Η μουσική δραστηριότητα της ΕΠΟΝ Λέσβου μέσα από τον Τύπο της εποχής

Άρθρο του Στέφανου Φευγαλά που δημοσιεύτηκε σε 3 συνέχειες στην έντυπη εφ. Νέο Εμπρός (Λέσβου)

Στους διατυπωμένους στόχους της ΕΠΟΝ περιλαμβανόταν η υπεράσπιση των εκπολιτιστικών και μορφωτικών δικαιωμάτων και επιδιώξεων της νέας γενιάς. Έτσι, ως αποτέλεσμα σχεδιασμένης δράσης, σε πολλές περιοχές αναπτύχθηκε σημαντική πολιτιστική δραστηριότητα. Με πολιτική αφετηρία την ανακήρυξη του λαού μόνου παράγοντα και φορέα ειρήνης και πολιτισμού, διερευνήθηκε σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο το κοινό σημείο όπου συναντιούνται η επιστημονική δραστηριότητα, η καλλιτεχνική έκφραση, η ηθική και πολιτική δράση.[1] Στη Λέσβο, η ΕΠΟΝ λειτουργούσε από το 1943 και ήδη τον Σεπτέμβριο του 1944 καταγράφεται η εκτίμηση ότι κατόρθωσε να οργανώσει σχεδόν ολόκληρη τη νεολαία του νησιού μας βγάζοντάς την απ’ τον πολιτικό και πνευματικό λήθαργό της και οδηγώντας την στις ιδρυόμενες στα κέντρα του νησιού βιβλιοθήκες και στις λέσχες της νέας γενιάς. Στην πολιτιστική δραστηριότητα σημαντικό μέρος είχε η μουσική. Σε οργανωτικό επίπεδο, αναφέρεται ότι κάποιες ομάδες της ΕΠΟΝ Λέσβου είχαν σχηματίσει συνεργεία εκπολιτιστικής κίνησης, τα οποία ανάμεσα στους στόχους τους είχαν τη δημιουργία μη επαγγελματικών μουσικών συνόλων και τη διάχυση του έργου τους μέσω εκδηλώσεων.[2]

Στον Τύπο της εποχής, η πιο πυκνή δραστηριότητα καταγράφεται στην πόλη της Μυτιλήνης. Συγκεκριμένα, αναφέρεται η λειτουργία αρκετών χορωδιών και μουσικών συνόλων (κυρίως μαντολινάτων). Οι χορωδίες ήταν γενικά μικτές, αν και αναφέρεται και χορωδία μόνο από κορίτσια.[3] Τα σύνολα αυτά συχνά συνέπρατταν μεταξύ τους (π.χ. χορωδία με μαντολινάτα), ή συμμετείχαν περιστασιακά μέλη άλλων συνόλων. Ορισμένες φορές στις εκδηλώσεις συνέδραμαν μεμονωμένοι συναγωνιστές μουσικοί, όπως οι αδερφές Α. και Μ. Σωτηριάδου (τραγούδι), οι βιολιστές Π. Βεκιάρης, Κ. Στεφανίδης, Ν. Κατρακάζος, Χ. Ρόδανος κ.λπ.. Στο ίδιο πλαίσιο, στις εκδηλώσεις της ΕΠΟΝ στα χωριά, συμμετείχαν με διάφορους τρόπους και οι μουσικές (δηλαδή οι κομπανίες του κάθε χωριού). Για παράδειγμα, στο Ακράσι, αναφέρεται ότι η μουσική του χωριού έπαιξε διάφορα κομμάτια κατά τα διαλείμματα του θεατρικού της ΕΠΟΝ.[4]

Σε οργανωτικό επίπεδο, διαφαίνεται η πρόθεση να διατηρεί κάθε Ομάδα ή Τομέας τα δικά του σύνολα. Από την παρουσία τους στον Τύπο φαίνεται ότι κάποια από αυτά είχαν εντονότερη παρουσία (π.χ. η χορωδία και η μαντολινάτα της Α΄ ομάδας του Νότιου Τομέα και η μαθητική χορωδία).[5] Τα μουσικά σύνολα παρουσίαζαν το έργο τους σε διάφορες περιστάσεις εορταστικού και επετειακού χαρακτήρα (π.χ. πρωτοχρονιάτικες γιορτές, συμμετοχή στον εορτασμό της 25^ης Μαρτίου με ευθύνη της Λαϊκής Επιτροπής, επέτειος δύο χρόνων από την ίδρυση της ΕΠΟΝ κ.λπ.) ή εκδηλώσεις μνήμης (π.χ. μνημόσυνο για τους εκτελεσθέντες στα Τσαμάκια από τους Γερμανούς).[6] Οι περισσότερες εκδηλώσεις όμως αναφέρονται ως μουσικές βραδιές, δεν ήταν θεματικές και είχαν τον χαρακτήρα συναυλίας ή χοροεσπερίδας (π.χ. καλλιτεχνική γιορτή της Α’ ομάδας, χορός της επαγγελματικής ΕΠΟΝ, γιορτή της ΕΠΟΝ Μυτιλήνης για τους Μυτιληνιούς της κλάσης 1936, γιορτή της ΕΠΟΝ μαθητών, γιορτή των Επονιτών και των Αετόπουλων, Γ΄ Μουσική βραδιά κ.λπ.).[7]

Στις σχετικές με τις εκδηλώσεις της ΕΠΟΝ ανταποκρίσεις στον Τύπο, σπάνια σημειώνονται συγκεκριμένα τραγούδια ή μουσικά κομμάτια. Στις αναφορές αυτές περιλαμβάνονται διατυπώσεις για αντάρτικα, επονίτικα και πατριωτικά τραγούδια, ενώ αναφέρονται συγκεκριμένα τα τραγούδια Υφάντρα, το Ορφανό, Ω πατρίδ’ αγαπημένη, Φλαμουριά, Πατρίδα όνειρο γλυκό, Σε βράχο απότομο ψηλό, Επέσατε Θύματα, τα καινούρια κάλαντα, ο ύμνος της ΕΠΟΝ, ο ύμνος του ΕΛΑΣ και ο Εθνικός Ύμνος (συνήθως στο τέλος κάποιων εκδηλώσεων). Επίσης υπάρχει αναφορά σε ένα τραγούδι του Ασημάκη Βεϊνόγλου, καθώς και σε ξένα μουσικά κομμάτια.[8] Εκτός από τα τραγούδια, καταγράφεται ότι στο ρεπερτόριο υπήρχε έντονη παρουσία οργανικής μουσικής, για την οποία, εκτός από το μαντολίνο, σημειώνεται η συμμετοχή βιολιού, πιάνου και φυσαρμόνικας. Ορισμένα από τα μουσικά κομμάτια που παρουσιάστηκαν με ντουέτο βιολιών είναι το Φιορέττα ε μπάκι, η Σερενάτα αμορόζα, το Ρομάνς Ρουμέν, ενώ στο ρεπερτόριο που παρουσιάστηκε με σόλο βιολί βρίσκεται και η Σερενάτα του συνθέτη Frantisek Drdla.[9]

Σε ορισμένες περιστάσεις συνδυάζονταν απαγγελίες, σκετς και –πιο σπάνια– ομιλίες ή εισαγωγές πολιτικού περιεχομένου.[10] Οι εκδηλώσεις αυτές γίνονταν σε διάφορους χώρους, όπως στον Ορφέα, στη Μαζούρκα, στις αίθουσες του Φιλοτεχνικού Ομίλου Μυτιλήνης, ακόμα και σε σχολεία (π.χ. σε σχολικές αίθουσες του 5^ου και του 8^ου δημοτικού σχολείου).[11] Κατά τους πρώτους μήνες της μουδιασμένης λευτεριάς οι μουσικές εκδηλώσεις δεν είχαν μεγάλη απήχηση. Στη συνέχεια, όμως, οι αίθουσες ήταν κατάμεστες με το κοινό συχνά να παρακολουθεί ακόμα και όρθιο. Μάλιστα, λόγω της μεγάλης προσέλευσης, υπήρχε η τακτική κάθε εκδήλωση να επαναλαμβάνεται ως και τέσσερις-πέντε φορές σε μία εβδομάδα ή ακόμα και να προγραμματίζονται δύο ίδιες εκδηλώσεις την ίδια ημέρα.[12]

Σύμφωνα με τις διατυπωμένες αρχές της ΕΠΟΝ, η οργάνωση στηριζόταν σε μαζικές νόμιμες εκπολιτιστικές οργανώσεις νέων. Στη Μυτιλήνη, αυτόν τον ρόλο έπαιξε ο Φιλοτεχνικός Όμιλος Μυτιλήνης (ΦΟΜ). Ήδη, στα χρόνια της κατοχής, σε συνθήκες πείνας και τρομοκρατίας, στον ΦΟΜ συσπειρώθηκαν οι πρωτοπόροι νέοι που παρήγαγαν πολύτιμη πνευματική τροφή για τον τόπο αυτό. Συγκεκριμένα, αναφέρεται ότι ο ΦΟΜ αποτελούταν από τη συντροφιά των νέων που είχε καμουφλάρει σχεδόν ολόκληρη την κίνηση της ΕΠΟΝ την εποχή της μαύρης φασιστικής σκλαβιάς.[13] Τον Ιανουάριο του 1945, στη συνέλευση των μελών, αποφασίστηκε ομόφωνα να γίνει ο ΦΟΜ τμήμα της εκπολιτιστικής κίνησης της ΕΠΟΝ.[14] Η δράση αυτή συνάντησε εμπόδια, όπως κατά την προσπάθεια για ίδρυση βιβλιοθήκης όπου αντιμετώπισε την αντίδραση των… αρμοδίων που είχανε συμφέρο να κρατήσουν σε πνευματικό σκοτάδι τη νεολαία. Μάλιστα, και μετά την απελευθέρωση της Μυτιλήνης από τους Γερμανούς, σε κλίμα εντεινόμενης καταστολής, ο ΦΟΜ βανδαλίστηκε, λεηλατήθηκε και κατασχέθηκε το υλικό του, ενώ απαγορεύτηκε η λειτουργία του και σφραγίστηκε το κτίριο που στεγαζόταν.[15]

Παρ’ όλο που αναφέρεται η πρακτική οι παραστάσεις που οργανώνονταν στη Μυτιλήνη να επαναλαμβάνονται και στην περιφέρειά της,[16] στα χωριά της Λέσβου –ακόμα και στα μικρότερα– καταγράφεται σημαντική αυτοτελής μουσική δραστηριότητα. Για παράδειγμα, στην Αγιάσο, αναφέρονται διοργανώσεις μουσικοφιλολογικών και επονίτικων βραδιών από την ΕΠΟΝ του χωριού. Οι εκδηλώσεις γίνονταν στο Αναγνωστήριο, ενώ καταγράφεται και η συμμετοχή του βιολιστή Χαρίλαου Ρόδανου και ρεπερτόριο που περιλάμβανε επονίτικα και αντάρτικα τραγούδια.[17] Στην Πέτρα, με αφορμή τα τρία χρόνια από την ίδρυση του ΕΑΜ, πραγματοποιήθηκε εκδήλωση στην πλατεία του χωριού στην οποία Επονίτες και Επονίτισσες τραγούδησαν αντάρτικα τραγούδια. Στη Βατούσα, στην επέτειο της 25^ης Μαρτίου, τα παιδιά της ΕΠΟΝ έκαναν παρέλαση τραγουδώντας κλέφτικα και πατριωτικά τραγούδια. Στην Αγία Παρασκευή και στη Θερμή λειτουργούσαν επονίτικες χορωδίες, ενώ καταγράφεται ότι στον Μεσαγρό όμορφα τραγούδια πλαισίωσαν το σκετς της ΕΠΟΝ.[18]

Σε συμβολικό επίπεδο, αναφέρεται ότι το επονίτικο τραγούδι συνόδευε τις οργανωμένες αλληλέγγυες δραστηριότητες της ΕΠΟΝ, όπως τη βοήθεια σε συγχωριανούς που είχαν ανάγκη (π.χ. με μάζεμα ελιάς) ή συλλογικές πρωτοβουλίες που διευκόλυναν τη λειτουργία της πόλης και των χωριών (π.χ. εκχιονισμός δρόμων).[19] Έτσι, η μουσική έκφραση από ένα σημείο και έπειτα συμβόλιζε τη δυναμική της νέας γενιάς και την αισιοδοξία που ενέπνεαν οι λαϊκοί αγώνες εκείνης της περιόδου. Μάλιστα, στην εφημερίδα Αντιφασίστας, που αποτελούσε Όργανο του Νομαρχιακού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ Λέσβου, διατυπώνεται σε γενικές γραμμές αυτή η πρόθεση. Για παράδειγμα, αναφέρεται ότι οι Επονίτες της Κλειούς κάθε βράδυ ξεχύνονται στους δρόμους του χωριού τραγουδώντας επονίτικα κι αντάρτικα τραγούδια, δίνοντας έτσι μια χαρούμενη όψη στο καταστρεμμένο απ’ το σεισμό χωριό. Στον Παπάδο, τα Αετόπουλα πρωταγωνιστούν, καθώς με τα όμορφα τραγούδια τους πλημυρίζουν καθημερινά τους κεντρικότερους δρόμους του χωριού μας. Αντίστοιχα, στην Αγία Παρασκευή και στον Μεσότοπο ομάδες Επονιτών γυρνάν κάθε βράδυ το χωριό και τραγουδούν αντάρτικα, επονίτικα και άλλα τραγούδια.[20] Στη συνέχεια, και ενώ άρχισαν να πυκνώνουν τα κρούσματα τρομοκρατίας από την πλευρά των εθνοφυλάκων, το τραγούδι των Επονιτών απόκτησε χαρακτήρα πράξης αντίστασης. Μάλιστα, στον Μανταμάδο, τον Αύγουστο του 1945 εθνοφύλακες πυροβόλησαν Επονίτες γιατί τραγουδούσαν ένα αντιφασιστικό τραγούδι, ενώ τον Σεπτέμβρη του 1945 στη Λαγκάδα χωροφύλακες συνέλαβαν Επονίτες γιατί τραγουδούσαν το «Χαϊδάρι» σ’ ένα απομακρυσμένο απ’ τη συνοικία σημείο.[21]

Η πολιτιστική δραστηριότητα που ανέπτυξε η ΕΠΟΝ Λέσβου σχετίζεται με τα γενικά και επιμέρους πολιτικά της κίνητρα, ενώ ο τρόπος που αυτή εκδηλώθηκε καθορίστηκε τόσο από τη συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία όσο και από τις ιδιαίτερες συνθήκες (πολιτικές και πολιτισμικές) σε τοπικό επίπεδο. Ταυτόχρονα, η μουσική παράδοση του νησιού, όπως καταγράφεται τις προηγούμενες δεκαετίες, διαμόρφωσε πολύ μεγάλη δυναμική που τα χρόνια της γερμανικής κατοχής δεν μπόρεσε να εκφραστεί, αφού τα χρόνια της πείνας, της εξαθλίωσης και του μαρτυρίου δεν μας δώσανε τον καιρό, προ πάντων εδώ στο νησί μας να κάνομε καμιά σοβαρή εκδήλωση.[22] Έτσι, η ΕΠΟΝ Λέσβου, σε μικρό χρονικό διάστημα κατάφερε να οργανώσει αρκετά μουσικά σύνολα και να διαχύσει το καλλιτεχνικό τους έργο μέσω πολλών και μαζικών λαϊκών εκδηλώσεων, των οποίων μόνο ένα μέρος καταγράφεται στον Τύπο της εποχής. Έτσι, όπως γράφει στο περιοδικό της ΕΠΟΝ Λέσβου Εξόρμηση ο Λέσβιος λόγιος Κώστας Φριλίγγος, η ΕΠΟΝ έδωσε στις ηρωικές αυτές μέρες τον αδρότερο τόνο και την απαράμιλλη συνδρομή της στον αγώνα, έτσι έδωσε και την πρώτη νεανική της ορμή και κίνηση στο πνευματικό μας ξεκίνημα.[23]

Πηγή: Εφημερίδα Νέο Εμπρός, τ.1320 (10-2-2021)-Α΄ μέρος, τ.1321 (17-2-2021)-Β΄ μέρος, τ.1322 (24-2-2021)-Γ΄ μέρος

Βιβλιογραφία-Πηγές

Ανταίος, Π. (1977-1979). Συμβολή στην ιστορία της ΕΠΟΝ, Τόμοι ΑΙ, ΑΙΙ, Β. Αθήνα: Καστανιώτης.

Αρχείο του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ. Συλλογή Αρχείου ΑΣΚΙ. Κατάλογοι και Ευρετήρια (2000), Ολυμπίτου Ε. και Δημητρόπουλος Δ. (επιμ), Αθήνα: Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας ΓΓΝΓ – Κέντρο Νεολληνικών Ερευνών ΕΙΕ.

Κεμερλής, Π. & Παρασκευαΐδης, Α. (1988). Η Αντίσταση στη Λέσβο (Πηγές και Πτυχές της), Αθήνα.

Κοφτερός, Δ. & Φευγαλάς, Σ. (2020). Οι μουσικοί της Λέσβου από το 1945 ως το 1951 μέσα από το βιβλίο πρακτικών του σωματείου τους. Στο: Λεσβιακό Ημερολόγιο 2020. Γράμματα -Τέχνες – Πολιτισμός, Σκορδάς Π. (επιμ.), Μυτιλήνη: Μύθος.

Φευγαλάς, Σ. (2019). Τέσσερα τραγούδια για το «Go Back» (Μυτιλήνη, Δεκέμβριος 1944) Α΄ και Β΄ μέρος. Εφημερίδα Νέο Εμπρός, τ.1282 (11-12-2019) και τ.1283 (18-12-2019).

Εφημερίδες: Αγροτική, Αντιφασίστας, Ελεύθερη Λέσβος και Εμπρός (1944-1946).

Περιοδικό Εξόρμηση (έκδοση της ΕΠΟΝ Λέσβου).

[1] Περιοδικό Εξόρμηση, 10-2-1945, σ.3 και σ.10.

[2] Εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 27-9-1944, σ.3, περ. Εξόρμηση, 10-2-1945, σ.14.

[3] Περιοδικό Εξόρμηση, 10-2-1945, σ.14.

[4] Εφ. Αντιφασίστας, 29-11-1944, σ.2, περ. Εξόρμηση, 10-2-1945, σ.14-15.

[5] Εφ. Αγροτική 13-1-1945, σ.2, εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 6-3-1945, σ.2, εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 10-3-1945, σ.2, περ. Εξόρμηση, 10-2-1945, σ.14-15.

[6] Εφ. Αγροτική 13-1-1945, σ.2, εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 19-12-1944, σ.2, εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 24-2-1945, σ.2, εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 27-3-1945, σ.1-2.

[7] Εφ. Αντιφασίστας, 24-11-1944, σ.2, εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 20-1-1945, σ.2, εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 20-2-1945, σ.2, εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 10-3-1945, σ.2, εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 19-4-1945, σ.2, εφ. Εμπρός, 11-3-1945, σ.2, περ. Εξόρμηση, 10-2-1945, σ.15.

[8] Εφ. Αγροτική 13-1-1945, σ.2, εφ. Αντιφασίστας, 22-9-1944, σ.1-2, εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 19-12-1944, σ.2, εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 24-2-1945, σ.2, εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 27-3-1945, σ.1-2, εφ. Εμπρός, 25-2-1945, σ.2, περ. Εξόρμηση, 10-2-1945, σ.14-15.

[9] Εφ. Αγροτική 13-1-1945, σ.2, εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 20-1-1945, σ.2, εφ. Εμπρός, 25-2-1945, σ.2, περ. Εξόρμηση, 10-2-1945, σ.14-15.

[10] Εφ. Αντιφασίστας, 24-11-1944, σ.2, εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 20-1-1945, σ.2, εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 24-2-1945, σ.2, εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 6-3-1945, σ.2, περ. Εξόρμηση, 10-2-1945, σ.14.

[11] Εφ. Αντιφασίστας, 24-11-1944, σ.2, εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 20-2-1945, σ.2, εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 24-2-1945, σ.2, εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 6-3-1945, σ.2, εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 19-4-1945, σ.2, εφ. Εμπρός, 18-3-1945, σ.2, εφ. Εμπρός, 25-2-1945, σ.2, περ. Εξόρμηση, 10-2-1945, σ.14-15.

[12] Εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 20-2-1945, σ.2, εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 10-3-1945, σ.2, εφ. Εμπρός, 11-3-1945, σ.2, περ. Εξόρμηση, 10-2-1945, σ.10 και σ.14-15.

[13] Εφ. Αντιφασίστας, 22-9-1944, σ.1-2, εφ. Αντιφασίστας, 25-11-1945, σ.3-4.

[14] Εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 25-1-1945, σ.2, εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 20-2-1945, σ.2.

[15] Εφ. Αντιφασίστας, 22-9-1944, σ.1-2, εφ. Αντιφασίστας, 25-11-1945, σ.3-4.

[16] Περιοδικό Εξόρμηση, 10-2-1945, σ. 16.

[17] Εφ. Αντιφασίστας, 29-11-1944, σ.2, περ. Εξόρμηση, 10-2-1945, σ.15-16.

[18] Εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 27-9-1944, σ.2, εφ. Ελεύθερη Λέσβος, 31-3-1945, σ.2, περ. Εξόρμηση, 10-2-1945, σ.15.

[19] Περιοδικό Εξόρμηση, 10-2-1945, σ.14-15.

[20] Εφ. Αντιφασίστας, 6-12-1944, σ.2, εφ. Αντιφασίστας, 20-12-1944, σ.2, περ. Εξόρμηση, 10-2-1945, σ. 15.

[21] Εφ. Εμπρός, 17-8-1945, σ.1-2, εφ. Εμπρός, 30-9-1946, σ.2.

[22] Περιοδικό Εξόρμηση, 10-2-1945, σ.10.

[23] Περιοδικό Εξόρμηση, 10-2-1945, σ.10.