Παραγωγική αναδιάρθρωση του βιομηχανικού κεφαλαίου

Μόλις δημοσιεύτηκε από το Ινστιτούτο Μικρών Επιχειρήσεων (ΙΜΕ) της ΓΣΕΒΕΕ το ερευνητικό κείμενο 21 που αφορά στην Παραγωγική Αναδιάρθρωση του βιομηχανικού κεφαλαίου. Όπως σημειώνει ο συντάκτης του, Γ. Λαμπρινίδης “η έρευνα αυτή έρχεται σε μια πολύ ιδιαίτερη συγκυρία και ιδιαίτερα στοιχεία της θα μας απασχολήσουν το επόμενο διάστημα”.

Άντι άλλου προλόγου, αναδημοσιεύουμε την εισαγωγή της ενδιαφέρουσας έρευνας, που μπορείτε να διαβάσετε ολόκληρη, ακολουθώντας τον παραπάνω διασύνδεσμο.

Εισαγωγή

Η έρευνα που κρατάτε ανά χείρας αφορά στην παραγωγική αναδιάρθρωση του βιομηχανικού κεφαλαίου στην Ελλάδα την περίοδο του τελευταίου μισού αιώνα. Έρχεται όμως στην δημοσιότητα την περίοδο που η βιομηχανική παραγωγή στη Γερμανία είχε τη μεγαλύτερη μείωση στο ίδιο διάστημα (-18% τον Απρίλιο του 2020 σε σύγκριση με τον ίδιο μήνα το 2019)[i]. Η κατάσταση αυτή της οικονομίας – ατμομηχανή της ΕΕ απαντάται και στις άλλες μεγάλες οικονομίες (Γαλλία, Ιταλία, Ισπανία κλπ) αλλά και στο σύνολο της ΕΕ (Arnold, 2020a). Ένας νέος, ακόμα πιο συντονισμένος κύκλος καπιταλιστικής κρίσης έχει ξεκινήσει με διεθνή εμβέλεια και επίκεντρο πλέον τη βιομηχανική παραγωγή.

Η κρίση αυτή αποδίδεται στην πανδημία του κορονοϊού και σίγουρα η τελευταία πυροδότησε τις εξελίξεις και κατάφερε τη βίαιη παύση της παραγωγής. Το κατά πόσο όμως ευθύνεται γι’ αυτήν την κρίση μας το λένε οι ίδιες πηγές οι οποίες, λίγους μήνες πριν το ξέσπασμα της επιδημίας, εξέφραζαν τις ανησυχίες τους για την πορεία της γερμανικής οικονομίας προς μια νέα κρίση, καθώς σημείωναν ότι η βιομηχανική παραγωγή βρισκόταν στο χειρότερο επίπεδο από το 2009 (Arnold, 2019).

Το έλλειμμα ανταγωνιστικότητας του βιομηχανικού κεφαλαίου στην ΕΕ είχε εντοπιστεί ήδη από το 2012 όταν πρωτοσυστάθηκε στη Γαλλία το φόρουμ των Φίλων της Βιομηχανίας με ακριβώς αυτό το αντικείμενο. Από τότε κύλησε αρκετός χρόνος διαπραγματεύσεων και ζυμώσεων ώστε να καταλήξει αυτό το φόρουμ αφενός να πάρει μια ημι-επίσημη μορφή, με την συμμετοχή των αρμόδιων υπουργών των χωρών-μελών της ΕΕ, κι αφετέρου με την υιοθέτηση ενός βασικού πλαισίου για μια νέα ευρωπαϊκή βιομηχανική πολιτική, που θα πρέπει μετά να εξειδικευτεί και να υλοποιηθεί μέσα από εθνικές βιομηχανικές πολιτικές. Συστατικό στοιχείο αυτής της πολιτικής είναι ο προστατευτισμός μέσα και από τις κρατικές ενισχύσεις και η αύξηση της παραγωγικότητας μέσα από την τεχνολογική εξέλιξη και τις επενδύσεις σε τεχνολογίες αιχμής.

Και στην Ελλάδα αυτή η διαδικασία βρίσκεται σε εξέλιξη με την πρόσφατη συγκρότηση του Εθνικού Συμβουλίου για τη Βιομηχανία και του Σχεδίου Εθνικής Βιομηχανικής Στρατηγικής (AEGIS, 2020). Το άμεσο διακύβευμα είναι η επιτάχυνση των στόχων αυτής της πολιτικής και η αξιοποίηση των κονδυλίων για την αντιμετώπιση της πανδημίας για κρατικές ενισχύσεις προς τη βιομηχανία. Η πανδημία εκ των πραγμάτων ευνόησε την στοχευμένη ενίσχυση κάποιων κλάδων, έναντι της πρότερης κατεύθυνσης για οριζόντιες πολιτικές ενίσχυσης του κεφαλαίου.

Μαζί με αυτές τις πρόσφατες εξελίξεις, αναβαθμίστηκε και η σημασία της παρούσας έρευνας. Σε κάθε περίοδο, μια επικαιροποιημένη έρευνα της αναδιάρθρωσης του βιομηχανικού κεφαλαίου, πέρα από τη σημασία της, μπορεί να τροφοδοτήσει μια σειρά από επιχειρήματα στο δημόσιο διάλογο, όμως στην τρέχουσα συγκυρία αυτή η ανάγκη χρειάζεται ακόμα λιγότερη τεκμηρίωση· γίνεται ακόμα πιο έκδηλη. Αν όμως δεν φαίνεται να υπάρχει λόγος να τεκμηριωθεί η ανάγκη για μια τέτοια έρευνα, γίνεται ακόμα πιο επιτακτικό το ερώτημα: τι προσθέτει αυτή η έρευνα στις τόσες που υπάρχουν; Τι νέο έχει να δώσει η συζήτηση της εξέλιξης της βιομηχανίας, και μάλιστα των τελευταίων δεκαετιών, όταν τόσα έχουν γραφεί;

Υπάρχουν τέσσερα αλληλένδετα στοιχεία πρωτοτυπίας αυτής της έρευνας. Το πρώτο αφορά στη μέθοδο προσέγγισης του ζητήματος. Εδώ υιοθετείται η μαρξιστική πολιτική οικονομία ως αφετηρία, ενώ σημαντική θέση έχει ο νόμος της ανισόμετρης ανάπτυξης μεταξύ επιχειρήσεων, κλάδων και χωρών. Από αυτήν την αφετηρία, αναπτύσσονται τα ζητήματα του χώρου αναφοράς και η χρήση του εθνικού κλάδου, ως του πλέον κατάλληλου για την περίπτωση του συγκεκριμένου αντικειμένου που μελετάται εδώ. Ο εθνικός κλάδος αντανακλά τη λεπτή ισορροπία της ΕΕ και της Ευρωζώνης ανάμεσα στο εθνικό και το υπερεθνικό[ii]. Τα ζητήματα αυτά αναπτύσσονται στο πρώτο κεφάλαιο, στην ενότητα του θεωρητικού πλαισίου.

Από το πλαίσιο αυτό προκύπτει και η αντίληψη του βιομηχανικού κεφαλαίου ως μια κατηγορία σαφώς ευρύτερη της μεταποίησης. Για τον προσδιορισμό των ορίων του αξιοποιείται η Μαρξιστική θεωρία παραγωγής και διανομής της υπεραξίας και των μορφών της (βιομηχανικό κέρδος, εμπορικό κέρδος, τόκος), η θεωρία της γεωπροσόδου καθώς και η θεωρία κράτους. Η εξέλιξη του βιομηχανικού κεφαλαίου εξετάζεται ταυτόχρονα με την εξέλιξη και των άλλων κλάδων της οικονομίας που προκύπτουν από αυτήν την προσέγγιση[iii]. Η εσωτερική αναδιάρθρωση της βιομηχανίας δεν αφορά μόνο την παραγωγή απτών υλικών προϊόντων, αλλά και τις περιπτώσεις όπου η παραγωγή και η κατανάλωση της παραγωγής συμπίπτουν, όπως συμβαίνει για παράδειγμα στη βιομηχανία μεταφορών και στην αποθήκευση εμπορευμάτων.

Εκτός από την ευρύτερη αντίληψη της βιομηχανίας πέρα από τα στενά όρια της μεταποίησης, η εξέλιξή της και η αναδιάρθρωσή της γίνονται εδώ αντιληπτές ως διαδικασίες της εξέλιξης του καταμερισμού εργασίας. Το επιχείρημα είναι ότι η γενική τάση της προσαρμογής ενός κλάδου όπως η βιομηχανία προσδιορίζεται από τον διεθνή καταμερισμό εργασίας ο οποίος, στην περίπτωση της Ελλάδας, εμπεριέχει και τον ειδικό ευρωενωσιακό καταμερισμό εργασίας. Χωρίς να παίρνει θέση στη σύνθετη σχέση εθνικού – υπερεθνικού, η έρευνα εξετάζει ουσιαστικά το υπόδειγμα ενσωμάτωσης της ελληνικής οικονομίας στην ενιαία αγορά και τις επιπτώσεις της κρίσης σε αυτό το υπόδειγμα, με έμφαση πάντα στο βιομηχανικό κεφάλαιο.

Τέλος, η έρευνα αξιοποιεί στοιχεία της επίσημης ευρωπαϊκής βάσης δεδομένων EU KLEMS που έχουν το πλεονέκτημα να εκτείνονται σε μεγάλη χρονική διάρκεια και να παρέχουν πληροφορία σε μεγάλο βάθος κλαδικής ανάλυσης. Για την ακρίβεια, χωρίς αυτά τα στοιχεία, η προσέγγιση εδώ δεν θα μπορούσε να υλοποιηθεί. Δεδομένου ότι η βάση αυτή ανανεώνεται σε μεγάλα χρονικά διαστήματα και ότι τα στοιχεία της προτελευταίας ανανέωσης που έγινε πριν από 11 χρόνια έφταναν μέχρι το 2007, θεωρείται μεγάλο ευτύχημα για την έρευνά μας ότι μόλις πριν λίγους μήνες δημοσιεύτηκε η τελευταία ανανέωση με στοιχεία που καλύπτουν και την περίοδο της κρίσης[iv]. Τα στοιχεία τα ίδια, η επισημότητά τους, αλλά και το εύρος των χρόνων αυτής της βάσης είναι μοναδικά στοιχεία, τα οποία δεν μπορούν να αναπληρωθούν από άλλες πηγές, χωρίς σοβαρή απώλεια πληροφορίας.

Με αυτές τις σημειώσεις κατά νου, η έρευνα κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το υπόδειγμα ενσωμάτωσης της ελληνικής οικονομίας στην ΕΕ και το διεθνή καταμερισμό εργασίας προσδιορίστηκε από την αξιοποίηση της προνομιακής γεωγραφικής θέσης της χώρας και στηρίχτηκε σε τρεις πυλώνες. Αυτοί αφορούν την εξέλιξη της χώρας, πρώτον, ως κόμβος διύλισης και μεταφοράς πετρελαίου, διαχείρισης, τραπεζικής, μεταφορών και logistics του βορειοευρωπαϊκού βιομηχανικού κεφαλαίου στη Νοτιοανατολική Ευρώπη· δεύτερον, ως ορμητήριο για την εξαγωγή βιομηχανικού και τραπεζικού κεφαλαίου στην ίδια περιοχή· και τρίτον ως τουριστικός παράδεισος για τους βορειοευρωπαίους (κυρίως Βρετανούς και Γερμανούς) εργαζόμενους. Οι πυλώνες αυτοί δίνουν ένα ουσιαστικό περιεχόμενο στην λεγόμενη «εξωστρέφεια» της ελληνικής οικονομίας. Το βιομηχανικό κεφάλαιο αναδιαρθρώθηκε, δηλαδή συρρικνώθηκε, μετανάστευσε και μετασχηματίστηκε ώστε να δημιουργηθεί αυτός ο καταμερισμός εργασίας. Για την ακρίβεια, αυτή η αναδιάρθρωση οδήγησε στο συγκεκριμένο υπόδειγμα ενσωμάτωσης. Η κρίση του 2008 αμφισβήτησε πλευρές του υποδείγματος, ενώ ενίσχυσε άλλες. Τέλος, οι προκλήσεις της οικονομικής συγκυρίας και η νέα επερχόμενη κρίση είναι σίγουρο ότι θα οδηγήσουν σε παραπέρα αναδιάρθρωση του βιομηχανικού κεφαλαίου και ανάδειξη ενός τροποποιημένου καταμερισμού εργασίας.

Η έρευνα διαρθρώνεται σε τρία κεφάλαια, πέρα από αυτήν την εισαγωγή και τα συμπεράσματα. Στο πρώτο, όπως αναφέρθηκε, αναπτύσσεται το θεωρητικό πλαίσιο και οι αναγκαίες υποθέσεις. Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζεται η διαμόρφωση του υποδείγματος ενσωμάτωσης της ελληνικής οικονομίας στην ΕΕ το χρονικό διάστημα που εκτείνεται από την μεταπολίτευση μέχρι το ξέσπασμα της κρίσης του 2008. Το τρίτο κεφάλαιο εξετάζει το διάστημα μετά την κρίση και τις επιπτώσεις αυτής στο υπόδειγμα που είχε διαμορφωθεί μέχρι τότε. Το τελευταίο τμήμα του τρίτου κεφαλαίου εξετάζει αναλυτικότερα τις μεγάλες προκλήσεις της οικονομικής συγκυρίας και διακινδυνεύει να σκιαγραφήσει κάποιες προβλέψεις.

Το ξεδίπλωμα της νέας κρίσης στην Ελλάδα, πριν ακόμα καλά-καλά καταλαγιάσουν οι φλόγες από την προηγούμενη, αναμένεται να ξαναφέρει στο προσκήνιο τα ζητήματα ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας και συγκεκριμένα τα ερωτήματα: τι; ποιος; και για ποιόν; Μέσα μάλιστα στο περιβάλλον διαμόρφωσης βιομηχανικής πολιτικής, θα ήταν αναμενόμενο αυτά τα ερωτήματα να γίνουν αντικείμενο ευρύτερης αναζήτησης. Η έρευνα έχει σίγουρα πολλές αδυναμίες οι οποίες έχουν ως αντικειμενική βάση το εύρος και βάθος του αντικειμένου προς μελέτη. Με την ελπίδα να απαλλαχτεί από την αδυναμία της αλαζονείας ότι επιλύει τα μεγάλα ερωτήματα, ευελπιστεί να συμβάλει στο δημόσιο διάλογο ακριβώς με τη θέση αυτών των ερωτημάτων. Αν καταφέρει αυτό, θα είναι ήδη μια συμβολή.

Αναφορές

AEGIS. (2020). Σχέδιο Εθνικής Βιομηχανικής Στρατηγικής. Αθήνα.

Arnold, M. (2019, December 6). German industry hit by biggest downturn since 2009. Financial Times. Retrieved from https://www.ft.com/content/a1a14220-1801-11ea-9ee4-11f260415385

Arnold, M. (2020a, June 7). Eurozone industry hit by historic 17% fall in output in April | Financial Times. Retrieved July 3, 2020, from Financial Times website: https://www.ft.com/content/34910a1f-98ab-4672-b460-361dc2c009c2

Arnold, M. (2020b, June 12). German industry records historic 18% tumble in output | Financial Times. Retrieved July 3, 2020, from Financial Times website: https://www.ft.com/content/de9a6723-51bd-4962-a410-ef0f4d210440

EU KLEMS. (2011). Growth and Productivity Accounts: November 2009 Release, updated March 2011. Retrieved February 15, 2020, from http://www.euklems.net/

Labrinidis, G. (2019). Uneven Development and the EU (A. Vlachou, Ed.). DRASI II Research Program EP 2832-01.

Maniatis, T. (2005). Marxian macroeconomic categories in the Greek economy. Review of Radical Political Economics, 37(4), 494–516. https://doi.org/10.1177/0486613405280802

Passas, C., & Labrinidis, G. (2016). EU and the structure of the Greek Economy (No. 2). Athens.

Stehrer, R., Bykova, A., Jäger, K., Reiter, O., & Schwarzhappel, M. (2019). Industry level growth and productivity data with special focus on intangible assets.

[i] Σύμφωνα με τον Arnold (2020b) που επικαλείται στοιχεία της ομοσπονδιακής στατιστικής υπηρεσίας, αυτή είναι η μεγαλύτερη πτώση από το 1991 που η υπηρεσία αυτή ξεκίνησε να διατηρεί τα σχετικά στοιχεία. Η ιστοσελίδα Trading Economics παραθέτει στοιχεία που φτάνουν την μείωση στο 25,3% σε μια περίοδο που εκτείνεται από το 1979 (https://tradingeconomics.com/germany/industrial-production).

[ii] Το θεωρητικό πλαίσιο επεξεργάστηκε στα πλαίσια της μετα-διδακτορικής μου έρευνας (Labrinidis, 2019).

[iii] Η προσέγγιση αυτή διαμορφώθηκε από τη συνεργασία με τον Κώστα Πασσά (Passas & Labrinidis, 2016) τον οποίον ευχαριστώ με την ευκαιρία και βασίζεται στον Μανιάτη (2005).

[iv] Η προτελευταία έκδοση, στην οποία βασίζεται το πρώτο μέρος της έρευνας, μέχρι δηλαδή και το ξέσπασμα της καπιταλιστικής κρίσης του 2008, εκδόθηκε το 2009 με στοιχεία που έφταναν μέχρι το 2007, ενώ υπήρξε μια επικαιροποίηση το 2011, η οποία όμως δεν επέκτεινε τη χρονική περίοδο (EU KLEMS, 2011). Η τελευταία έκδοση δημοσιεύτηκε το 2019 με στοιχεία που φτάνουν μέχρι το 2017 (Stehrer, Bykova, Jäger, Reiter, & Schwarzhappel, 2019).