Ακούει τελικά κανείς; / «Listen» (2020) σε σκηνοθεσία της Ana Rocha de Sousα

«Κατανοείτε τις ανάγκες του παιδιού σας;» ρωτάει η δασκάλα τη μητέρα που δεν καταφέρνει να αποκαταστήσει σύντομα την βλάβη του ακουστικού της κωφής κόρης της εξαιτίας της δυσμενούς οικονομικής της κατάστασης. Η κόρη της, κατά τη διάρκεια παραμονής της στο σχολείο, δεν αντιλαμβάνεται τους κινδύνους και είναι επιρρεπής στα ατυχήματα. Ένα ατύχημα θα έχει σαν αποτέλεσμα να κινδυνεύσει η οικογένειά της να χάσει την κηδεμονία τόσο της κόρης της όσο και των δύο άλλων παιδιών.

Η Μπέλα και ο Ζότα είναι Πορτογάλοι μετανάστες και γονείς τριών παιδιών και ζουν στα υποβαθμισμένα προάστια του Λονδίνου. Δίνουν καθημερινά τη μάχη στον αγώνα για μια αξιοπρεπή διαβίωση και από μια παρεξήγηση και ένα χαλασμένο ακουστικό έρχονται αντιμέτωποι με τον κίνδυνο της μεγαλύτερης απώλειας που μπορεί να συμβεί σε μία οικογένεια: την απώλεια των παιδιών της. Έρχονται αντιμέτωποι με το σκληρό και απρόσωπο σύστημα των βρετανικών κοινωνικών υπηρεσιών και προσπαθούν σε μια άνιση μάχη να κρατήσουν την οικογένειά τους ενωμένη.

Η απάντηση στην αρχική ερώτηση θα μπορούσε να είναι: «Εσείς κατανοείτε τις δικές μας ανάγκες;» Μια αλυσίδα αναγκών προβάλλονται στην ταινία αυτή. Και μία αλυσίδα θεσμών επίσης. Πώς μια οικογένεια μπορεί να καλύψει τις ανάγκες των μελών της; Της αρκεί ο θεσμικός της ρόλος; Οι κοινωνικές δομές υποτίθεται ότι συνεπικουρούν προς την κατεύθυνση αυτή. Πόσο προστατευτικές όμως είναι οι δομές αυτές; Και στην τελική ποιους εξυπηρετούν; Με τον νόμο των εξαναγκαστικών υιοθεσιών προστατεύονται άραγε τα μέλη των αδύναμων οικογενειών; Καλύπτονται έτσι οι ανάγκες τους;

Στην ταινία παρακολουθούμε τον νόμο να είναι απρόσωπος, άτεγκτος, σκληρός, βυθισμένος στα κανάλια της γραφειοκρατίας και στα κουτάκια που οι εντολοδόχοι του απλά τικάρουν. Μπορεί όμως ένα τικαρισμένο κουτάκι να σου αποκαλύψει την αλήθεια που κρύβεται σε ένα παιδί; Μπορεί να σου μιλήσει για τις ανάγκες του; Μπορείς μέσα από τη θλιβερή σου γραφειοκρατία να το ακούσεις; Η μικρή της οικογένειας, μέσα στον κόσμο των σιωπών της μπορεί και ακούει καθαρότερα από τον καθένα τις ανάγκες και τα θέλω της. Η μητέρα της μπορεί και εκείνη να την συναισθάνεται και να την αφουγκράζεται. Γιατί απλά είναι η μητέρα της. Οι υπόλοιποι όμως, οι επίσημοι θεσμοί, ακούν;

Η σκηνοθέτης σε συνέντευξή της αναφέρει ότι ήθελε στην ταινία της να μιλήσει για ένα σύστημα που είναι λάθος, ενώ βασίζεται στους σωστούς λόγους που καθιστούν απαραίτητη την ύπαρξή του. Και εδώ βρίσκεται το πρώτο ζητούμενο. Πράγματι οι συνιστώσες του είναι σωστές αφού στηρίζονται στην προστασία των δικαιωμάτων του παιδιού, η εφαρμογή του όμως αποβαίνει εις βάρος του. Οι ιδανικές συνιστώσες συγκροτούν ιδανικά συστήματα, δυνατά να εφαρμοστούν σε ιδανικά πλαίσια. Και σαφώς το πλαίσιο στο οποίο ζει μια οικογένεια μεταναστών με την φτωχοποίηση και τον εξοβελισμό της από το ίδιο το σύστημα, σαφώς και δεν είναι το ιδανικό.

Ένα δεύτερο ζητούμενο είναι: μπορεί μια παρεξήγηση, ένα λάθος διάβασμα του νόμου να οδηγήσει μια οικογένεια στην καταστροφή; Ενός νόμου που δεν φτιάχτηκε για να προστατέψει τους αδύναμους και τους οικονομικά ασθενέστερους, αλλά για να τους αποδώσει ευθύνες ή για την ακρίβεια να τους μεταθέσει ευθύνες. Για να τους περιθωριοποιήσει ακόμα πιο πολύ.

Η φτώχεια στον πλανήτη μας έχει λάβει διαστάσεις πανδημίας. Αυτό είναι γεγονός. Οι φτωχοί χρεώνονται την αποτυχία τους κουβαλώντας εν είδει σταυρού το βάρος της ατομικής ευθύνης που τους έχει φορτωθεί. Ποιος νόμος λοιπόν προερχόμενος από τους επίσημους θεσμούς μπορεί να τους απαλλάξει από το βάρος αυτό; Προφανώς είναι ο νόμος που πρωτίστως ενδιαφέρεται για την κατάργηση της φτωχοποίησης και για την δημιουργία συνθηκών που δίνουν πραγματικά περιθώρια επιλογής και όχι την ψευδαίσθηση της μηδενικής επιλογής. Μπορεί όμως κάτι τέτοιο να συμβεί σε μια  καπιταλιστική κοινωνία;

Συνεπώς, οι παρανοήσεις και οι παρεξηγήσεις που προκύπτουν κατά την ανάγνωση του νόμου είναι λάθος να εκλαμβάνονται ως τέτοιες. Είναι απλά οι ρωγμές, οι χαραμάδες μέσα από τις οποίες αποκαλύπτεται το σκληρό πρόσωπο του καπιταλισμού. Ενός συστήματος που εξαθλιώνει για να έρθει μετά να ελεήσει με τους δικούς του κανόνες και τις δικές του νόρμες.

Ο  Κεν Λόουτς  που κάνει πολιτικό κινηματογράφο όλα αυτά τα περιγράφει διεξοδικότερα στέλνοντας απευθείας το μήνυμα. Η Ana Rocha de Sousa στο «Listen» μπορεί να μην είχε τέτοιο σκοπό και να ήθελε απλά να περιγράψει το οικογενειακό δράμα που περνά μια οικογένεια μεταναστών εξαιτίας της αβλεψίας του νόμου, ωστόσο αυτό που ίσως δεν προέβλεψε η δημιουργός είναι ότι όταν το δημιούργημα φύγει από τον δημιουργό του, αυτονομείται εντελώς και φτάνοντας στα δικά μας μάτια και αυτιά, το βλέπουμε και το ακούμε με τον δικό μας τρόπο, δίνοντάς του τις διαστάσεις και τις προοπτικές που μπορεί να το μετατρέψουν σε ένα χρήσιμο εργαλείο αφύπνισης σε μία άνιση μάχη αλλαγής αυτού του κόσμου.

Η ταινία έκανε πρεμιέρα στο 77ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Βενετίας αποσπώντας αρκετά βραβεία, ανάμεσά τους και το Βραβείο καλύτερης πρώτης ταινίας Λέοντας του Μέλλοντος – Βραβείο “Λουίτζι Ντε Λαουρέντις” (Lion of the Future – Luigi De Laurentiis), καθώς και το Ειδικό βραβείο της επιτροπής στο τμήμα Ορίζοντες.

Την ταινία είχαμε την ευκαιρία να την παρακολουθήσουμε στο 61ο Διεθνές Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης και θα έχουμε ξανά την ευκαιρία να την δούμε στο 33ο Πανόραμα Ευρωπαϊκού Κινηματογράφου (Δείτε όλο το πρόγραμμα εδώ) που ξεκινά στις 25/11 και ολοκληρώνεται στις 3/12. Οι ταινίες την ημέρα της προβολής τους θα είναι διαθέσιμες από τις 10:00 το πρωί μέχρι τις 10:00 το πρωί της επόμενης μέρας .

Το «Listen» είναι προγραμματισμένο να παιχτεί την Κυριακή 29/11. Μην το χάσετε!