Η κρίση των πυραύλων στην Κούβα

Πριν φύγει ο Οκτώβριος, θυμόμαστε μία ακόμα σημαντική ιστορική επέτειο που αφορά αυτό το μήνα: την κρίση των πυραύλων στην Κούβα, το φόβο ενός πυρηνικού ολοκαυτώματος που έμοιαζε πιθανό για λίγες μέρες, τους χειρισμούς και την υποχώρηση της σοβιετικής πλευράς, που άδειασε σε εκείνο το διάστημα την Κούβα. Παρακάτω μπορείτε να διαβάσετε ένα χρονικό με τα βασικά γεγονότα, που προέρχεται από το ιστορικό λεύκωμα της Καθημερινής για το 1962 -συνεπώς σε κάποια σημεία χρειάζονται τα κατάλληλα φίλτρα. Αξίζει να σημειωθεί πως η κρίση αυτή λαμβάνει χώρα λίγους μήνες μετά την επέμβαση-εισβολή των ΗΠΑ στον Κόλπο της Χιρόν και από την ανέγερση του Τείχους του Βερολίνου.

Βράδυ της Δευτέρας 22 Οκτωβρίου. Ο κόσμος ολόκληρος παρακολουθεί με αγωνία το τηλεοπτικό διάγγελμα του προέδρου των ΗΠΑ, Τζον Κένεντι, προς τον αμερικανικό λαό. Έχει ήδη γίνει γνωστή η ύπαρξη στην Κούβα σοβιετικών πυραύλων ικανών να φέρουν πυρηνικές κεφαλές και οι πάντες αναμένουν την αντίδραση της Ουάσιγκτον. Τα όσα αναφέρει, μεταξύ πολλών άλλων, στο διάγγελμά του ο αμερικανός πρόεδρος ενισχύουν τους φόβους για το χειρότερο: την απειλή πυρηνικού πολέμου.

“Τώρα απαιτείται περαιτέρω δράση -και ήδη βρίσκεται καθ’ οδόν. Επιπλέον αυτές οι ενέργειες μπορεί να είναι μόνο η αρχή. Δε θα διακινδυνεύσουμε πρόωρα και αχρείαστα το κόστος παγκόσμιου πυρηνικού πολέμου, στον οποίο ακόμη και οι καρποί της νίκης θα είναι στάχτες στο στόμα μας, αλλά ούτε πρόκειται να υποχωρήσουμε μπροστά σε αυτόν τον κίνδυνο οποτεδήποτε χρειαστεί να τον αντιμετωπίσουμε… Κανείς δεν μπορεί να προβλέψει ακριβώς την τροπή που θα πάρουν οι εξελίξεις ή το κόστος ή τις απώλειες που θα επισύρουν. Πολλοί μήνες θυσιών και αυτοπειθαρχίας βρίσκονται μπροστά μας… Το κόστος της ελευθερίας είναι πάντοτε υψηλό, αλλά πάντοτε οι Αμερικανοί το πλήρωσαν. Ένας είναι ο κόσμος που δε θα διαλέξουμε ποτέ, αυτός της παράδοσης ή της υποταγής…”

Ευτυχώς παρά τις πιέσεις των σκληροπυρηνικών, ο πρόεδρος Κένεντι δε διατάζει την έναρξη αεροπορικών επιθέσεων εναντίον της Κούβας κι έτσι αποφεύγεται προσωρινά η άνιση ανάφλεξη: Διατάζει όμως το ναυτικό αποκλεισμό του νησιού και τον εν πλω έλεγχο όλων των ξένων πλοίων, ώστε να μην επιτραπεί να περάσει οποιοδήποτε φορτίο “επιθετικών όπλων” προς την Αβάνα. Δεδομένου όμως ότι φορτηγά σοβιετικά πλοία βρίσκονται σε απόσταση ελάχιστων 24ωρων από τη ζώνη ναυτικού αποκλεισμού που επιβάλλουν οι ΗΠΑ με την εκφώνηση του προεδρικού διαγγέλματος, η ανθρωπότητα παρακολουθεί με κομμένη την ανάσα την πορεία προς τον όλεθρο: Θα σταματήσουν τα σοβιετικά πλοία; Θα τα βυθίσουν οι Αμερικανοί αν συνεχίσουν την πορεία τους;

Ο Ρίτσαρντ Χέιζερ, πιλότος αμερικανικού κατασκοπευτικού αεροπλάνου U-2 που τη νύχτα της 15ης Οκτωβρίου είχε κάνει έναν τεράστιο κύκλο από το Τέξας ως το Ορλάντο της Φλόριντα, περνώντας πάνω από την Κούβα, δεν μπορούσε ποτέ να υποψιαστεί ότι το φιλμ που είχε αποτυπώσει όσα είχαν εντοπίσει οι κάμερες του αεροπλάνου του, θα έφερνε τον κόσμο στο χείλος της καταστροφής μια μόλις εβδομάδα αργότερα. Οι ειδικοί που εμφάνισαν το φιλμ αμέσως μετά την προσγείωση του U-2, στην αρχή νόμισαν ότι οι βάσεις εκτόξευσης πυραύλων που είδαν στις φωτογραφίες αφορούσαν αντιαεροπορικούς πυραύλους SAM-4, βεληνεκούς περίπου 23 χιλιομέτρων. Μόλις όμως μέτρησαν το μήκος τους, το βρήκαν υπερδιπλάσιο του αναμενόμενου. Σαστισμένοι διαπίστωσαν ότι επρόκειτο περί πυραύλων εδάφους-εδάφους SS-4 μέσου βεληνεκούς, με ακτίνα δράσης 1.600 χιλιομέτρων. Μπορούσαν δηλαδή να πλήξουν την Ουάσιγκτον ή τη Νέα Υόρκη. Έπρεπε να ειδοποιηθεί αμέσως ο πρόεδρος!

Το πρόγευμα του Τζον Κένεντι το πρωί της 16ης Οκτωβρίου πρέπει να ήταν από τα πιο πικρά της ζωής του, καθώς του ανακοινώθηκε η είδηση-βόμβα. Μάλιστα νέα κατασκοπευτική πτήση στις 17 Οκτωβρίου εντόπισε ότι στην Κούβα βρίσκoνταν σε φάση κατασκευής βάσεις εκτόξευσης πυραύλων SS-5, βεληνεκούς σχεδόν 3.000 χιλιομέτρων, ικανών να πλήξουν το μεγαλύτερο τμήμα του εδάφους των ΗΠΑ.

Η Ουάσιγκτον διαπιστώνει έτσι ότι η μονομανία της εναντίον του Κάστρο σπρώχνει το καθεστώς του όλο και πιο κοντά στους Σοβιετικούς. Οι Αμερικανοί δεν μπορούν να ανεχθούν την παταγώδη αποτυχία τους στην απόπειρα εισβολής στον Κόλπο των Χοίρων και έτσι ετοιμάζουν καινούρια σχέδια εισβολής στην Κούβα (Operation Moongoose), τα οποία είναι εν γνώσει της Μόσχας. Άλλωστε το Πεντάγωνο διοργανώνει συνεχώς αλλεπάλληλες στρατιωτικές ασκήσεις στην Καραϊβική με αντικείμενο ακριβώς την εισβολή σε νησιά. Οι Αμερικανοί νομίζουν ίσως ότι με τον τρόπο αυτό θα εκφοβίσουν αρκετά το κουβανικό καθεστώς και θα το υποχρεώσουν σε υποχωρήσεις.

Ο Κάστρο όμως αντιδρά εντελώς αντίθετα. “Η σταθερή πεποίθησή μας ότι ο ιμπεριαλισμός των Γιάνκηδων κάποτε και με μια οποιαδήποτε πρόφαση θα έριχνε τις στρατιωτικές δυνάμεις του σε άμεση επίθεση κατά της Κούβας… μας οδήγησε στην απόφαση να υπογράψουμε την κουβανοσοβιετική συμφωνία για εγκατάσταση στο έδαφός μας πυρηνικών όπλων”, δηλώνει αργότερα ο Φιντέλ Κάστρο, στην εισήγησή του στο 1ο Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος Κούβας.

Στις 3 Σεπτεμβρίου, ανακοινωθέν που εκδίδεται στη Μόσχα μετά το τέλος εξαήμερης επίσκεψης στην ΕΣΣΔ του Υπουργού Βιομηχανίας της Κούβας, Τσε Γκεβάρα, υπογραμμίζει, πέρα από την παροχή μεγάλης σοβιετικής οικονομικής και τεχνικής βοήθειας, τη συμφωνία Αβάνας-Μόσχας για την αποστολή στην Κούβα σοβιετικών όπλων και στρατιωτικών συμβούλων.

Την επομένη ο πρόεδρος Κένεντι, έπειτα από διαβουλεύσεις με τους ηγέτες του Κονγκρέσου, κάνει μια δήλωση που μεταξύ των άλλων αναφέρει απειλητικά πως το καθεστώς του Κάστρο “θα εμποδιστεί με οποιαδήποτε μέσα κριθούν αναγκαία” να αναλάβει υπονομευτική δράση στο δυτικό ημισφαίριο. Στις 19 Σεπτεμβρίου μια απόφαση του Κονγκρέσου, η οποία έχει συνταχθεί σε συνεργασία με το Λευκό Οίκο και το Στέιτ Ντιπάρτμεντ, συμπεριλαμβάνει πλέον ρητά την απειλή “χρήσης των όπλων” εναντίον της Κούβας, επαναβεβαιώνοντας παράλληλα την απόφαση της Ουάσιγκτον να συνεχίσει να απεργάζεται την ανατροπή του Κάστρο.

Στο απέναντι στρατόπεδο, η ΕΣΣΔ παρακολουθεί φυσικά τις ΗΠΑ στην κλιμάκωση της έντασης. Επίθεση εναντίον της Κούβας “θα είναι η αρχή της εξαπόλυσης πολέμου” αναφέρει στις 11 Σεπτεμβρίου δήλωση του επίσημου πρακτορείου Τας κατ’ εξουσιοδότηση της σοβιετικής κυβέρνησης και συνεχίζει: “Τα πυρηνικά μας όπλα είναι τόσο ισχυρά και η Σοβιετική Ένωση έχει τόσο ισχυρούς πυραύλους να μεταφέρουν αυτές τις κεφαλές, ώστε δεν υπάρχει ανάγκη να ψάξουμε για σημεία τοποθέτησής τους πέρα από τα σύνορα της Σοβιετικής Ένωσης. Έχουμε πει και επαναλαμβάνουμε ότι, αν εξαπολυθεί πόλεμος, αν ένας επιτιθέμενος πραγματοποιήσει επίθεση εναντίον κάποιου κράτους και αυτό το κράτος ζητήσει βοήθεια, η Σοβιετική Ένωση έχει τη δυνατότητα να παράσχει τη βοήθεια αυτή από το έδαφός της…”

Μέσα σε αυτό το κλίμα, λοιπόν, όπου Ουάσιγκτον και Μόσχα δηλώνουν δημοσίως ότι δε φοβούνται τον πυρηνικό πόλεμο, επιβάλλεται ο αμερικανικός ναυτικός αποκλεισμός της Κούβας, τη στιγμή μάλιστα που, κατά δήλωση του Αμερικανού υπουργού Άμυνας, Μακ Ναμάρα, περίπου 25 φορτηγά πλοία χωρών του Συμφώνου της Βαρσοβίας βρίσκονται καθ’ οδόν προς την Κούβα.

Στις 23 Οκτωβρίου συνέρχεται στη Μόσχα το υπουργικό συμβούλιοκαι ο υπουργός άμυνας, στρατάρχης Μαλινόφσκι, ανακαλεί όλες τις άδειες των στρατιωτικών της ΕΣΣΔ, ενώ ο στρατάρχης Γκρέτσκο, διοικητής του Συμφώνου της Βαρσοβίας, διαβουλεύεται με τους συμμάχους της Σοβιετικής Ένωσης για την αύξηση της στρατιωτικής ετοιμότηταςτων ενόπλων δυνάμεων του Συμφώνου αυτού. Πυρετώδεις στρατιωτικές αμερικανικές κινήσεις γίνονται στη Φλόριντα, ενώ στις 24 Οκτωβρίου, η Ουάσιγκτον ανακοινώνει την ανάκληση των αδειών των ανδρών του στρατιωτικού δυναμικού που είναι κατ’ εξοχήν επιφορτισμένο με την αποστολή διεξαγωγής ολοκληρωτικού πυρηνικού πολέμου.

Στις 23 Οκτωβρίου συνέρχεται σε κατεπείγουσα συνεδρίαση το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, ενώ δεκάδες χώρες προσπαθούν να μεσολαβήσουν μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ για να επιτευχθεί η αποτροπή του πυρηνικού ολέθρου. Στις 24 Οκτωβρίου ο γ.γ. του ΟΗΕ Ου Θαντ απευθύνει επιστολές προς τους Κένεντι και Χρουτσόφ, ζητώντας “ανακωχή δυ0-τριών εβδομάδων, στη διάρκεια της οποίας οι μεν Σοβιετικοί να αναστείλουν κάθε εργασία στις πυραυλικές εγκαταστάσεις της Κούβας, όπως και κάθε αποστολή όπλων, οι δε Αμερικανοί να διακόψουν το ναυτικό αποκλεισμό για το ίδιο χρονικό διάστημα. Στις 23 Οκτωβρίου ο Χρουτσόφ αποδέχεται την πρόταση του Ου Θαντ, όχι όμως και ο Κένεντι, ο οποίος πάντως δεν την απορρίπτει ρητά και προτείνει διαβουλεύσεις.

Την ίδια ημέρα οι Αμερικανοί αφήνουν να περάσει μέσα από τη ζώνη ναυτικού αποκλεισμού ένα σοβιετικό πετρελαιοφόρο χωρίς να το ελέγξουν, απλώς συνοδεύοντάς το συμβολικά με αμερικανικά πολεμικά σκάφη σε παράλληλη πορεία, δηλώνοντας ότι γνωρίζουν εκ των προτέρων το φορτίο του. Στη Μόσχα ο “Ερυθρός Αστέρας”, η εφημερίδα του σοβιετικού στρατού, δημοσιεύει ομιλία του στρατάρχη Μαλινόφσκι, στην οποία αναφέρεται ότι οι σοβιετικές ένοπλες δυνάμεις βρίσκονται στο “ύψιστο σημείο ετοιμότητας” και ότι “με το πρώτο σημάδι, ολόκληρη η ισχύς των ενόπλων μας δυνάμεων πρέπει να τεθεί σε δράση εναντίον του εχθρού -εναντίο των στρατιωτικών, στρατηγικών, οικονομικών και πολιτικών του κέντρων…”

Στις 26 Οκτωβρίου η κατάσταση επιδεινώνεται αλλά ταυτόχρονα αρχίζουν και οι πολιτικές κινήσεις αποκλιμάκωσης της κρίσης.

Το αμερικανικό πολεμικό ναυτικό σταματάει το λιβανέζικο φορτηγό “Μαρούσα”, το οποίο είχε ναυλώσει η ΕΣΣΔ για να μεταφέρει φορτίο στην Κούβα, 350 μίλια μακριά από τις κουβανικέ ακτές. Οι Αμερικανοί ερευνούν το πλοίο και το αφήνουν να συνεχίσει την πορεία του, καθώς διαπιστώνουν ότι μεταφέρει μόνο χαρτί, θείο και φορτηγά αυτοκίνητα.

Ταυτόχρονα ο Λευκός Οίκος ανακοινώνει ότι οι χωματουργικές εργασίες κατασκευής των βόρειων πυραύλων SS-5 συνεχίζονται με αμείωτη ένταση από τους Κουβανούς και τους Σοβιετικούς.

Ο Γ.Γ. του ΟΗΕ απευθύνει μηνύματα προς το Χρουτσόφ και τον Κένεντι, εκφράζοντας την αγωνία του για το ενδεχόμενο αναμέτρησης αμερικανικών και σοβιετικών πλοίων στον ωκεανό, στη ζώνη του ναυτικού αποκλεισμού της Κούβας.

Και οι δύο του απαντούν την ίδια μέρα. Από την απάντηση του Χρουτσόφ φαίνεται ότι ο Σοβιετικός ηγέτης αρχίζει να υποχωρεί, καθώς πληροφορεί τον Ου Θαντ για την “καθαρά προσωρινή κίνησή του”, όπως την χαρακτηρίζει, να διατάξει τα σοβιετικά πλοία να παραμείνουν εκτος της ζώνης ναυτικού αποκλεισμού. Περιχαρής, φυσικά, ο Τζον Κένεντι γνωστοποιεί στον Ου Θαντ ότι θα κάνει ό,τι είναι δυνατόν για να αποτραπεί σύγκρουση με τα σοβιετικά πλοάι εφόσον αυτά παραμείνουν εκτός της ζώνης του αποκλεισμού. Παράλληλα ο Χρουτσόφ στέλνει μυστική επιστολή στον Αμερικανό πρόεδρο με την οποία προσφέρει την απομάκρυνση των σοβιετικών πυραύλων από την Κούβα, με αντάλλαγμα τη μόνιμη δέσμευση των ΗΠΑ ότι δε θα εισβάλουν στο νησί.

Στο μεταξύ ο Φιντέλ Κάστρο, ο οποίος έχει τεθεί στο περιθώριο αυτής της διαπραγμάτευσης Μόσχας-Ουάσιγκτον, παραμένει ανυποχώρητος και αποφασισμένος να μην υποκύψει, ακόμα κι αν η Κούβα γίνει ολοκαύτωμα. Σε επιστολή του της ίδιας μέρας, 26 Οκτωβρίου, προς τον Χρουτσόφ προτείνει τη χρήση πυρηνικών όπλων εναντίον των ΗΠΑ, αν αυτές εισβάλουν στην Κούβα. “Θα πρόκειται για πράξη της πλέον νόμιμης άμυνας, όσο σκληρή και τρομερή είναι η λύση”, αναφέρει χαρακτηριστικά στην επιστολή του ο Κουβανός ηγέτης.

Το Σάββατο 27 Οκτωβρίου είναι η χειρότερη ημέρα της κρίσης και επιφυλάσσει πολύ δυσάρεστες εκπλήξεις για τον Χρουτσόφ, ο οποίος, συνεχίζοντας τη διαλλακτική στάση του και αναζητώντας τρόπους υποχώρησης, απευθύνει νεά επιστλή προς τον Τζον Κένεντι που γνωστοποιείται αμέσως δημόσια αυτή τη φορά και μεταξύ άλλων αναφέρει και το συμβιβασμό που προτείνει για τη λύση του προβλήματος:

“Κάτω από αυτήν την πρόταση: Εμείς συμφωνούμε να απομακρύνουμε από την Κούβα εκείνα τα (στρατιωτικά) μέσα τα οποία εσείς θεωρείτε επιθετικά. Οι ΗΠΑ θα απομακρύνουν τα ίδια μέσα από την Τουρκία. Η ΕΣΣΔ θα κάνει δήλωση στο Συμβούλιο Ασφαλείας με την οποία θα δίνει επίσημη υπόσχεση να σεβαστεί το απαραβίαστο των συνόρων και της κυριαρχίας της Τουρκίας. Η κυβέρνηση των ΗΠΑ θα κάνει παρόμοια δήλωση στο Συμβούλιο Ασφαλείας σχετικά με την Κούβα. Θα δηλώσει ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες ορμώμενες από το απαραβίαστο των συνόρων και της κυριαρχίας της Κούβας, αναλαμβάνουν την υποχρέωση να μην αναμιγνύονται στις εσωτερικές της υποθέσεις ούτε να εισβάλουν στην Κούβα ή να παράσχουν το έδαφός τους ως ορμητήριο για τέτοια εισβολή και ότι επίσης θα περιορίσουν εκείνους που μπορεί να σκέπτονται να πραγματοποιήσουν επίθεση εναντίον της Κούβας τόσο από το έδαφος των ΗΠΑ όσο και από το έδαφος άλλων γειτονικών προς την Κούβα κρατών…”

Την ίδια ώρα όμως που ο Χρουτσόφ στέλνει αυτήν τη συμβιβαστική επιστολή, στην Κούβα καταρρίπτεται κατασκοπευτικό αμερικανικό αεροπλάνο U-2, το οποίο υπερίπταται των πυρηνικών βάσεων, έχοντας παραβιάσει τον κουβανικό εναέριο χώρο.

Συμβαίνει όμως και κάτι πολύ πιο επικίνδυνο ακόμη. Σχεδόν ταυτόχρονα (παρόλο που λόγω της τεράστιας διαφοράς ώρας εκεί είναι ήδη 28 Οκτωβρίου) άλλο αμερικανικό κατασκοπευτικό U-2 κάνει την, υπό συνθήκες διεθνούς κρίσης, πολιτικά εγκληματική κίνηση να εισβάλει στον εναέριο χώρο της ΕΣΣΔ και μάλιστα όχι οπουδήποτε: στη χερσόνησο Τσουκότκα -άκρως απαγορευμένης πρόσβασης περιοχή της σοβιετικής Άπω Ανατολής, όπου βρίσκονται εγκατεστημένοι στρατηγικοί διηπειρωτικοί πυρηνικοί πύραυλοι της ΕΣΣΔ που στοχεύουν απευθείας στις ΗΠΑ! Σοβιετικά Μινγκ απογειώνονται αμέσως για να το καταρρίψουν, αμερικανικά F-105, που έχουν μάλιστα πυραύλους με πυρηνική γόμωση, παρεμβαίνουν για να το προστατεύσουν και κυριολεκτικά ως εκ θαύματος το επεισόδιο δεν εκλαμβάνεται από τους Σοβιετικούς ως τελική αναγνωριστική πτήση πριν από την έναρξη αμερικανικής πυρηνικής επίθεσης κατά της ΕΣΣΔ, με τις μοιραίες συνέπειες που θα είχε κάτι τέτοιο. Την κρίσιμη εκείνη ημέρα, 27 Οκτωβρίου και αφού έχει ήδη λάβει τη δεύτερη επιστολή του Χρουτσόφ, ο Τζον Κένεντι αποφασίζει να απαντήσει στην πρώτη μυστική επιστολή του Σοβιετικού ηγέτη, στην οποία δεν είχε θέσει ακόμα το θέμα της Τουρκίας. Η αμερικανική πρόταση συμβιβασμού είναι σαφής:

“Εσείς θα συμφωνήσετε να απομακρύνετε αυτά τα οπλικά συστήματα από την Κούβα κάτω από κατάλληλο έλεγχο και επίβλεψη του ΟΗΕ και θα αναλάβετε την υποχρέωση, με κατάλληλες εγγυήσεις, να σταματήσετε την περαιτέρω εισαγωγή τέτοιων οπλικών συστημάτων στην Κούβα.

Εμείς από την πλευρά μας, θα συμφωνήσουμε, με την ανάπτυξη των κατάλληλων διευθετήσεων μέσω του ΟΗΕ για την εκπλήρωση και τη συνέχιση της τήρησης αυτών των υποχρέωσεων -α) να άρουμε αμέσως τα μέτρα αποκλεισμού που βρίσκονται τώρα σε ισχύ και β) να παράσχουμε διαβεβαιώσεις εναντιον εισβολής στην Κούβα. Έχω την πεποίθηση ότι και άλλα κράτη του δυτικού ημισφαιρίου θα είναι έτοιμα να πράξουν αναλόγως. Εάν δώσετε στον αντιπρόσωπό σας παρόμοιες οδηγίες, δεν υπάρχει λόγος, γιατί δε θα μπορούσαμε να ολοκληρώσουμε αυτές τις διευθετήσεις και να τις ανακοινώσουμε στον κόσμο σε μια-δυο ημέρες…”

Πραγματικά, την επομένη, 28 Οκτωβρίου, με μια μακροσκελέστατη επιστολή προς τον Αμερικανό πρόεδρο Τζον Κένεντι, η οποία μάλιστα μεταδίδεται και από το ραδιοφωνικό σταθμό της Μόσχας, ο Σοβιετικός ηγέτης Νικήτα Χρουτσόφ αποδέχεται την πρόταση της Ουάσιγκτον να αποσύρει τους πυραύλους έναντι της διαβεβαίωσης ότι οι ΗΠΑ δε θα εισβάλουν στην Κούβα.

Είναι τόση η χαρά του Κένεντι για τη διευθέτηση της κρίσης, που κάνει την ασυνήθιστη κίνηση να απαντήσει στο μήνυμα του Χρουτσόφ πριν καν λάβει το επίσημο κείμενο της επιστολής του, μόνο με βάση το κείμενο που ακούστηκε από το ραδιοφωνικό σταθμό της Μόσχας, ζητώντας μάλιστα συγγνώμη για το περιστατικό της παραβίασης του σοβιετικού εναέριου χώρου από το U-2 στην Τσουκότκα. Επιτέλους, έστω και την ύστατη ώρα, ο κόσμος απομακρύνεται από το χείλος της πυρηνικής αβύσσου όπου είχε φτάσει.