Διαφορές φύλου και ταύτιση με τους γονείς

Συνεχίζουμε το αφιέρωμα στις έρευνες των σοβιετικών ψυχολόγων για τις διαφορές των δύο φύλων, το βιολογικό και το κοινωνικό τους υπόβαθρο, δημοσιεύοντας μεταφρασμένο το τέταρτο μέρος του σχετικού κεφαλαίου από το βιβλίο της Lynne Atwood, και τις αναζητήσεις του A.I. Zakharov.

Μια έρευνα του Α.Ι Zakharov αξίζει επίσης να μελετηθεί. Ερευνά την επίδραση της ηλικίας και του φύλου στην ταύτιση ενός παιδιού με τον γονέα του ιδίου φύλου. Η μελέτη έχει έναν πρακτικό σκοπό: Ο Zakharov υπογραμμίζει ότι η γνώση για την ηλικία και τις συνθήκες κατά τις οποίες τα παιδιά είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στην επιρροή του γονέα του ιδίου φύλου θα είναι είναι χρήσιμη σε ψυχολόγους και παιδαγωγούς που συμβουλεύουν οικογένειες σε ζητήματα ανατροφής.

Ο Zakharov είναι εμφανώς επηρεασμένος από το έργο συγκεκριμένων δυτικών ψυχολόγων, ιδιαίτερα εκείνο του Kohlberg. Συμφωνεί με εκείνον ότι τα παιδιά σταθεροποιούν τις δικές τους ιδέες περί φυλετικών ρόλων γύρω στην ηλικία των πέντε ή έξι, κι ότι αυτές οι ιδέες στη συνέχεια προγραμματίζουν τη συμπεριφορά τους κι η εξέλιξη των ιδεών αυτών εξαρτάται από τη διαδικασία πνευματικής ωρίμανσης. Ωστόσο, υποστηρίζει και την άποψη του Bandura, βασισμένη στη θεωρία της κοινωνικής μάθησης, πως είδη συμπεριφοράς -περιλαμβανομένων εκείνων που συνδέονται με το φύλο- αποκτώνται πρωτίστως μέσω της μίμησης ενός προτύπου ή προτύπων. Για το Zakharov, η θεωρία της ηθικής ανάπτυξης και η θεωρία της κοινωνικής μάθησης είναι συμπληρωματικές μάλλον, παρά ασύμβατες.

Η έρευνα του Zakharov βασίζεται σε μια δομημένη συνέντευξη με 961 παιδιά στις ηλικίες μεταξύ τριών και δεκάξι ετών, από οικογένειες με δύο γονείς, εγγεγραμμένα σε οχτώ παιδικούς σταθμούς και δύο σχολεία του Λένινγκραντ. […] Τα ακόλουθα ερωτήματα τέθηκαν:

1. Αν έπαιζε το παιχνίδι “μαμάδες και παιδιά”, ποιος θα ήσουν, η μαμά, ο μπαμπάς ή ο εαυτός σου (Η σειρά με την οποία παρουσιάζονταν αυτές οι επιλογές διέφερε από παιδί σε παιδί);
2. Με ποιον ζεις στο σπίτι;
3. Ποιος, κατά τη γνώμη σου, είναι η κεφαλή του σπιτιού, ή δεν υπάρχει επικεφαλής;
4. Όταν μεγαλώσεις, θέλεις να μοιάσεις στον πατέρα/μητέρα (το γονέα του ίδιου φύλου) ή κάτι διαφορετικό;
5. Όταν μεγαλώσεις και κάνεις αγόρι/κορίτσι (ανάλογα με το φύλο του ίδιου του παιδιού), θα το αναθρέψεις το ίδιο όπως σε μεγάλωσε ο πατέρας/μητέρα σου, ή διαφορετικά; […]
6. Αν ήσουν μόνος στο σπίτι για ώρα, ποιον γονέα θα αγωνιούσες περισσότερο να δεις πρώτα; […]
7. Αν σου συνέβαινε ένα μεγάλο πένθος, κακοτυχία ή δυστυχία […] θα το έλεγες στους γονείς σου (του ίδιου φύλου) ή δε θα έλεγες τίποτε;
8. Η ίδια ερώτηση, αλλά για τον γονέα του άλλου φύλου.
9. Φοβάσαι ότι ο μπαμπάς/μαμά θα σε τιμωρήσουν ή δεν το φοβάσαι;
10. Η ίδια ερώτηση για τον γονέα του άλλου φύλου.

Οι πρώτες πέντε ερωτήσεις σχεδιάστηκαν για να κρίνων τις αντιλήψεις των παιδιών σχετικά με την ικανότητα και το κύρος των γονέων τους, οι τελευταίες πέντε, για να κρίνουν τη συναισθηματική σχέση με τους γονείς τους. […] Ο Zakharov συμπεραίνει πως το επίπεδο ταύτισης με τον γονέα του ίδιου φύλου διαφέρει ανάλογα με την ηλικία κι ως εκ τούτου με την γνωστική και συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού. Η ικανότητα να μπορεί κάποιος να μπει στη θέση του άλλου, και να αναλάβει το ρόλο του, διαμορφώνεται περίπου στην ηλικία των πέντε. Αυτή είναι, με βάση το προηγούμενο, η ηλικία κατά την οποία τα παιδιά αρχίζουν να δείχνουν την εντονότερη ταύτιση ρόλων με τον γονέα του ίδιου φύλου, καθώς φαντάζονται τον εαυτό τους στη θέση των γονέων τους, μιμούνται τις ενέργειες των γονέων κλπ. Αυτό εκφράζεται ιδιαίτερα στο τυπικό ανά φύλο παιχνίδι με συνομηλίκους. Ο γονέας του ίδιου φύλου, σύμφωνα με το Zakharov είναι το βασικό και πιο προσβάσιμο πρότυπο για την εκμάθηση δραστηριοτήτων τυπικών για κάθε φύλο. Η ανάγκη μίμησης του γονέα μειώνεται καθώς τα παιδιά αναπτύσσουν τις δικές τους συνήθειες και δομή συμπεριφοράς (ωστόσο μέσα στα όρια αυτού που θεωρείται αποδεκτό για το φύλο τους) και η ταύτιση με τους γονείς περιορίζεται. Το χρονικό διάστημα αυτής της διαδικασίας διαφέρει κάπως μεταξύ αγοριών και κοριτσιών. Για τα αγόρια η περίοδος της μεγαλύτερης ταύτισης είναι από τα 5 ως τα 7 χρόνια, ενώ για τα κορίτσια λαμβάνει χώρα εντός ενός μεγαλύτερου διαστήματος, από τα τρία ως τα οχτώ. Η ταύτιση μειώνεται στην ηλικία των εννιά για τα κορίτσια, ενώ για τα αγόρια στα δέκα έτη. Δεν παύει όμως εντελώς, καθώς τα παιδιά χρειάζονται περισσότερο χρόνο για να διαμορφώσουν ένα πρότυπο συμπεριφοράς και ένα στερεότυπο ιδεών για το ρόλο του φύλου τους. Καθώς φαίνεται, τα κορίτσια το επιτυγχάνουν αυτό γρηγορότερο από τα αγόρια: στην ηλικία των 13 ως 15 τα κορίτσια είναι σχετικά ανεξάρτητα από την ταύτιση με τις μητέρες τους, ενώ για τα αγόρια είναι ακόμα σημαντική.

Η ταύτιση λειτουργεί εν μέρει σε συνειδητό επίπεδο, καθώς τα παιδιά καλλιεργούν μέσα τους τις ιδιότητες του προτύπου τους, και εν μέρει σε ασυνείδητο επίπεδο, με τη μορφή μιας ακούσιας μίμησης αυτών των ιδιοτήτων μέσω της επιθυμίας να προσανατολίσουν την ίδια τους την προσωπικότητα. Η ταύτιση με τον γονέα του ίδιου φύλου είναι ευκολότερη αν τα παιδιά αντιλαμβάνονται τον συγκεκριμένο γονέα ως επικεφαλής της οικογένειας, ως ικανό και με κύρος.

Ο Zakharov θεωρεί πως η ταύτιση εμποδίζεται σε παιδιά και των δύο φύλων αν ένας εκ των γονέων προσκολλάται περισσότερο συναισθηματικά από τον άλλον στο παιδί. Ωστόσο, σε κοινωνίες που θεωρούν τη μητέρα ως βασικό φορέα φροντίδας και πάροχο συναισθηματικής υποστήριξης, δεν είναι αυτός ο κανόνας. Ο Zakharov δίνει μόνο ένα παράδειγμα, εκείνο της αγχώδους μητέρας που δένει το γιο πάνω της σε βαθμό που του στερεί σχέσεις με τον πατέρα και τους συνομηλίκους του. Το παιδί είναι λοιπόν ανίκανο να επεξεργαστεί τις συνήθειες μιας συμπεριφοράς κατάλληλης για το φύλο του, ιδιαίτερα αν η μητέρα είναι κυρίαρχη στην οικογένεια και φθονεί κάθε σημάδι πατρικής επιρροής. Αυτό μπορεί να δημιουργήσει στο αγόρι μια “θηλυκή προδιάθεση” και μια “παιδιάστικη συμπεριφορά”. Από την άλλη, μπορεί να να οδηγήσει σε ένα αυξημένο επίπεδο επιβολής στους συνομηλίκους, ως μορφή αντιστάθμισης. Το ίδιο μπορεί να συμβεί ως αποτέλεσμα υπερβολικής αυστηρότητας και αυταρχισμού οποιουδήποτε από τους γονείς.

Το ότι η ταύτιση είναι ιδιαίτερα ισχυρή στην ηλικία των πέντε εκλαμβάνεται από το Zakharov ως απόδειξη του έωλου του φροϋδικού “οιδιπόδειου συμπλέγματος”. Αντί να είναι αντικείμενο φθόνου κι εχθρότητας, ο γονέας του ίδιου φύλου είναι το προτιμώμενο αντικείμενο. Τα αγόρια μπορεί να πουν ότι θέλουν να “παντρευτούν” τη μητέρα τους, αλλά αυτό το λένε για να μιμηθούν τη συμπεριφορά των πατεράδων τους. Είναι μια κοινωνικοψυχολογική μάλλον, παρά σεξουαλική παρόρμηση.

Όπως ο Kohlberg, ο Zakharov εμφανώς ασχολείται περισσότερο με τις ψυχολογικές διεργασίες που εμπλέκονται στην ανάπτυξη της ταύτισης και την απόκτηση των φυλετικών ρόλων παρά με τους υφιστάμενους κοινωνικούς παράγοντες. Παρόλαυτα, η αποτυχία του να αναγνωρίσει τέτοιες προφανείς κοινωνικές συνθήκες, όπως οι διαφορετικοί ρόλοι που παίζουν άντρες και γυναίκες εντός της σοβιετικής οικογένειας, και το χάσμα στην ποσότητα του χρόνου που διαθέτουν μητέρες και πατεράδες στα παιδιά τους (θέματα που συζητώνται επί μακρόν από κοινωνιολόγους) συνεχίζει να προκαλεί έκπληξη, ιδιαίτερα δεδομένης της σημασίας που η σοβιετική ψυχολογία αποδίδει παραδοσιακά στη σημασία του κοινωνικού περιβάλλοντας. Ο Zakharov φαίνεται να υποθέτει ότι κι οι δυο γονείς είναι εξίσου διαθέσιμοι στα παιδιά τους ως πρότυπα, κι ότι η διαφορά στους αρσενικούς και θηλυκούς τρόπους ταύτισης οφείλεται σε εγγενείς φυλετικές διαφορές των παιδιών, κι όχι σε διαφοροποιήσεις στους κοινωνικούς και οικογενειακούς ρόλους ανδρών και γυναικών. Εμφανώς δεν του περνάει από το μυαλό ότι η περισσότερο παρατεταμένη περίοδος ταύτισης των κοριτσιών με τις μητέρες θα μπορούσε να συνδέεται με την πιο άμεση προσβασιμότητα της μητέρας ως προτύπου.

(Συνεχίζεται…)

Μετάφραση – Επιμέλεια: Δύσκολες Νύχτες

Δείτε εδώ το πρώτο μέρος
Δείτε εδώ το δεύτερο μέρος
Δείτε εδώ το τρίτο μέρος