Η Επιστήμη της Ηθικής

Η ηθική είναι ένα θέμα που έχει απασχολήσει λίγο πολύ τους πάντες. Είναι σχεδόν απίθανο να υπάρχει άνθρωπος που δεν αναρωτήθηκε ποτέ για την ηθική ορθότητα έστω και μίας πράξης ή συμπεριφοράς του. Το ενδιαφέρον με την ηθική είναι ότι εκτός από θεωρητικό, παρουσιάζει και τεράστιο πρακτικό ενδιαφέρον, καθώς ρυθμίζει την καθημερινή δράση των ανθρώπων. Ωστόσο αν και η ηθική κατέχει δεσπόζουσα θέση στη ζωή των ανθρώπων ανεξάρτητα με το αν αυτοί το αντιλαμβάνονται, η προσέγγιση οποιουδήποτε ζητήματος σχετικού με αυτήν, είναι εξαιρετικά δύσκολη. Η δυσκολία έγκειται στο ότι από τη μία ο κάθε άνθρωπος έχει τους δικούς του υποκειμενικούς ηθικούς κανόνες, ενώ από την άλλη φαίνεται πως έχουν παγιωθεί στις ανθρώπινες κοινωνίες ορισμένες συμπεριφορές ως ηθικά σωστές ενώ άλλες ως ηθικά λαθεμένες, σύμφωνα με ορισμένα άτυπα αντικειμενικά κριτήρια. Το βασικό ερώτημα της ηθικής είναι το πώς μπορούν να εναρμονιστούν αυτά τα δύο στοιχεία, το υποκειμενικό με το αντικειμενικό.

Τί είναι ηθική;

Αρχικά είναι χρήσιμο να δοθεί ένας ορισμός. Μία καλή προσπάθεια έχει γίνει από το σοβιετικό εγχειρίδιο “Μαρξιστική Ηθική”, σύμφωνα με το οποίο ηθική ή ηθικός νόμος είναι ένα σύνολο αρχών ή κανόνων συμπεριφοράς των ανθρώπων που ρυθμίζουν τις σχέσεις μεταξύ τους, με την κοινωνία, με ορισμένη τάξη, με το κράτος, με την πατρίδα, την οικογένεια κτλ και στηρίζονται τόσο σε προσωπικές πεποιθήσεις και αγωγή όσο και στη δύναμη της κοινής γνώμης όλης της κοινωνίας ή ορισμένης τάξης. Το σημαντικό εδώ είναι ότι οι κανόνες συμπεριφοράς που αποτελούν τον πυρήνα της ηθικής, δεν αφορούν μόνο τις διαπροσωπικές σχέσεις των ατόμων, αλλά και τη στάση τους απέναντι στο πολιτικό και κοινωνικοοικονομικό γίγνεσθαι.

Αυτό ισχύει διότι η ηθική είναι μία μορφή κοινωνικής συνείδησης. Συνείδηση είναι η ανώτερη μορφή οργάνωσης της ύλης και αποτελεί μακρόχρονο προϊόν της εξέλιξης των ειδών και της ανάπτυξης των ανθρωπίνων κοινωνιών. Τα ίχνη της συνείδησης βρίσκονται στις πρωτόγονες ανθρώπινες κοινότητες, στις οποίες μέσω της ομαδικής εργασίας, σε ορισμένη βαθμίδα ανάπτυξης, αναπτύχθηκε ο ανθρώπινος λόγος. Με τη σειρά του ο τελευταίος έθεσε τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στον άνθρωπο και στο ζώο, στο πρώτο και το δεύτερο σύστημα σήμανσης και δημιούργησε τις προϋποθέσεις για αφηρημένη νόηση και θεωρητική επιστημονική σκέψη.

Η συνείδηση είναι κοινωνική διότι δεν προέκυψε από τις αναλαμπές ορισμένων απομονωμένων από την κοινότητα διαφωτιστών, αλλά είναι αποτέλεσμα της συνειδητής, συλλογικής και συνεργατικής επενέργειας του ανθρώπου επάνω στη φύση. Μορφές κοινωνικής συνείδησης εκτός από την ηθική, είναι η τέχνη, η θρησκεία και άλλες. Με την ανάδυση της ταξικής κοινωνίας οι μορφές της κοινωνικής συνείδησης απέκτησαν μία σχετική αυτοτέλεια. Αυτό το γεγονός αντανακλάται στην ύπαρξη ξεχωριστών επιστημονικών πεδίων για τη μελέτη τους. Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι οι μορφές κοινωνικής συνείδησης δεν συνδέονται μεταξύ τους, καθώς όλες οι κατηγορίες της ύλης αλληλοεπιδρούν και αλληλοκαθορίζονται μέσω των αντιφάσεών τους.

Με βάση τα παραπάνω δίνεται η δυνατότητα να απαντηθεί το αν η ηθική είναι μία σχετικά αυτοτελής επιστήμη με δικούς της νόμους. Η απάντηση είναι ναι. Από τη στιγμή που η ηθική αποτέλεσε μία ιδιαίτερη μορφή κοινωνικής συνείδησης, με τη μετάβαση στην ταξική κοινωνία, έγινε εφικτή η ανάπτυξη μίας αυτοτελούς επιστήμης που μελετά τους ηθικούς νόμους και ό,τι έχει να κάνει με αυτούς. Έτσι διαχωρίστηκε η έννοια της ηθικής από αυτήν του ηθικού νόμου, με τον δεύτερο να γίνεται το αντικείμενο διδασκαλίας της πρώτης, ενώ αρχικά ήταν δύο έννοιες που υποδήλωναν το ίδιο περιεχόμενο.

Η ουσία της ηθικής

Αναπόφευκτα λοιπόν γεννιέται το ερώτημα πώς διαμορφώνονται και από τι καθορίζονται οι ηθικοί νόμοι. Μία απάντηση είναι ότι οι υλικές συνθήκες και όροι ζωής παίζουν πρωταρχικό ρόλο. Η οικονομική βάση της κοινωνίας από την οποία εξαρτάται το τι θα παραχθεί και με τι όρους, καθορίζει σε τελευταία ανάλυση το εποικοδόμημά της, πτυχή του οποίου είναι και οι ηθικοί νόμοι. Για παράδειγμα η ηθική ενός οικοδόμου που εργάζεται 10 ώρες στην οικοδομή διαφέρει από την ηθική του γιου ενός βιομηχάνου που τα έχει όλα στο πιάτο από την αρχή της ζωής του. Ωστόσο δεν πρέπει να παραλείπεται ότι η ηθική όπως και κάθε μορφή εποικοδομήματος έχει ορισμένους βαθμούς ελευθερίας και επενεργεί επάνω στην οικονομική βάση.

Οι ηθικοί νόμοι μεταβάλλονται διαρκώς αντανακλώντας τις αλλαγές που συμβαίνουν στις ανθρώπινες κοινωνίες. Με αυτήν την έννοια δεν υπάρχει κανένα είδος απόλυτης και απριορικής ηθικής που αναπτύσσεται έξω και πέρα από τον ιστορικό χρόνο. Είναι γνωστό ότι αυτό που θεωρούνταν ηθικό πριν 1000 χρόνια, μπορεί σήμερα να θεωρείται ανήθικο, ή ακόμα και στην ίδια χρονική περίοδο, κάτι που θεωρείται κατά γενική ομολογία ηθικό σε μία χώρα, θεωρείται λιγότερο ηθικό σε μία άλλη. Επίσης στις κοινωνίες όπου υπάρχουν τάξεις με αντικρουόμενα συμφέροντα, είναι λογικό η κάθε τάξη να έχει τη δική της ηθική. Για τους καπιταλιστές είναι ηθικό το να έχουν ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, για τους εργάτες όμως αυτό εκτός από ανήθικο, είναι και η αιτία όλων των δεινών τους.

Άραγε από όλα αυτά βγαίνει το συμπέρασμα ότι η ηθική είναι ένα καθαρά υποκειμενικό ζήτημα; Ασφαλώς και όχι. Ηθικό είναι αυτό που ευθυγραμμίζεται με την κοινωνική πρόοδο και ανάπτυξη, με την επικράτηση του νέου έναντι του παλιού, του προοδευτικού έναντι του ξεπερασμένου. Με φιλοσοφικούς όρους ηθικό είναι ό,τι υπακούει στον τρίτο νόμο της διαλεκτικής βάσει του οποίου προχωρούν μπροστά οι κοινωνίες. Έτσι εξασφαλίζεται ότι η ηθική έχει και ένα αντικειμενικό σκέλος που συνδέεται με τους αντικειμενικούς ιστορικούς και οικονομικούς νόμους. Άρα το συμπέρασμα είναι ότι η ηθική αποτελεί μία διαλεκτική ενότητα υποκειμενικού (τάξη) και αντικειμενικού (τάξη που εξυπηρετεί την αντικειμενική ανάπτυξη της κοινωνίας και τους σκοπούς της). Η απολυτοποίηση της μίας ή της άλλης πτυχής οδηγεί σε μονομέρειες και μεταφυσικές αντιλήψεις.

Ελευθερία-αναγκαιότητα, σκοπός-μέσα

Ένα από τα πιο πολυσυζητημένα θέματα στην ηθική θεωρία είναι αυτό της ελευθερίας και της αναγκαιότητας. Από τη μία πλευρά υπάρχει μία τάση απολυτοποίησης της ελευθερίας, κυρίως από τους ιδεαλιστές. Σύμφωνα με τους τελευταίους η ελεύθερη βούληση υπερνικάει την αναγκαιότητα και είναι ανεξάρτητη από τις υλικές συνθήκες ζωής του κάθε ανθρώπου. Από την άλλη πλευρά απολυτοποιείται η αναγκαιότητα κυρίως από μηχανιστικούς υλιστές που βλέπουν τον άνθρωπο ως ένα μηχανικό ρολόι δίχως κρίση και δίχως ευθύνη για τις πράξεις του.

Η λύση που δίνει ο Μαρξισμός είναι η άρση και των δύο μονομερειών και η ανάδειξη της ενότητάς ελευθερίας και αναγκαιότητας. Συγκεκριμένα ο άνθρωπος είναι ελεύθερος όταν έχει γνώση της αναγκαιότητας, γιατί μόνο έτσι είναι σε θέση να επενεργήσει στο φυσικό περιβάλλον και στην κοινωνία για να επιτύχει τους σκοπούς του. Η ελευθερία είναι κενή χωρίς την αναγκαιότητα, ενώ η αναγκαιότητα δεν νοείται δίχως ελευθερία. Το άτομο έχει δική του κρίση και για αυτό έχει ευθύνη για τις πράξεις του. Για αυτόν το λόγο άλλωστε η κοινωνική επανάσταση αν και είναι νομοτελειακή, είναι ανεκπλήρωτη δίχως τον υποκειμενικό παράγοντα. Αν όλα γινόντουσαν μηχανικά και αυτόματα τότε δεν θα χρειαζόταν ούτε πολιτική οργάνωση, ούτε κόμμα της εργατικής τάξης.

Ένα εξίσου σημαντικό ζήτημα είναι αυτό του σκοπού και των μέσων για την επίτευξή του. Εδώ είναι αρκετά διαδεδομένη η αντίληψη ότι “ο σκοπός αγιάζει τα μέσα”, δηλαδή πως οποιαδήποτε θυσία γίνει στο βωμό της επίτευξης ενός ανώτερου σκοπού, είναι θεμιτή. Πίσω από αυτήν τη θέση βρίσκεται ο διαχωρισμός του σκοπού από τα μέσα σαν να είναι το ένα κάτι εντελώς ανεξάρτητο από το άλλο.

Στην πραγματικότητα όμως σκοπός και μέσα βρίσκονται και αυτά σε μία ενότητα. Αν τα μέσα είναι κακά, αναπόφευκτα θίγεται και ο σκοπός όσο καλός και αν είναι. Ακόμα και αν σκοπός της εργατικής τάξης είναι η κοινωνική επανάσταση, αυτό δεν δικαιολογεί μαζικές σφαγές όλων όσων διαφωνούν ιδεολογικά με αυτήν. Αντίστοιχα αν ο σκοπός είναι κακός, ακόμα και τα καλύτερα μέσα δεν μπορούν να τον κάνουν καλό. Όταν κάποιος θέλει να κλέψει ένα μικρό μαγαζί, ο σκοπός του δεν αλλάζει από το ότι φέρθηκε ευγενικά στο μαγαζάτορα για να κερδίσει την εμπιστοσύνη του ώστε να του είναι πιο εύκολο να τον ξεγελάσει. Οπότε εξ ορισμού τα μέσα και ο σκοπός δεν είναι ασυσχέτιστα και για αυτό ένας καλός σκοπός θα πρέπει να πραγματοποιείται και με τα ανάλογα μέσα.

Χριστιανική ηθική και ηθική της αστικής τάξης

Δεν είναι λίγοι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι η χριστιανική ηθική έχει αρκετές ομοιότητες με την κομμουνιστική. Ωστόσο η αλήθεια είναι ότι πέρα από τη διαφορετική φιλοσοφική τους βάση, η πρώτη είναι βαθιά υποκριτική και ωφελιμιστική, σε αντίθεση με τη δεύτερη. Ένας καλός χριστιανός κάνει το καλό επειδή περιμένει κάποιο αντάλλαγμα (να πάει στον παράδεισο) και όχι ανιδιοτελώς. Επομένως η αγάπη του πλησίον είναι στην πραγματικότητα αγάπη του εαυτού του. Η χριστιανική ηθική καλλιεργεί την παθητικότητα και για αυτό είναι ανασταλτικός παράγοντας για κοινωνική και πολιτική δράση και με αυτήν την έννοια αρωγός στο έργο της άρχουσας τάξης για τη διαιώνιση της κυριαρχίας της. Επίσης υπάρχει μία μεγάλη αντίφαση στη χριστιανική ηθική. Από τη μία παρακινεί τους πλούσιους να μοιράζονται την περιουσία τους με τους φτωχούς και να μην τους εκμεταλλεύονται, από την άλλη δεν δείχνει να έχει κανένα πρόβλημα με την ατομική ιδιοκτησία. Όμως αλήθεια, γίνεται να εξαλειφθεί ο υπέρμετρος πλούτος και οι ανισότητες αν δεν εξαλειφθεί η ατομική ιδιοκτησία του κοινωνικά παραγόμενου πλούτου;

Από την άλλη η ηθική των αστών δεν είναι πολύ καλύτερη. Οι αστοί για να δικαιολογήσουν τις πράξεις τους ηθικά, υποστηρίζουν πως ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ατομιστής και εγωιστής. Όμως η πρώτη μορφή οργάνωσης ανθρωπίνων κοινωνιών χωρίς τάξεις και κράτος, τους διαψεύδει κατηγορηματικά. Επιπλέον το ανθρώπινο είδος δεν θα επιβίωνε αν ο κάθε άνθρωπος επεδίωκε μόνο το ατομικό του συμφέρον και όχι το συμφέρον της κοινωνίας. Δίχως το συλλογικό κυνήγι και τη συλλογική εργασία ο άνθρωπος θα έμενε απροστάτευτος και θα γινόταν έρμαιο των άγριων θηρίων ή ακόμα και μίας απειροελάχιστης καιρικής ή κλιματικής αλλαγής. Ανέκαθεν στην ιστορία της ανθρωπότητας οι μεγάλες και ριζικές αλλαγές γίνονταν από ομάδες ανθρώπων που συνεργάζονταν κάτω από έναν κοινό σκοπό και όχι από αποξενωμένους ατομιστές. Τέλος είναι γνωστό ότι οι αστοί για να αυξήσουν την κερδοφορία τους και να βγάλουν λίγα περισσότερα χρήματα, είναι ικανοί να πουν τα πιο μεγάλα ψέματα και να διαπράξουν τις πιο ύπουλες απατεωνιές.

Για μία κομμουνιστική ηθική

Το σίγουρο είναι πως ο καπιταλισμός διαβρώνει καθημερινά τις ανθρώπινες σχέσεις και αλλοτριώνει την εργατική τάξη. Οι ανθρώπινες σχέσεις προσιδιάζουν στις σχέσεις μεταξύ εμπορευμάτων, οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται ο ένας τον άλλον ως αξίες χρήσης και ως απλά μέσα για την επίτευξη των σκοπών τους, η μάχη της επιβίωσης προωθεί τον ανταγωνισμό, την καχυποψία και την μισανθρωπία, ενώ η φτώχεια και η στέρηση ευθύνονται για τη βία, το ρατσισμό, το σεξισμό, την ομοφοβία και πολλά άλλα.

Η απάντηση σε όλα αυτά είναι η πάλη για μία σοσιαλιστική κοινωνία. Το πολύ βολικό για το σύστημα (και κλισέ) σύνθημα “Άλλαξε πρώτα τον εαυτό σου και μετά τον κόσμο” πρέπει να αντικατασταθεί με το “τίποτα δεν γίνεται αν μένεις θεατής, όλα ανατρέπονται αν ξεσηκωθείς”. Διότι μόνο μία υγιής κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση μπορεί να διαπαιδαγωγήσει ηθικούς και τίμιους ανθρώπους.

Τα κύρια στοιχεία της νέας κοινωνίας θα είναι δύο. Το πρώτο θα είναι το ξεπέρασμα του δυισμού κοινωνικής-ατομικής ηθικής. Αυτό σημαίνει πως αν κάποιος αγαπάει τους συνανθρώπους του και είναι ηθικός στις διαπροσωπικές του σχέσεις, δεν μπορεί να είναι αδιάφορος για το πολιτικό γίγνεσθαι και να μην αγωνίζεται έμπρακτα για να χτίσει μία καλύτερη κοινωνία για όλους. Η ατομική με την κοινωνική υπόσταση δεν είναι δύο ξέχωρες πτυχές του ανθρώπου, καθώς το άτομο δεν υπάρχει έξω από την κοινωνία. Το δεύτερο στοιχείο είναι η ανιδιοτελής και χωρίς ανταλλάγματα προσφορά των ανθρώπων στις διαπροσωπικές τους σχέσεις. Αυτό μάλιστα δεν είναι μόνο ηθικά σωστό, αλλά αποτελεί τη βάση για την οικοδόμηση αληθινών και ανθεκτικών ανθρώπινων σχέσεων.