Η θεωρία του Lev Vygotsky και η συνεισφορά της στην Διαλεκτική Ψυχολογία

Με δύο οικονομικές κρίσεις μέσα σε σχεδόν δέκα χρόνια, οι ψυχολόγοι έχουν μπει για τα καλά στις ζωές των ανθρώπων. Οι ψυχικές ασθένειες καλπάζουν με κυριότερη την κατάθλιψη και πλέον είναι πιο αναγκαίες από ποτέ ορισμένες (έστω και στοιχειώδεις) γνώσεις ψυχολογίας. Το αντικείμενο της ψυχολογίας είναι γενικά τα ‘’πνευματικά φαινόμενα’’ που ανήκουν στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου, σε διάκριση από το περιβάλλον. Συγκεκριμένα η ψυχολογία μελετά τα γεγονότα της ψυχικής ζωής του ατόμου, τους ψυχολογικούς νόμους που τα διέπουν και τους μηχανισμούς μέσω των οποίων εκδηλώνονται. Επειδή αυτός ο ορισμός (όπως και κάθε άλλος) μπορεί να μας πει πολύ λίγα για την ουσία ενός ζητήματος, παρακάτω θα γίνει μία προσπάθεια να παρουσιαστούν με όσο πιο απλό τρόπο γίνεται, ορισμένες πτυχές της Διαλεκτικής Ψυχολογίας, με έμφαση στη θεωρία του Σοβιετικού ψυχολόγου, Lev Vygotsky. Στην τελευταία παράγραφο θα επιχειρηθεί μία σύντομη επισκόπηση ορισμένων ρευμάτων της ψυχολογικής σκέψης του 20ου αιώνα, υπό το πρίσμα του Μαρξισμού.

Μορφές οργάνωσης της ύλης

Για τον Μαρξισμό η κίνηση σημαίνει αλλαγή και είναι μία ιδιότητα της ύλης. Ορισμένοι καταλαβαίνουν την κίνηση μόνο ως μηχανική μετατόπιση. Ωστόσο κίνηση είναι η σκέψη, η ανταλλαγή ουσιών του ανθρώπου με το περιβάλλον, ακόμα και η κοινωνική επανάσταση. Υπάρχουν διάφορες μορφές κίνησης και οργάνωσης της ύλης. Η κάθε μία έχει τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τον δικό της βαθμό πολυπλοκότητας.

Η πιο απλή μορφή οργάνωσης της ύλης είναι η μηχανική και αφορά την απλή μετατόπιση. Οι αμέσως πιο σύνθετες μορφές οργάνωσης της ύλης κατά αύξουσα σειρά συνθετότητας, είναι η φυσική, η χημική, η βιολογική και η κοινωνική. Η φυσική μορφή κίνησης της ύλης αφορά την κίνηση των μορίων, η χημική την κίνηση των ατόμων, ενώ η βιολογική αφορά κάθε κίνηση σχετική με τους έμβιους οργανισμούς. Κάθε μορφή κίνησης είναι πιο περίπλοκη από την προηγούμενη και προέκυψε σε μία ορισμένη βαθμίδα εξέλιξης της ύλης.

Στις απλές μορφές οργάνωσης της ύλης βρίσκονται εν δυνάμει οι συνθετότερες. Όταν ωριμάσουν οι συνθήκες, πραγματοποιείται ένα ποιοτικό άλμα και το εν δυνάμει γίνεται εν ενεργεία. Για παράδειγμα σε ένα ορισμένο στάδιο του εξελικτικού προτσές, από τον πιθηκάνθρωπο προέκυψε ο άνθρωπος, δηλαδή από τη βιολογική μορφή οργάνωσης της ύλης, έγινε το άλμα στην κοινωνική. Ταυτόχρονα όμως και οι πιο σύνθετες μορφές ενέχουν τις απλούστερες. Για παράδειγμα η διατήρηση του ανθρώπου στη ζωή επιτυγχάνεται μέσω ορισμένων φυσικοχημικών προτσές, ενώ ο άνθρωπος αν και διαφοροποιήθηκε από τον κόσμο των ζώων, έχει πολλές ομοιότητες με αυτά. Δηλαδή στην κοινωνική μορφή οργάνωσης της ύλης υπάρχει η φυσική, η χημική και η βιολογική.

Πρώτο και δεύτερο σύστημα σήμανσης

Παραπάνω αναλύθηκαν συνοπτικά οι μορφές οργάνωσης της ύλης. Η πιο σύνθετη από αυτές είναι η κοινωνική μορφή οργάνωσης που αφορά τις ανθρώπινες κοινωνίες και τον άνθρωπο ως κοινωνικό και όχι ως βιολογικό ον. Αυτό που διαφοροποιεί τον άνθρωπο από τα ζώα και συνεπώς την κοινωνική από τη βιολογική μορφή οργάνωσης της ύλης, είναι η συνείδηση. Χάρη στη συνείδηση ο άνθρωπος διακρίνει τον εαυτό του από τον εξωτερικό κόσμο, θέτει στόχους συνειδητά και παλεύει βάσει σχεδίου για να τους υλοποιήσει. Έτσι του δίνεται η δυνατότητα να αποκτήσει γνώση του αντικειμενικού κόσμου και να δράσει ενεργητικά για να τον αλλάξει. Σε αντίθεση με τον άνθρωπο, τα ζώα λειτουργούν κυρίως βάσει ενστίκτων και εξαρτημένων αντανακλαστικών. Η ενεργητική και συνειδητή επενέργεια του ανθρώπου στην ύλη είναι η ανθρώπινη εργασία.

Ο Pavlov έθεσε αρκετά ξεκάθαρα τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στα ζώα και τον άνθρωπο με τη θεωρία του για τα δύο συστήματα σήμανσης. Το πρώτο σύστημα σήμανσης εμφανίζεται τόσο στα ζώα, όσο και στον άνθρωπο. Γενικά το σήμα είναι ένα εξωτερικό ερέθισμα που προκαλεί μία αντίδραση. Μέσω του σήματος αντανακλάται η αντικειμενική πραγματικότητα στον οργανισμό. Το ερέθισμα μπορεί να είναι οπτικό, ακουστικό, ή άλλης φύσεως. Το σημαντικό είναι ότι κάθε σήμα συνδέεται με το άμεσα αισθητηριακό. Δηλαδή προκαλεί μία αντίδραση των οργανισμών στις μεταβολές μόνο του άμεσου περιβάλλοντος τους. Με απλά λόγια για να αντιδράσει ο οργανισμός σε ένα εξωτερικό ερέθισμα μέσω του σήματος, θα πρέπει αυτό να γίνεται επί τόπου αντιληπτό από τις αισθήσεις του.

Το δεύτερο σύστημα σήμανσης υπάρχει μόνο στους ανθρώπους και η βασική του διαφοροποίηση από το πρώτο, είναι ότι εμπεριέχει την ανθρώπινη ομιλία. Ο ανθρώπινος λόγος είναι ένα σημείο και όχι απλώς ένα σήμα. Η διαφορά είναι ότι το σημείο συμβολίζει το σήμα και για αυτό έχει μία σχετική αυτοτέλεια από το άμεσα αισθητηριακό ερέθισμα. Για παράδειγμα ο άνθρωπος με το λόγο μπορεί να περιγράψει ένα συγκεκριμένο αντικείμενο που παρατήρησε στο παρελθόν, χωρίς να βρίσκεται άμεσα στο οπτικό του πεδίο τη στιγμή που το περιγράφει. Αυτή η διαφορά είναι θεμελιώδης, καθώς παρέχει στον άνθρωπο τη δυνατότητα για γενίκευση και αφηρημένη νόηση. Η τελευταία είναι όρος εκ των ων ουκ άνευ για τη μεταλαμπάδευση της πρακτικής πείρας στις επόμενες γενιές και για την επιστημονική σκέψη. Χωρίς αυτά τα δύο η ανθρωπότητα δεν θα έφτανε ποτέ εδώ που βρίσκεται σήμερα.

Βέβαια δεν είναι απαραίτητο ότι το σήμα μετατρέπεται σε σημείο κάθε φορά.  Για να γίνει αυτό θα πρέπει το πρώτο να αποκωδικοποιηθεί και να γίνει αντικείμενο νοητικής επεξεργασίας από τον άνθρωπο. Ωστόσο και μόνο η δυνατότητα της μετατροπής του σήματος σε σημείο, είναι ένα καθαρά ανθρώπινο γνώρισμα που οφείλεται στην ύπαρξη του ανθρώπινου εγκεφάλου.

Η διαμεσολαβημένη συμπεριφορά

Το ζήτημα της αντίδρασης του ανθρώπου στα εξωτερικά ερεθίσματα απασχόλησε έντονα τη σχολή του Συμπεριφορισμού. Για τον Συμπεριφορισμό ο άνθρωπος αντιδρά στα ερεθίσματα του εξωτερικού περιβάλλοντος σύμφωνα με το σχήμα Ε-Α. Το συγκεκριμένο σχήμα παρουσιάζει την αντίδραση σαν να είναι κάτι αυτόματο ή ενστικτώδες. Με αυτήν την έννοια είναι υπεραπλουστευτικό και μηχανιστικό για ένα τόσο περίπλοκο ον όπως είναι ο άνθρωπος. Επίσης αν το σχήμα Ε-Α ισχύει τόσο για τον άνθρωπο όσο και για τα ζώα, τότε ποια είναι η ποιοτική διαφορά του ανθρώπου από το ζωικό βασίλειο;

Ο Vygotsky απέρριψε το σχήμα Ε-Α ως ανεπαρκές για να περιγράψει την ανθρώπινη συμπεριφορά και το αντικατέστησε με το σχήμα Ε-Ε’-Α. Το σχήμα του Vygotsky λέει με απλά λόγια ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι διαμεσολαβημένη. Ανάμεσα στο ερέθισμα του περιβάλλοντος και στην αντίδραση του ανθρώπου, μεσολαβεί η νοητική επεξεργασία του ερεθίσματος από τον τελευταίο. Όλα τα εξωτερικά ερεθίσματα λοιπόν περνούν από ένα φίλτρο και νοηματοδοτούνται από τον άνθρωπο. Για αυτόν το λόγο ο άνθρωπος δεν είναι ούτε ζώο, ούτε μία απλή μηχανή, στην οποία δίνεις μία εισροή και παίρνεις μία συγκεκριμένη εκροή.

Σε αυτό το σημείο μπορεί να τεθεί εύλογα το εξής ερώτημα. Αν ο κάθε άνθρωπος νοηματοδοτεί τα εξωτερικά ερεθίσματα ανάλογα με τις δικές του αρχές, αξίες και πεποιθήσεις, είναι εφικτό να φτάσει στην αντικειμενική αλήθεια; Η απάντηση δίνεται από τη Μαρξιστική θεωρία γνώσης. Σύμφωνα με αυτήν, η απόκτηση της γνώσης περνάει από τρία στάδια. Το πρώτο είναι το αισθητηριακό ερέθισμα (συγκεκριμένο), το δεύτερο είναι η νοητική επεξεργασία του ερεθίσματος και η εξαγωγή συμπερασμάτων από τον άνθρωπο (αφηρημένο) και το τρίτο είναι η επαλήθευση ή αναίρεση των συμπερασμάτων στην πράξη (συγκεκριμένο). Το τρίτο στάδιο της γνωσιοθεωρίας αποτελεί συστατικό στοιχείο κάθε επιστημονικής μεθόδου. Χάρη σε αυτό ελέγχεται η εγκυρότητα όλων των θεωριών, δηλαδή το κατά πόσο περιγράφουν σωστά τον αντικειμενικό κόσμο.

Η έννοια της εσωτερίκευσης

Ο Vygotsky ολοκλήρωσε την ανάλυσή του για το σχήμα της ανθρώπινης συμπεριφοράς Ε-Ε’-Α με τη θεωρία της εσωτερίκευσης. Ο άνθρωπος μαθαίνει να ζει σε έναν κόσμο που υπάρχει ήδη πριν από αυτόν, με τους δικούς του νόμους και το δικό του σύστημα αξιών. Ενώ αρχικά το σύστημα αξιών της κοινωνίας είναι εξωτερικό ως προς το άτομο, στην πορεία της ζωής του το άτομο μαθαίνει να το  “εσωτερικεύει” και να το κάνει “κτήμα” του, μέσω του λόγου. Ο ανθρώπινος λόγος εκτός από μορφή επικοινωνίας, είναι φορέας μετάδοσης κοινωνικών νοημάτων και αξιών. Έτσι μέσω αυτού ο άνθρωπος εσωτερικεύει τις εξωτερικότητες και διαμορφώνει το χαρακτήρα και την προσωπικότητά του.

Σύμφωνα με το γενετικό νόμο της πολιτισμικής ανάπτυξης του Vygotsky, όλες οι λειτουργίες στην πολιτισμική ανάπτυξη εμφανίζονται σε δύο επίπεδα. Το πρώτο επίπεδο είναι το διαψυχικό και έχει σχέση με την κοινωνία, ενώ το δεύτερο είναι το ενδοψυχικό και έχει σχέση με το άτομο αυτό καθαυτό. Όλες οι ψυχικές λειτουργίες έχουν τις ρίζες τους στο διαψυχικό επίπεδο, δηλαδή στην αλληλεπίδραση των ατόμων μέσα στην κοινωνία και σε δεύτερη φάση αντανακλώνται στο ενδοψυχικό επίπεδο, όπου ουσιαστικά οι κοινωνικές σχέσεις εσωτερικεύονται από το άτομο.

Η διαδικασία της εσωτερίκευσης αφορά γενικά το ανθρώπινο είδος, ωστόσο μπορεί κανείς να την παρατηρήσει πιο εύκολα στα παιδιά. Η δραστηριότητα του παιδιού αρχικά είναι αυθόρμητη. Στη συνέχεια οι ψυχικές λειτουργίες εσωτερικεύονται από το παιδί και αποκτούν νόημα, όταν αυτό καταλαβαίνει ότι οι γονείς παρατηρούν τη δραστηριότητά του.  Για παράδειγμα το παιδί δείχνει αυθόρμητα με το δάκτυλο ένα αντικείμενο που του κάνει εντύπωση. Κάποια στιγμή οι γονείς παρατηρούν το παιδί και το βοηθούν να πλησιάσει το αντικείμενο. Μετά από ορισμένες επαναλήψεις του ίδιου συμβάντος με διάφορα αντικείμενα, η δραστηριότητα εσωτερικεύεται. Από εκεί και πέρα το παιδί έχει νοηματοδοτήσει τη συγκεκριμένη ενέργεια και θα δείχνει συνειδητά με το δάχτυλό του και όχι αυθόρμητα, τα αντικείμενα που του κάνουν εντύπωση.

Η έννοια της εσωτερίκευσης είναι ακόμα ένα χτύπημα στην ιδεαλιστική νατουραλιστική ψυχολογία, η οποία υποστηρίζει ότι ο ψυχισμός του ανθρώπου δεν διαμορφώνεται από το πολιτισμικό σύστημα αξιών της κάθε κοινωνίας, αλλά προϋπάρχει. Πολύ παραπάνω αποτελεί την επιστημονική απόδειξη ότι δεν υπάρχει καλή ή κακή ανθρώπινη φύση. Οι απόψεις, οι αξίες, τα ιδανικά, αλλά και η κοσμοθεωρία των ανθρώπων διαμορφώνονται στο πλαίσιο της αλληλεπίδρασής τους με τον κοινωνικό του περίγυρο, στην οικογένεια, στο σχολείο και μετέπειτα στο εργασιακό τους περιβάλλον.

Τα ρεύματα της ψυχολογίας και ο Μαρξισμός

Η Δαρβινική Θεωρία της Εξέλιξης είναι μία από τις σημαντικότερες υλιστικές θεωρίες όλων των εποχών. Ωστόσο είναι σημαντικό ότι η φυσική επιλογή αφορά μόνο τη βιολογική και όχι την κοινωνική μορφή οργάνωσης της ύλης. Στις ανθρώπινες κοινωνίες δεν υπάρχει κανένας λόγος να ισχύει ο νόμος του ισχυρού, διότι η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι διαμεσολαβημένη και δεν ρυθμίζεται από τα ένστικτα και τα εξαρτημένα αντανακλαστικά. Η κοινωνία δεν είναι ζούγκλα ούτε αγέλη, αλλά ένα οργανικό όλο, αποτελούμενο από έλλογα όντα. Σε ένα τέτοιο οργανικό  όλο, η θεωρία του κοινωνικού δαρβινισμού και η τάση για βιολογικοποίηση της ψυχολογίας μόνο σύγχυση μπορούν να δημιουργήσουν.

Οι ανώτερες ψυχικές λειτουργίες του ανθρώπου σηματοδοτούν το πέρασμα από το βιολογικό στο κοινωνικό, χωρίς ωστόσο αυτό να σημαίνει ότι το βιολογικό παύει να είναι σημαντικό. Η ουσία είναι ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν αποτελεί προϊόν μόνο βιολογικής ωρίμανσης. Οι ανώτερες ψυχικές λειτουργίες του εγκεφάλου δεν προέκυψαν από την απλή συσσώρευση ποσοτικών αλλαγών, αλλά από ποιοτικά άλματα, που επιτεύχθηκαν στη βάση της κοινωνικής πρακτικής.

Μία θεωρία βιολογικού αναγωγισμού είναι και η Φροϋδική θεωρία. Η κεντρική της ιδέα είναι ότι η συνείδηση του ανθρώπου δομείται σε τρία επίπεδα, το συνειδητό, το υποσυνείδητο και το ασυνείδητο. Το ασυνείδητο έχει να κάνει με τις βιολογικές ορμές και τα ένστικτα, ενώ το συνειδητό με την προσπάθεια του ανθρώπου να προσαρμοστεί στην κοινωνία. Μεταξύ συνειδητού και ασυνειδήτου υπάρχει μία αγεφύρωτη σύγκρουση. Η κοινωνία και οι “νόρμες” της καταπιέζουν τις έμφυτες ορμές του ανθρώπου και του προκαλούν ψυχικές ασθένειες. Σε πείσμα του συνειδητού, η ανθρώπινη συμπεριφορά ρυθμίζεται από το ασυνείδητο και κυρίως από τη σεξουαλική ορμή (λίμπιντο). Ο άνθρωπος δεν μπορεί να διεισδύσει στο ασυνείδητο, παρά μόνο δέχεται παθητικά τις επιδράσεις του.

Αρχικά ο άνθρωπος είναι ένα έλλογο κοινωνικό ον. Ενώ έχει κληρονομήσει ορισμένα ένστικτα από το ζωικό βασίλειο, η συμπεριφορά του είναι διαμεσολαβημένη και δεν κυβερνάται από τα ένστικτα. Έπειτα δεν υπάρχει κανένα χάσμα συνειδητού και ασυνειδήτου. Βέβαια ο άνθρωπος εκτελεί κάποιες ενέργειες ασυνείδητα, ωστόσο ακόμα και αυτές οι ενέργειες έχουν κοινωνική προέλευση. Δεν υπάρχει τίποτα το μυστικιστικό στο ασυνείδητο, όπως επίσης δεν υπάρχουν έμφυτες ποιότητες στον άνθρωπο που διαμορφώνονται ανεξάρτητα από την κοινωνία στην οποία βρίσκεται. Επίσης η σύγκρουση του βιολογικού και του κοινωνικού, της κοινωνίας με το άτομο, δεν είναι νομοτελειακή, αλλά υφίσταται μόνο στο πλαίσιο των ταξικών καταπιεστικών κοινωνιών. Ωστόσο πρέπει να σημειωθεί ότι η παραπάνω κριτική στη Φροϋδική θεωρία δεν αναιρεί την τεράστια συνεισφορά της ψυχαναλυτικής μεθόδου.

Οι γνωστικές διαδικασίες (μνήμη, αντίληψη, σκέψη κα), είναι ένα σημαντικό κομμάτι της επιστήμης της ψυχολογίας. Ενδεικτικό της σημαντικότητάς τους είναι ότι αποτελούν το αποκλειστικό αντικείμενο μελέτης μιας ολόκληρης σχολής σκέψης (Γνωστική Ψυχολογία). Ωστόσο η συγκεκριμένη σχολή μελετά τις γνωστικές διαδικασίες αποκομμένες από την πραγματική ζωή, μόνο με όρους εσωτερικής λογικής, δηλαδή χωρίς το κοινωνικό και ιστορικό τους περιεχόμενο. Τέλος η μορφολογική ψυχολογία της Gestalt, αν και είχε δίκιο που υποστήριξε ότι η αντίληψη του όλου προηγείται από την αντίληψη των ξεχωριστών μερών, απολυτοποίησε αυτήν τη θέση και έτσι κατέληξε σε ορισμένες μονομέρειες. Μία από αυτές ήταν ότι η σκέψη των πιθήκων είναι ίδια με τη σκέψη των ανθρώπων.

Συμπεράσματα

Η Διαλεκτική Ψυχολογία είναι η εφαρμογή της Μαρξιστικής θεωρίας στην επιστήμη της Ψυχολογίας και αποτελεί το μοναδικό πραγματικά επιστημονικό αναλυτικό πλαίσιο για την ανάλυση των ψυχικών φαινομένων. Αυτό ισχύει διότι αίρει τις μονομέρειες και αναδεικνύει την εσωτερική ενότητα και αντίθεση των ψυχολογικών κατηγοριών.

Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ενότητα του βιολογικού και του κοινωνικού. Ενώ ορισμένες σχολές δίνουν έμφαση αποκλειστικά στο πρώτο και άλλες μόνο στο δεύτερο, η Διαλεκτική Ψυχολογία δεν τα βλέπει ξέχωρα. Από τη μία αναγνωρίζει την ύπαρξη της ατομικότητας και της ιδιαίτερης ιδιοσυγκρασίας του κάθε ανθρώπου. Δύο άνθρωποι ποτέ δεν είναι ίδιοι, ακόμα και αν ανατραφούν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Από την άλλη η ανάπτυξη των χαρακτηριστικών της ιδιοσυγκρασίας και των πτυχών της ατομικότητας (κλίσεις, ταλέντα κα) εξαρτώνται από την κοινωνία και κυρίως από την ταξική της διάρθρωση.

Εδώ βέβαια μπαίνει ένα βασικό ερώτημα. Πόσα ταλέντα χάθηκαν και πόσοι άνθρωποι ενώ θα μπορούσαν να είναι χρήσιμοι για την κοινωνία και να αξιοποιηθούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο χαραμίστηκαν, επειδή δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να “κυνηγήσουν” τα όνειρά τους; Ενώ οι καλοπληρωμένοι γραφιάδες της αστικής τάξης συμβουλεύουν αυτούς τους ανθρώπους να φτιάχνουν πιο προσεκτικά το βιογραφικό τους, ο Μαρξισμός έχει να τους προτείνει κάτι άλλο. Να πάρουν τη ζωή στα χέρια τους και να φτιάξουν μία κοινωνία που ο κάθε άνθρωπος θα μπορεί να απολαμβάνει τις ομορφιές της και να αφιερώνεται σε αυτό που αγαπάει δίχως όρια.

Πηγές

Δαφέρμος Μ. (2002), ‘’Η Πολιτισμική – Ιστορική Θεωρία του Vygotski’’. Αθήνα: Eκδόσεις Ατραπός

Ένγκελς Φ. (2013), “Η Καταγωγή της Οικογένειας, της Ατομικής Ιδιοκτησίας και του Κράτους”. Αθήνα  : Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή

Κουβελάς Μ. (2007), ‘’Διαλεκτική Ψυχολογία’’ . Αθήνα : Eκδόσεις ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ Α.Ε

Daniels H. (1996), ‘’An introduction to Vygotski’’. London and New York: Routledge