Ο Ζορμπάς της ζωής και ο Ζορμπάς της τέχνης

Όλα τα μυθιστορήματα του Ν. Καζαντζάκη προκάλεσαν έντονες συζητήσεις τα μεταπολεμικά χρόνια. Οι αντιδράσεις επαναλαμβάνονταν και έπαιρναν μεγαλύτερες διαστάσεις όταν τα έργα μεταφέρονταν στην οθόνη. Και σ’ αυτές συμμετείχαν και πρόσωπα του φιλικού κάποτε περιβάλλοντός του.

Σ’ ένα από τα διασημότερα φιλμ, τον «Αλέξη Ζορμπά» του Μιχάλη Κακογιάννη, ο έλεγχος στον συγγραφέα στρεφόταν κυρίως στη γνησιότητα του ήρωά του: Πόσο, δηλαδή, ο λογοτεχνικός Ζορμπάς αντιστοιχούσε με τον πραγματικό. Σ’ αυτό το ψευδοερώτημα κλήθηκε να απαντήσει ένας παλιός γνώριμος του Καζαντζάκη και δεύτερος σύζυγος της Γαλάτειας, ο πατριάρχης της αριστερής κριτικής Μάρκος Αυγέρης. Στη συνέντευξη δεν υπήρχε όνομα δημοσιογράφου και μπορεί κανείς να υποθέσει πως οι ερωτήσεις τέθηκαν από τον ίδιο τον Μ. Αυγέρη. Όπως και να έγινε και όποιες σκοπιμότητες και να εξυπηρετούσε, οι πληροφορίες «από πρώτο χέρι» για τον περίφημο Γιώργο Ζορμπά και την οικογένειά του από έναν άνθρωπο που τον γνώρισε, έχουν πάντα ενδιαφέρον.

—Κύριε Αυγέρη, πώς γνωρίσατε τον Αλέξη Ζορμπά; Τι μπορείτε να μας πείτε γι’ αυτόν;

Τον Αλέξη Ζορμπά δεν τον γνώρισε κανένας. Ο Αλέξης Ζορμπάς είναι ο λογοτεχνικός ήρωας στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Καζαντζάκη, είναι πλάσμα της φαντασίας του και δεν έχει σχεδόν καμία σχέση με τον Ζορμπά της ζωής, που κάποτε τον γνώρισα σαν φίλο του Καζαντζάκη, εκεί γύρω στα 1920.

—Και ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στους δυο Ζορμπάδες;

Ο Ζορμπάς της ζωής είχε μόνο το ίδιο επίθετο με τον Ζορμπά της τέχνης, λεγόταν Γιώργος Ζορμπάς κι όχι Αλέξης. Ο Καζαντζάκης συμπτωματικά χρησιμοποίησε το επίθετο του φίλου του. Ο Ζορμπάς της τέχνης είναι ένας ιδεατός τύπος, που εκφράζει μια από τις ιδέες της φιλοσοφίας του Καζαντζάκη.

—Μπορείτε να μας εξηγήσετε αναλυτικότερα αυτή τη γνώμη σας;

Ο Αλέξης Ζορμπάς εκφράζει, κατά τον Καζαντζάκη, τον ιδεώδη τύπο του φυσικού ανθρώπου, του ανθρώπου σαν αρσενικού ζώου, του πληθωρικού από ζωτική ορμή, που οι αισθήσεις του κι οι σωματικές του γενικά ιδιότητες βρίσκονται στην πλήρη ακμή τους και λειτουργούν αυτόματα με την πλήρη τους απόδοση. Ο φυσικός αυτός άνθρωπος ξεχειλίζει και ξεπερνάει τα φυσικά καλούπια του, σύμφωνα με το πνεύμα της μπερξονικής φιλοσοφίας. Στα μάτια αυτού του τεχνητού Ζορμπά ο κόσμος παρουσιάζεται σαν μια αδιάκοπη αποκάλυψη, αδιάκοπα νέος, ο κόσμος του είναι θαυμαστός και τον συνεπαίρνει. Κάθε πρωί τον ανακαλύπτει, του παρουσιάζεται σα μια νέα αίσθηση και τον χαίρεται, εκδηλώνει τη χαρά του με χοροπηδήματα και ξεφωνητά, πάντα έτοιμος να δεχτεί με τις παρθενικές του αισθήσεις ό,τι του προσφέρεται από τη ζωή, τον έρωτα, το φαγητό, την κίνηση, το χορό, το θέαμα του κόσμου, όπως υποτίθεται πως χαίρεται κι απολαβαίνει τη ζωή ένα γερό παιδί της φύσης.

Μάρκος Αυγέρης – Έλλη Αλεξίου

Έτσι ο Καζαντζάκης φαντάζεται πως ένας φυσικός, ένας πρωτόγονος άνθρωπος, βλέπει και δέχεται τον κόσμο, αισιόδοξος κι ορμητικός, σ’ αδιάκοπη ευφορία. Ο ήρωας αυτός, απλός, αφελής και παιδικός, μεθυσμένος από τους χυμούς της ζωής κι από τη ζωτικότητά του, είναι η έκφραση της ζωτικής ορμής του Μπερξόν και βρίσκεται στον αντίθετο πόλο σχετικά με τον άλλο ήρωα του Καζαντζάκη στο ίδιο μυθιστόρημα, με τον νιτσεϊκό πνευματικό ήρωα, με τον οποίο συνεργάζεται στο μεταλλείο το υποθετικό της Κρήτης. Ο φυσικός άνθρωπος είναι το φορτηγό ζώο, που κατά τον Καζαντζάκη σηκώνει στους ώμους του τον πνευματικό άνθρωπο. Εδώ στο μυθιστόρημα ο άνθρωπος του Καζαντζάκη χωρίζεται στις δυο του ιδιότητες, στον πνευματικό και στον φυσικό – κι ο συγγραφέας επιχειρεί να δώσει έναν απόλυτο τύπο του φυσικού ανθρώπου, όπως επιχειρεί στο ίδιο έργο να δώσει έναν χαρακτηριστικό τόπο του πνευματικού ανθρώπου. Αυτός ο δεύτερος είναι ο ανοιχτομάτης, που βλέπει την αλήθεια και ξέρει το μηδέν της ζωής, είναι ο απαισιόδοξος, ο τραγικός ήρωας, το μόνο από τα πλάσματα του κόσμου που ξέρει πως το περιμένει ο θάνατος και που ο ακτιβισμός του είναι το όπιό του, το σπαθί του κατά της ματαιότητας. Εκφράζεται κι εδώ ο ηρωικός πεσιμισμός του Νίτσε.

— Θέλετε να μας πείτε ποιος ήταν ο Ζορμπάς της ζωής που γνωρίσατε;

Ο Ζορμπάς της ζωής ήταν ένας κανονικός άνθρωπος, ένας εμπειρικός μεταλλειολόγος, που σ’ όλη του τη ζωή τον απασχολούσαν η ανακάλυψη κι η εκμετάλλευση μεταλλείων. Απ’ αυτή την άποψη ήταν ένας χρυσοθήρας. Είχε ανακαλύψει πολλά μεταλλεία, κυρίως στη Μακεδονία, που όμως δεν ήταν αποδοτικά και τα παρατούσε. Με τον Καζαντζάκη συνεργάστηκε στην εκμετάλλευση ενός λιγνιτωρυχείου στην Πραστοβά, στα νότια της Μάνης, κοντά στην Καρδαμύλη. Προσπάθησαν ν’ αξιοποιήσουν αυτό το ορυχείο κάμποσους μήνες, μα στο τέλος το παράτησαν, γιατί κι αυτό δεν ήταν αποδοτικό. Εννοείται πως τη δουλειά την έκανε κυρίως ο Ζορμπάς με τους εργάτες.

Νίκος και Γαλάτεια Καζαντζάκη στο λιγνιτωρυχείο της Πραστοβάς, στη Μάνη, το 1917.

Ο Καζαντζάκης, που ποτέ δεν διέκοψε τη λογοτεχνική εργασία του όλη του τη ζωή, και σ’ αυτή την περίσταση έμενε κλεισμένος σ’ ένα δωμάτιο και συνέχιζε το γράψιμό του. Εκεί τον επισκέφτηκαν κι ο Σικελιανός κι η Γαλάτεια κι έμειναν λίγες μέρες μαζί του.

— Μήπως μπορείτε να μας πείτε περισσότερα για τα φυσικά αυτού του Ζορμπά της ζωής;

Είπαμε πως ήξερε από μεταλλεία, αυτός πρόσφερε την πείρα και την εργασία του κι ο Καζαντζάκης τα χρήματα για την εκμετάλλευση. Ο Ζορμπάς αυτός της ζωής ήταν άνθρωπος σοβαρός, αξιοπρεπής, σεβόταν τον εαυτό του. Ήταν βέβαια αισιόδοξος και δραστήριος κι επειδή η μανία του ήταν να γυρίζει και να ψάχνει για μεταλλεία, ζούσε σε διαρκή μετακίνηση, γι’ αυτό είχε σκορπίσει, σαν ο λαγός, τα παιδιά του. Τη μεγάλη του κόρη την είχε αφήσει στη Γαλάτεια, ένα παιδί του ζούσε στο Ηράκλειο της Κρήτης, την άλλη του κόρη την είχε αφήσει σ’ ένα μοδιστράδικο. Η μεγάλη του κόρη, που ζούσε με τη Γαλάτεια, παντρεύτηκε τον αδερφό της τον Ροδάμανθο. Ο ίδιος ο Ζορμπάς εγκαταστάθηκε  σ’ ένα μεταλλείο λευκολίθου στη Σερβία που ήταν αποδοτικό. Είχε στη Σερβία κι ένα λιγνιτωρυχείο δικό του, μα δεν το δούλεψε. Στη Σερβία έμεινε ως το τέλος της ζωής του. Είχε πάρει μαζί του και την τρίτη, τη μικρή κόρη του και την πάντρεψε εκεί. Τα παιδιά του αυτά ζουν σήμερα μ’ εγγόνια και δισέγγονα του Ζορμπά.

Γιώργος Ζορμπάς

Καταλαβαίνει κανείς ποιος ήταν αυτός ο πραγματικός Ζορμπάς άμα δει τη φωτογραφία του. Ένας άνθρωπος περιποιημένος, ήσυχος κι ασφαλής για τον εαυτό του, καλοχτενισμένος, καλοντυμένος, άνθρωπος που δείχνει πως υπολήπτεται τον εαυτό του κι οι άλλοι τον σέβονται. Δεν έχει τίποτε το αλήτικο και το έξαλλο, που έχει ο Ζορμπάς της τέχνης. Ο Ζορμπάς της τέχνης μπορεί να καταταχτεί στην πινακοθήκη των αλητών της τέχνης, που μας δίνει ο Χάμσουν στα έργα του “Στερνή Χαρά”, “Μυστήρια” κι ο Στάινμπεκ στο “Τορτίλλα Φλατ” και άλλοι. Θα μπορούσε στη σειρά αυτή ν’ αναφέρει κανείς και τους “Αλήτες” του Γκόρκυ, αλλά οι τύποι αυτοί του Γκόρκυ είναι εξιδανικευμένοι κι εκφράζουν ανώτερες ανθρώπινες αξίες, δεν παρουσιάζονται σαν εξαρθρωμένοι κι ανισόρροποι ανθρώπινοι τύποι, όπως αυτοί του Χάμσουν και του Στάινμπεκ.

Τα ελαττώματα της ταινίας του Κακογιάννη κάνουν φανερά τα εσωτερικά ελαττώματα του ίδιου του έργου, όπου ο ήρωας Ζορμπάς είναι ένας τύπος τεχνητός κι απίθανος, που δεν πείθει για την αλήθεια του. Μα θα μου πείτε γιατί οι Αμερικανοί τρελάθηκαν γι’ αυτόν; Οι Αμερικανοί είναι Αμερικανοί κι εντυπωσιάστηκαν κυρίως από το φιλοσοφικό και γενικά το διανοητικό υπόστρωμα του έργου, καθώς και για τον εξωτισμό του. Σήμερα οι Αμερικανοί μπήκαν στην περίοδο της φιλοσοφικής παιδείας τους και θαυμάζουν τον διανοητικισμό, αφού πέρασαν το στάδιο των αυτοδίδαχτων, που ωστόσο τους έδωσαν ό,τι είναι άξιο και σημαντικό στη λογοτεχνία τους. Μέσα σ’ αυτόν τον διανοητικισμό αρχίζει να τους διαφεύγει η αίσθηση του πραγματικού και του αληθινού ή του αληθόφανου στην τέχνη. Άρχισαν να αρέσκονται στα τεχνητά, τα συμβολικά και στις αφαιρέσεις. Η πνευματική τους ζωή μπαίνει σε μια περίοδο παρακμής.

Η συνέντευξη δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Αυγή (21/3/1965)
Από αφιέρωμα της εφημερίδας Ελευθεροτυπία, που επιμελήθηκε ο Γιώργος Ζεβελάκης