«Όχι με λόγια, μ’ έργα τ’ Άδικο πολέμα!/ Κι όχι μονάχος! Με τα πλήθη συνταιριάσου!/ Τ’ άδικο μ’ αίμα θρέφεται! Πνίξε το με αίμα…»

Το 1919 πηγαίνει στο Παρίσι με υποτροφία και παρακολουθεί μαθήματα Φιλοσοφίας, Φιλολογίας και Κοινωνιολογίας. Από εκεί, τον Αύγουστο στέλνει και δημοσιεύεται στο περιοδικό «Μαύρος Γάτος» το ποίημά του «Προσκυνητής», ως «πρώτο άσμα» που υπόσχεται συνέχεια. Αυτή τη συνέχεια θα τη ματαιώσει, όταν υιοθετεί τις επαναστατικές ιδέες του Μαρξισμού, που τον διαμορφώνουν, όπως ο ίδιος λέει, σε αντιϊδεαλιστή.

Γράφει για εκείνη την περίοδο ο Δημήτρης Γληνός: «Η αστική Ελλάδα, που έσερνε πίσω της και τη μεγάλη μάζα του λαού, κάνοντας τη μεγάλη εξόρμησή της την πολεμική, είχε νικήσει σε δυο μεγάλους πολέμους μέσα σε λίγα χρόνια, στα 1912-13 και στα 1918. Τεράστια αυτοπεποίθηση είχε φουσκώσει περήφανα τα στήθια των Ελλήνων. Οι ραψωδοί της φυλής άρχισαν μεγαλόστομα να τραγουδούν τις νέες δόξες πλάι στις παλιές (…) Ο Βάρναλης απάνω σ’ αυτή τη στιγμή έρχεται στο Παρίσι. Είναι πια ώριμος ποιητής, κατέχει την τεχνική του στίχου, παίζει την αρμονία στα δάχτυλα κ’ η γλώσσα του είναι πλούσια και πολύχρωμη, μεστή από ολοζώντανα σύμβολα. Ο ορίζοντάς του, μόλις βγήκε από την Ελλάδα, πλαταίνει τεράστια. Θέλει τώρα να γίνει αυτός πνευματικός οδηγός του λαού του, να τραγουδήσει καλύτερ’ απ’ όλους τους άλλους, να σύρει τα πλήθη πίσω από την ορφική του λύρα.

Και γράφει τον “Προσκυνητή”. Και αμέσως αυτό το Άσμα πρώτο του ιδεαλισμού του ήτανε και το τελευταίο. Σε λίγον καιρό γίνεται μέσα του ένας τέτοιος τεράστιος κριτικός διαφωτισμός, όπου το σύμπαντο κυριολεχτικά αναποδογυρίζεται. Σχεδόν ταυτόχρονα ή αμέσως μετά τον “Προσκυνητή”, αρχίζει να γράφει “Το φως που καίει”.

Η κρίσιμη στιγμή φυσικά από καιρό ετοιμαζότανε μέσα του. Από τον καιρό που πρωτοήρθε στην Ελλάδα, από τον καιρό που έζησε το βαλκανικό πόλεμο και τον εθνικό θρίαμβο. Μιαν ανταρσία, μιαν αντίθεση με τα καθιερωμένα είχε πάντα μέσα του. Τώρα, όμως, στο Παρίσι, ήρθε σε αμεσότατη επαφή με τις μεγάλες κοινωνικές αντιθέσεις. Ο Ρομαίν Ρολλάν, ο Μπαρμπύς τον επηρεάζουνε. Ακούει την κριτική των αριστερών για το μεγάλο πόλεμο. Και πέρα στο βάθος του ορίζοντα ξεχωρίζει τις τεράστιες φλόγες της ρούσικης επανάστασης.

Και τότε γίνεται μέσα του η οριστική μεταστροφή. Ο νατουραλισμός του, η επικούρεια διάθεσή του, που δεν έβρισκαν τρόπο να συνδυαστούν αρμονικά με μια ποίηση εθνική, θρησκευτική και ιδεαλιστική, βρέθηκαν συνταιριασμένοι εξαίρετα με τη φλογερή σαρκαστική ορμή, που ξυπνάει τώρα μέσα του και με το διαλεχτικό ματεριαλισμό, που καταχτάει το νου του σαν ένα ψυχόρμητο. Ο Βάρναλης βρήκε τον αληθινό εαυτό του. Οι ιστορικές συμβολικές μορφές, που αγωνιζότανε μάταια να τις συλλάβει και να τις αναστήσει μέσα στη θολή και ψεύτικη ατμόσφαιρα του ιδεαλισμού, ξύπνησαν ολοζώντανες, γέμισαν από νόημα ανθρώπινο, πήρανε σάρκα και χρώμα και πνοή μόλις τις αντίκρισε ρεαλιστικά και επαναστατικά».

Το 1932 εκδίδεται η «Αληθινή απολογία του Σωκράτη». Την ίδια χρονιά, μαζί με 29 ακόμα διανοούμενους, υπογράφει το Αντιπολεμικό Μανιφέστο.

Γράφει ο ίδιος ο Βάρναλης στον πρόλογο της 5ης έκδοσης της «Αληθινής απολογίας του Σωκράτη» το 1956: «Μερικοί παρεξηγήσανε το σκοπό και πνέβμα του έργου. Νομίζανε πως μ’ αφτό χλεβάζεται η “αρχαία Ελλάδα” κι ο μεγάλος φιλόσοφος Σωκράτης. Λάθος. Η Ελλάδα της παρακμής κι ο θεωρητικός της αντίδρασης χρησιμέψανε για πρόσχημα να χτυπηθεί η παρακμή κ’ η αντίδραση της εποχής μας.

Το Σωκράτη, το τέκνο του λαού, που στάθηκεν εχθρός του λαού και καταφρονετής της δημοκρατίας, τον κατηγορήσανε τρεις, αλλά τον καταδίκασε ο λαός. Το δικαστήριο της Ηλιαίας με τα πεντακόσια μέλη του ήτανε δικαστήριο λαϊκό. Αλλά γιατί τον καταδίκασε ο λαός; Όταν ο Θρασύβουλος με τους φυγάδες δημοκρατικούς λεφτέρωσε την πατρίδα και παλινόρθωσε την κυριαρχία του λαού, οι παθοί δεν μπορούσανε να ξεχάσουνε τα εγκλήματα των Τριάντα Τυράννων, που είταν εγκάθετοι του Λύσανδρου και στηρίγματα της ολιγαρχίας. Κ’ οι παθοί τούτοι μισούσανε και φοβόντουσαν τους εχθρούς της δημοκρατίας και φίλους των “σπαρτιατικών ηθών”. Κ’ ένας απ’ αφτούς κι απ’ τους σημαντικότερους είτανε κι ο Σωκράτης, ο δάσκαλος των προδοτών Αλκιβιάδη και Κριτία. 

Αλλ’ αφτά τα “ιστορικά” δεν είναι το θέμα του βιβλίου. Η πρωτοτυπία του είναι τούτη: Ο Σωκράτης ο ίδιος αναγνωρίζει τα λάθη και τις ζημιές της διδασκαλίας του. Κι αφού κοροϊδέψει τους δημοκρατικούς της δουλοχτησίας, πάει πιο μπροστά απ’ αφτούς και γίνεται κήρυκας της πανανθρώπινης λεφτεριάς».

Το 1933 επανεκδίδεται το «Φως που καίει» με ουσιαστικές βελτιώσεις.

Το 1934, ο Κώστας Βάρναλης ταξιδεύει στη Μόσχα, όπου μαζί με τον Δημήτρη Γληνό λαμβάνει μέρος στο Α’ Συνέδριο των Σοβιετικών Συγγραφέων (17 Αυγούστου – 1 Σεπτέμβρη). Ο Βάρναλης μένει στην πόλη περίπου ένα μήνα, ζητώντας να επισκεφτεί πολλά μέρη, πέρα από τις εργασίες και τις εκδηλώσεις στο πλαίσιο του Συνεδρίου (στα άρθρα του αυτό αναφέρεται και ως Φεστιβάλ). Τα άρθρα που περιγράφουν τις εντυπώσεις του, δημοσιεύονται στα τέλη Σεπτέμβρη – αρχές Νοέμβρη στην εφημερίδα «Ελεύθερος Άνθρωπος» με τον γενικό τίτλο «Τι είδα εις την χώραν των Σοβιέτ».

Είναι χαρακτηριστικό το παρακάτω απόσπασμα από αυτές του τις εντυπώσεις για το σοβιετικό σχολείο: «Το διδαχτικό προσωπικό (που είνε πολυπληθέστατο) είνε στη θέση του από τις 15 Αυγούστου και προπαρασκευάζεται για το σχολικό έτος. Την 1η Σεπτεμβρίου το πρωί όλα τα παιδιά είνε παρόντα στο σχολείο. Τους δίνουμε τα τετράδιά τους κτλ. Από τα 1.100 παιδιά μονάχα τα 12 λείψανε! Κι αυτά στείλανε “επείγοντα” γράμματα αεροπορικώς ή τηλεγραφήματα, πως σε 2-3 μέρες θα έρθουν από την εξοχή όπου είνε με τους γονείς των, άλλα στον Καύκασο, άλλα στη Γιάλτα κτλ. Φοβούνται μήπως άλλα παιδιά τους πάρουνε τη θέση. Και πώς να μη συλλογιστή κανείς το δικό μας εκπαιδευτικόν… αραμπά, που οι εγγραφές και οι εξετάσεις βαστάνε ένα… εξάμηνο και οι παραδόσεις; πότε επιστράτεψη, πότε πρόσφυγες, πότε πλημμυροπαθείς…, πότε …τύφος, μόλις γίνονται ένα μήνα και σε “ξένη” γλώσσα, την καθαρεύουσα, που είνε χειρότερη κι από επιστράτεψη κι από τύφο! (…) Τη 2α Σεπτεμβρίου το πρωί αρχίζουνε ταχτικά τα μαθήματα. Εννοείται, ούτε χαρτόσημα εγγραφής, ούτε μυθικές τιμές βιβλίων – έμμεσος τρόπος για ν’ αριστοκρατικοποιήται η εκπαίδευση του Λαού. Τα φτωχά μάλιστα παιδιά παίρνουνε το πρωινό τους ή το βραδυνό τους φαγί τζάμπα, τα βιβλία τους τζάμπα, παπούτσια και ρούχα τζάμπα. Σ’ αυτό το σχολείο υπάρχουνε 200 τέτια φτωχά παιδιά, δηλ. το 1/5 όλου του αριθμού. (Στο Πανεπιστήμιο της Μόσχας επάνω σε 5 χιλ. φοιτητές οι 4 χιλ. είνε… υπότροφοι του Κράτους, δηλ. τα 80%). Αυτή είνε πραγματικά λαϊκή παιδεία».

Το 1936 γίνεται μόνιμος συνεργάτης του «Ριζοσπάστη» μέχρι τη δικτατορία Μεταξά (4 Αυγούστου 1936). Η δικτατορία απαγορεύει τα βιβλία του. Στον ίδιο δεν επιτρέπεται να δημοσιογραφεί. Αναγκάζεται να γράφει ανυπόγραφα ή με διάφορα ψευδώνυμα.

Το 1940 συλλαμβάνεται από την Ασφάλεια. Ο Μανιαδάκης τον απειλεί με εξορία αν συνεχίσει να γράφει κατά του φασισμού. Ο Βάρναλης δεν πτοείται και συνεχίζει να γράφει αντιφασιστικά κείμενα. Το 1941, με γενικό τίτλο «Από τις σκοτεινές σελίδες της Ρώμης» δημοσιεύει πορτρέτα Ρωμαίων αυτοκρατόρων, μέσα από τα οποία συνεχίζει την αντιφασιστική αρθρογραφία του. Το 1942-1944 συμμετέχει στο ΕΑΜ. Από το 1944 έως το 1947 γράφει τακτικά στον «Ριζοσπάστη», στον «Ρίζο της Δευτέρας» και την «Κομμουνιστική Επιθεώρηση».

Το 1955 υπογράφει την ιδρυτική διακήρυξη της ΕΕΔΥΕ. Το 1956 εκλέγεται στο Γενικό Συμβούλιο της ΕΔΑ από την Α’ Πανελλαδική της Συνδιάσκεψη. Γιορτάζονται τα λογοτεχνικά πενηντάχρονά του από την Εταιρία Ελλήνων Λογοτεχνών.

Το 1959, στη Μόσχα, του απονέμεται το Βραβείο «Λένιν» για την Ειρήνη, για τη συμβολή του στον παγκόσμιο αγώνα για την ειρήνη. Αναφερόμενος στην κατηγορία ότι ανήκει στη «στρατευμένη Τέχνη», απάντησε με αυτά τα σταράτα λόγια: «…το δόγμα “η Τέχνη δεν κάνει πολιτική” διαψεύδεται από τα πράγματα. Ο Αριστοφάνης, ο Ντάντες, ο Θερβάντες, ο Ζολά, ο Τολστόι κάνουνε πολιτική. Πολιτική κατά των “κακώς κειμένων”. Πολιτική έξω απ’ τα δόντια. Ποιος μυθολόγος της εξωπολιτικής Τέχνης θα ‘χει το κουράγιο να υποστηρίξει πως αυτοί οι ήλιοι του πνευματικού στερεώματος δεν είναι μέγιστοι δημιουργοί του λόγου; Να, λοιπόν, μια απόδειξη πως η Τέχνη μπορεί να κάνει πολιτική, χωρίς να πάψει να ‘ναι Τέχνη και μάλιστα τρισμεγάλη. Ζήτημα, λοιπόν, υπάρχει μόνο για το ποια πολιτική δίνει ζωή και δύναμη στην Τέχνη και την απλώνει στο χώρο και στο χρόνο και ποια πολιτική τη χαλάει, τη σκοτώνει και τη μεταβάλλει σε καπνό χωρίς φλόγα…».