταση, όπου συνενώνονται η καλλιτεχνική αφήγηση με στοιχεία και δημοσιολογικά σχόλια. Το βιβλίο του απέκτησε παγκόσμια φήμη και εκτιμήθηκε πολύ από τον Β. I. Λένιν, που του έγραψε και την εισαγωγή. Τον Οκτώβρη ο Ριντ πήγε στη Μόσχα. Επανειλημμένα συναντήθηκε με τον Λένιν.

Με το βιβλίο του Τζον Ριντ γαλουχήθηκαν πολλές γενιές επαναστατών σε όλο τον κόσμο. Στα ελληνικά το έργο μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στο εξωτερικό το 1961 από τις «Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις». Στην Ελλάδα κυκλοφόρησαν αρκετές ανατυπώσεις από την έκδοση εκείνη του εξωτερικού. Από τις εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή» κυκλοφορεί ξανακοιταγμένη και βελτιωμένη έκδοση.

Από την έκδοση του 1985 μεταφέρουμε τον πρόλογο που έγραψε ο Τζον Ριντ, διατηρώντας την ορθογραφία του βιβλίου. Οι υποσημειώσεις είναι του επιμελητή της έκδοσης.

Το βιβλίο αυτό είναι μια συμπύκνωση της ιστορίας, της ιστορίας με τη μορφή που την είδα εγώ. Δεν έχει την αξίωση να είναι τίποτα περισσότερο από ένα λεπτομερειακό απολογισμό της Νοεμβριανής1 επανάστασης, όταν οι μπολσεβίκοι, επικεφαλής των εργατών και των στρατιωτών, πήραν στη Ρωσία την κρατική εξουσία και την παράδοσαν στα χέρια των Σοβιέτ.

Μεγάλο μέρος, φυσικά, του βιβλίου αφιερώνεται στην «Κόκκινη Πετρούπολη», την πρωτεύουσα και την καρδιά της επανάστασης. Ας μην ξεχνά όμως ο αναγνώστης, πώς ό,τι έγινε στην Πετρούπολη, σε διαφορετικό χρόνο και με διαφορετική ένταση, επαναλήφθηκε σχεδόν με ακρίβεια σ’ όλη τη Ρωσία.

Στο βιβλίο αυτό, πού είναι το πρώτο από μια σειρά βιβλία πού δουλεύω, είμαι υποχρεωμένος να περιοριστώ στην περιγραφή των γεγονότων πού είδα κι έζησα προσωπικά ή που τα επιβεβαίωσα από αυθεντικές μαρτυρίες. Τα δυο πρώτα κεφάλαια του βιβλίου περιγράφουν σύντομα την κατάσταση και τις αιτίες της Νοεμβριανής επανάστασης. Ομολογώ πως το διάβασμα αυτών των δυο κεφαλαίων είναι δύσκολο, είναι όμως απαραίτητο για την κατανόηση της συνέχειας.

Στον αναγνώστη, φυσικά, θα γεννηθούν πολλά ερωτήματα. Τι είναι μπολσεβικισμός; Τι είδους πολιτικό καθεστώς δημιουργήθηκε από τους μπολσεβίκους; Αφού ως τη Νοεμβριανή επανάσταση οι μπολσεβίκοι πάλαιβαν για Συνταχτική συνέλευση, γιατί ύστερα τη διάλυσαν με τα όπλα; Κι αφού η αστική τάξη, ως τη στιγμή που ο μπολσεβίκικος κίνδυνος έγινε ξεκάθαρος, τάσσονταν ενάντια στη Συνταχτική συνέλευση, γιατί ύστερα έγινε υπέρμαχος της;

Σ’ αυτά και σε πολλά άλλα ερωτήματα δεν μπορεί να δοθεί εδώ απάντηση. Την πορεία της επανάστασης, ως το κλείσιμο της ειρήνης με τη Γερμανία την παραθέτω σ’ άλλο βιβλίο: «Από τον Κορνίλοφ ως το Μπρεστ Λιτόφσκ».2

Εκεί δείχνω την προέλευση και το χαρακτήρα της δράσης των επαναστατικών οργανώσεων, την ανάπτυξη και την αλλαγή των διαθέσεων του λαού, τη διάλυση της Συνταχτικής συνέλευσης, την οργανωτική διάρθρωση του Σοβιετικού κράτους, την πορεία και τ’ αποτελέσματα των διαπραγματεύσεων του Μπρεστ.

Εξετάζοντας την αναπτυσσόμενη δημοφιλία των μπολσεβίκων, πρέπει να ξέρουμε ότι η κατάρρευση της οικονομικής ζωής της Ρωσίας και του Ρωσικού στρατού δεν έγινε στις 7 του Νοέμβρη (25 του Οχτώβρη) του 1917, αλλά πολλούς μήνες νωρίτερα. Ήταν η αναπόφευκτη και λογική συνέπεια του προτσές, που άρχισε ακόμα από το 1915. Οι πουλημένοι αντιδραστικοί, που κρατούσαν στα χέρια τους την τσαρική αυλή, οδηγούσαν συνειδητά τη Ρωσία στην καταστροφή, για να προετοιμάσουν έτσι χωριστή ειρήνη με τη Γερμανία. Τώρα ξέρουμε πως η έλλειψη όπλων στο μέτωπο, που προκάλεσε την καταστροφική καλοκαιρινή υποχώρηση του 1915, η ανεπάρκεια των τροφίμων στο στρατό και στις μεγάλες πόλεις, η αποδιοργάνωση της βιομηχανίας και των μεταφορών του 1916, όλα αυτά ήταν ένα μέρος της τεράστιας εκστρατείας σαμποτάζ, που διακόπηκε στην αποφασιστική στιγμή από την επανάσταση του Μάρτη.3

Στους πρώτους μήνες του νέου καθεστώτος, τόσο η εσωτερική κατάσταση της χώρας, όσο κι η μαχητικότητα του στρατού της, καλυτέρευσε αναμφισβήτητα, παρά την αταξία, τόσο αναπόφευκτη σε μια μεγάλη επανάσταση, που έδωσε αναπάντεχα τη λευτεριά στα εκατόν εξήντα εκατομμύρια του πιο καταπιεζόμενου λαού στον κόσμο.

Όμως «ο μήνας του μέλιτος» δεν κράτησε πολύ. Οι εύπορες τάξεις ήθελαν το πολύ-πολύ μια πολιτική επανάσταση, που θ’ αφαιρούσε την εξουσία από τον τσάρο και θα την έδινε σ’ αυτές. Ήθελαν να γίνει ή Ρωσία συνταγματική δημοκρατία, όπως η Γαλλία κι οι Ενωμένες Πολιτείες, ή συνταγματική μοναρχία, όπως η Αγγλία. Οι λαϊκές, όμως, μάζες επιθυμούσαν γνήσια εργατική και αγροτική δημοκρατία.

Στο βιβλίο του «Ο όρθρος της Ρωσίας» («Russia’s Message»), όπου σκιαγραφεί την επανάσταση του 1905, ο Ουίλιαμ Ίνγκλις Ουόλινγκ4 περιγράφει θαυμάσια σε ποια κατάσταση βρίσκονταν το ηθικό των ρώσων εργατών, που κατοπινά τάχθηκαν ολόψυχα με το μέρος του μπολσεβικισμού.

«Αυτοί (οι εργάτες) έβλεπαν, ότι είναι δυνατό να πεινούν, όπως και πριν, ακόμα κι όταν υπάρχει η πιο δημοκρατική κυβέρνηση, εφόσον η κυβέρνηση αυτή βρίσκεται στα χέρια των άλλων κοινωνικών τάξεων…

Ο ρώσος εργάτης είναι επαναστάτης, δεν αγαπά όμως τη βία, δεν είναι δογματιστής, ούτε και άμυαλος. Είναι έτοιμος να πολεμήσει στα οδοφράγματα και τα διδάχτηκε αυτά με την ίδια του την πείρα. Είναι ο μοναδικός ανάμεσα στους εργάτες όλου του κόσμου, που διδάχτηκε από την ίδια του την πείρα. Είναι έτοιμος και τον φλογίζει η επιθυμία να παλαίψει με τον καταπιεστή του, την αστική τάξη, ως το τέλος. Δεν ξεχνάει όμως ότι υπάρχουν κι άλλες τάξεις. Και το μόνο πού ζητά απ’ αυτές, στην επερχόμενη τρομερή σύγκρουση, είναι ν’ ακολουθήσουν τη μια, είτε την άλλη πλευρά…

Αυτοί (οι εργάτες είναι όλοι τους σύμφωνοι, πως οι δικοί μας (οι αμερικάνικοι) πολιτικοί θεσμοί είναι προτιμότεροι από τους δικούς τους, όμως δε θέλουν καθόλου ν’ αλλάξουν το ένα αφεντικό μ’ άλλο (δηλαδή με την τάξη των καπιταλιστών).

Οι εργάτες της Ρωσίας δεν τουφεκίστηκαν και δεν καταδικάστηκαν κατά εκατοντάδες στη Μόσχα, στη Ρίγα, στην Οδησσό, ούτε και κλείστηκαν κατά χιλιάδες στις ρωσικές φυλακές και εξορίστηκαν στις στέπες και στις αρκτικές περιοχές για χάρη των αμφίβολων προνομίων των εργατών του Χόλντφλιντ και του Κριπλ-Κρικ…».

Να γιατί στη Ρωσία, στο αποκορύφωμα του εξωτερικού πολέμου, η πολιτική επανάσταση μετεξελίχτηκε σε κοινωνική, που βρήκε την ολοκλήρωσή της στο θρίαμβο του μπολσεβικισμού.

Ο Α. Τζ. Σακ, διευθυντής του αντισοβιετικού γραφείου πληροφοριών στην Αμερική, στο βιβλίο του «Η γέννηση της ρωσικής δημοκρατίας» λέει τα παρακάτω:

«Οι μπολσεβίκοι δημιούργησαν το Υπουργικό τους Συμβούλιο με το Νικολάι Λένιν πρωθυπουργό και το Λέοντα Τρότσκι υπουργό των Εξωτερικών. Η αναπόφευκτη άνοδό τους στην εξουσία έγινε ολοφάνερη σχεδόν αμέσως μετά την επανάσταση του Μάρτη. Η ιστορία των μπολσεβίκων μετά την επανάσταση είναι ιστορία αδιάκοπης ανάπτυξης τους».

Οι ξένοι, και ιδιαίτερα οι αμερικανοί, υπογραμμίζουν συχνά την «αμάθεια» των ρώσων εργατών. Είναι σωστό ότι οι ρώσοι εργάτες δεν έχουν την πολιτική πείρα των δυτικών λαών, σ’ αντιστάθμισμα όμως πέρασαν από το θαυμάσιο σχολειό των εθελοντικών τους οργανώσεων. Το 1917 οι ρωσικές ενώσεις των καταναλωτών (συνεταιρισμοί), αριθμούσαν πάνω από δώδεκα εκατομμύρια μέλη, αλλά και τα ίδια τα Σοβιέτ είναι μια θαυμάσια εκδήλωση της οργανωτικής ιδιοφυΐας των εργαζομένων μαζών της Ρωσίας. Κάτι περισσότερο. Δεν υπάρχει άλλος λαός στον κόσμο που να μελέτησε τόσο καλά τη σοσιαλιστική θεωρία και την πραχτική της εφαρμογή.

Να πώς χαρακτηρίζει τους ρώσους εργάτες ο Ουίλιαμ Ίνγκλις Ουόλινγκ.

«Η πλειοψηφία των ρώσων εργατών ξέρει να διαβάζει και να γράφει. Η χώρα, πολλά χρόνια τώρα, βρίσκεται σε τόσο ανήσυχη κατάσταση ώστε οι εργάτες μπόρεσαν να επωφεληθούν όχι μόνο από την καθοδήγηση των καλλιεργημένων ανθρώπων, που βρίσκονται στις γραμμές τους, αλλά και από τα πολυάριθμα επαναστατικά στοιχεία των μορφωμένων στρωμάτων της κοινωνίας, που στράφηκαν προς την εργατική τάξη, επιδιώκοντας την πολιτική και κοινωνική αναγέννηση της Ρωσίας…».

Πολλοί συγγραφείς δικαιολογούν την εχθρότητά τους προς το σοβιετικό καθεστώς με το ότι η τελευταία φάση της ρωσικής επανάστασης ήταν δήθεν πάλη των «νομοταγών» στοιχείων της κοινωνίας ενάντια στη σκληρότητα των μπολσεβίκων. Στην πραγματικότητα όμως, ακριβώς οι εύπορες τάξεις, βλέποντας ν’ αναπτύσσεται η δύναμη των λαϊκών επαναστατικών οργανώσεων, αποφάσισαν να τις συντρίψουν και να σταματήσουν την επανάσταση. Για την επιτυχία αυτού του σκοπού η αστική τάξη κατέφυγε τελικά σε απεγνωσμένα μέτρα. Για να συντρίψει την κυβέρνηση του Κερένσκι και τα Σοβιέτ, αποδιοργάνωσε τις μεταφορές και προκαλούσε εσωτερικές αναταραχές. Για να τσακίσει τις εργοστασιακές επιτροπές, έκλεινε τις επιχειρήσεις, έκρυβε τα καύσιμα και τις πρώτες όλες. Για να διαλύσει τις στρατιωτικές επιτροπές του μετώπου, επανέφερε την ποινή του θανάτου και συνεργούσε στις ήττες στο μέτωπο.

Όλα αυτά ήταν μια θαυμάσια τροφοδότηση της μπολσεβίκικης φωτιάς. Οι μπολσεβίκοι απάντησαν με τη διδασκαλία της ταξικής πάλης και με την ανακήρυξη της εξουσίας των Σοβιέτ.

Ανάμεσα σ’ αυτές τις δυο κατευθύνσεις, που ήταν ολοκληρωτικά αντίθετες, βρίσκονταν και ομάδες πού υποστήριζαν στο σύνολό τους ή ως ένα σημείο αυτές τις κατευθύνσεις. Σ’ αυτές τις ομάδες ανήκαν και οι λεγόμενοι «μετριοπαθείς» σοσιαλιστές, οι μενσεβίκοι, οι σοσιαλεπαναστάτες καθώς και ορισμένα μικρά κόμματα. Κι αυτές οι ομάδες καταδιώκονταν από τις εύπορες τάξεις, όμως η δύναμη της αντίστασής τους υποσκάπτονταν από τις ίδιες τις θεωρίες τους.

Γενικά οι μενσεβίκοι και οι σοσιαλεπαναστάτες πίστευαν, ότι η Ρωσία δεν ωρίμασε οικονομικά για κοινωνική επανάσταση, ότι ήταν δυνατή μόνο μια πολιτική επανάσταση. Κατά τη γνώμη τους, οι ρωσικές μάζες δεν ήταν αρκετά προετοιμασμένες για να πάρουν την εξουσία στα χέρια τους, κάθε τέτοια απόπειρα θα οδηγούσε αναπόφευκτα σε αντίδραση, που θα την εκμεταλλεύονταν κάποιος αδίσταχτος πολιτικάντης για ν’ αναστηλώσει το παλιό καθεστώς. Να για ποιο λόγο οι «μετριοπαθείς» σοσιαλιστές όταν αναγκάστηκαν να πάρουν την εξουσία, φοβήθηκαν να τη χρησιμοποιήσουν.

Νόμιζαν ότι η Ρωσία πρέπει να περάσει από τα ίδια ακριβώς στάδια πολιτικής και οικονομικής ανάπτυξης πού πέρασε η Δυτική Ευρώπη και μόνον ύστερα απ’ αυτό, μαζί με τον υπόλοιπο κόσμο, να φτάσει στον πλήρη αναπτυγμένο σοσιαλισμό. Ήταν, λοιπόν, φυσικό, οι «μετριοπαθείς» σοσιαλιστές, να θεωρούν, μαζί με τις εύπορες τάξεις, ότι πρώτ’ απ’ όλα, η Ρωσία πρέπει να γίνει κοινοβουλευτικό κράτος, έστω και με μερικές βελτιώσεις σε σχέση με τις δημοκρατίες της Δύσης. Συνέπεια αυτών των αντιλήψεων ήταν η θέση τους για συμμετοχή των εύπορων τάξεων, στην κυβέρνηση.

Από το σημείο αυτό ως την υποστήριξη των εύπορων τάξεων, δε χρειαζόταν παρά ένα βήμα. Οι «μετριοπαθείς» σοσιαλιστές είχαν την ανάγκη της αστικής τάξης. Η αστική τάξη, όμως, δεν είχε ανάγκη από τους «μετριοπαθείς» σοσιαλιστές. Έτσι συνέβηκε τούτο: οι σοσιαλιστές υπουργοί να υποχωρούν βήμα προς βήμα σε όλα τα σημεία του προγράμματός τους κι οι εκπρόσωποι των εύπορων τάξεων να επιτίθενται όλο και πιο αποφασιστικά.

Και τελικά, όταν οι μπολσεβίκοι σάρωσαν όλους τους ανόητους συμβιβασμούς, οι μενσεβίκοι κι οι εσέροι βρέθηκαν να παλεύουν στο πλευρό της αστικής τάξης… Σήμερα μπορούμε να δούμε το ίδιο ακριβώς φαινόμενο σχεδόν σε κάθε χώρα του κόσμου.

Οι μπολσεβίκοι, κατά τη γνώμη μου, όχι μόνο δεν είναι δύναμη καταστροφής, αλλά το μοναδικό κόμμα στη Ρωσία, πού έχει δημιουργικό πρόγραμμα και αρκετή εξουσία για να το πραγματοποιήσει. Αν τη στιγμή εκείνη οι μπολσεβίκοι δεν κατόρθωναν να κρατήσουν την εξουσία, τότε, κατά τη γνώμη μου, χωρίς την παραμικρότερη αμφιβολία, από το Δεκέμβρη ακόμα τα στρατεύματα της αυτοκρατορικής Γερμανίας θα βρίσκονταν στην Πετρούπολη και στη Μόσχα κι η Ρωσία θα έπεφτε πάλι κάτω από το ζυγό κάποιου τσάρου.

Ύστερα από ένα ολόκληρο χρόνο ύπαρξης της Σοβιετικής εξουσίας, θεωρείται ακόμα της μόδας να ονομάζουν την εξέγερση των μπολσεβίκων «τυχοδιωκτισμό». Μάλιστα. Ήταν τυχοδιωκτισμός. Και μάλιστα ένας από τους καταπληχτικότερους τυχοδιωκτισμούς, που τόλμησε ποτέ η ανθρωπότητα. Τυχοδιωκτισμός, θύελλα που ξέσπασε στην ιστορία, μ’ επικεφαλής τις εργαζόμενες μάζες και τα ριψοκινδύνεψε όλα για να ικανοποιήσει τους άμεσους και μεγάλους πόθους τους. Ήταν κιόλας έτοιμος ο μηχανισμός για τη διανομή των μεγάλων τσιφλικάδικων χτημάτων στους αγρότες. Είχαν δημιουργηθεί οι εργοστασιακές επιτροπές και τα επαγγελματικά συνδικάτα για να εφαρμόσουν τον εργατικό έλεγχο στην παραγωγή. Σε κάθε χωριό, σε κάθε πόλη, σε κάθε νομό και σε κάθε κυβερνείο υπήρχαν Σοβιέτ των εργατών, των στρατιωτών και των αγροτών βουλευτών, έτοιμα ν’ αναλάβουν την τοπική διοίκηση.

Ό,τι και να σκέφτονται οι άλλοι για το μπολσεβικισμό, η ρωσική επανάσταση είναι, αναντίρρητα, ένα από τα μεγαλειωδέστερα συμβάντα στην ιστορία της ανθρωπότητας και η άνοδος των μπολσεβίκων στην εξουσία ένα γεγονός με παγκόσμια σημασία. Όπως ακριβώς οι ιστορικοί ψάχνουν να βρουν και τις πιο μικρές λεπτομέρειες για την Κομμούνα του Παρισιού, έτσι θα θελήσουν να μάθουν και για όλα όσα έγιναν στην Πετρούπολη το Νοέμβρη του 1917, για τον ενθουσιασμό που είχε συνεπάρει την εποχή αυτή το λαό, ποιοι ήταν, τι έλεγαν και τι έκαναν οι αρχηγοί του. Αυτά ακριβώς σκεφτόμουνα όταν έγραφα αυτό το βιβλίο.

Στην πάλη οι συμπάθειες μου δεν ήταν ουδέτερες. Αφηγούμενος, όμως, την ιστορία εκείνων των μεγάλων ημερών, προσπάθησα να εκθέσω τα γεγονότα με το μάτι του ευσυνείδητου χρονικογράφου, που ενδιαφέρεται ν’ αποδώσει την αλήθεια.

Τζ. Ρ.

Νέα Υόρκη
1 του Γενάρη 1919

 

1) Όλες τις ημερομηνίες ο Τζων Ριντ τις δίνει με το νέο ημερολόγιο. Στην έκδοση αυτή μπαίνουν σε παρένθεση και οι ημερομηνίες με το παλιό ημερολόγιο.

2) Το βιβλίο αυτό δεν εκδόθηκε. Ο Τζων Ριντ δεν πρόφτασε να το τελειώσει.

3) Του Φλεβάρη (Παλιό ημερολόγιο).

4) Ουίλιαμ Ίνγκλις Ουόλινγκ (1877-1936): Αμερικανός οικονομολόγος και κοινωνιολόγος, συγγραφέας μερικών εργασιών για το εργατικό κίνημα και για το σοσιαλισμό. Η αναφερόμενη από τον Τζων Ριντ εργασία του Ουόλινγκ «Το μήνυμα της Ρωσίας» δημοσιεύτηκε στις ΕΠΑ το 1908.