Ερωτευμένος Μαρξ – (Η απουσία της, ένας κόκορας και μια άσπρη χήνα)

Στις 21 Ιουνίου 1856, η Τζένη βρισκόταν σε ταξίδι στην πόλη  Τρίερ της Γερμανίας κι εκείνος, υποφέροντας στο Μάντσεστερ από την απουσία της, της έγραψε ένα τρυφερό ερωτικό γράμμα, όπου μεταξύ άλλων ―«κακή» του συνήθεια―, διανθίζει τα ερωτικά του λόγια με φιλοσοφικούς στοχασμούς…

«[…] Μια απουσία για λίγο είναι καλή, γιατί με τη συνεχή παρουσία όλα τα πράγματα φαίνονται πολύ όμοια για να τα ξεχωρίσει κανείς. Ακόμη και οι πύργοι, όταν είναι κοντά, φαίνονται σαν νάνοι, ενώ το μικρό και καθημερινό, όταν παρατηρηθεί από κοντά, μεγαλώνει υπερβολικά. Έτσι είναι και με τα πάθη. Οι μικρές συνήθειες που παίρνουν παθιασμένη μορφή, όταν πέφτουν επάνω σε κάποιον από κοντά, εξαφανίζονται μόλις το άμεσο αντικείμενό τους ξεφύγει από το μάτι. Τα μεγάλα πάθη, που παίρνουν τη μορφή μικρών συνηθειών επειδή είναι κοντά το αντικείμενό τους, μεγαλώνουν και παίρνουν ξανά το φυσικό τους μέγεθος, με τη μαγική επίδραση της απόστασης. Έτσι γίνεται και με την αγάπη μου. Ακόμη κι αν μου ξεφύγεις για λίγο με ένα απλό όνειρο, ξέρω αμέσως ότι αυτός ο χρόνος ήταν χρήσιμος για να μεγαλώσει η αγάπη μου, όπως συμβαίνει στα φυτά, με τον ήλιο και τη βροχή. Η αγάπη μου για σένα, αμέσως μόλις βρεθεί μακριά, φαίνεται σαν αυτό που είναι, σαν ένας γίγαντας, που μέσα της συμπιέζεται όλη η πνευματική ενεργητικότητα και ό,τι χαρακτηρίζει την καρδιά μου. [1]»

Οι φιλοσοφικοί στοχασμοί του Μαρξ που εμπεριέχονται στις διάφορες επιστολές του, κυρίως σ’ εκείνες προς τον Ένγκελς αλλά και προς άλλους κομμουνιστές, έχουν πάντα σημαντικό ενδιαφέρον και δεν νομίζω πως ανήκουν στα «προσωπικά» θέματά του, όπως τα ερωτικά, ώστε να διστάσει κάποιος για τη δημοσίευσή τους. Εν προκειμένω, νομίζω πως θα άξιζε περισσότερο να ασχοληθούν οι μαρξιστές με το θέμα, για παράδειγμα, της σχέσης του μαρξισμού με τον έρωτα και το γάμο, παρά να εστιάζουν στα ερωτικά τού Μαρξ, του Ένγκελς, του Λένιν και των όποιων άλλων ιστορικών ηγετών του κομμουνιστικού κινήματος. Σε μια μαρξιστική προσέγγιση, θα εύρισκε κανείς στις επιστολές τους αρκετά ενδιαφέροντα στοιχεία προς ανάπτυξη και προβληματισμό, τα οποία μάλλον έχουν παραμεληθεί σαν «δευτερεύοντα» θέματα, όπως φαίνεται από την υπάρχουσα μαρξιστική βιβλιογραφία.

Σχετικά με το θέμα της παρουσίας/απουσίας που θίγει το παραπάνω απόσπασμα της επιστολής του Μαρξ, υπάρχει ένα «αξίωμα» του Λα Ροσφουκώ (La Rochefoucauld, 1613 – 1680):

«Στον έρωτα, η απουσία μειώνει τα μέτρια πάθη και εντείνει τα μεγάλα, όπως ο άνεμος που σβήνει το κερί αλλά φουντώνει τη φωτιά»[2]. Σημασία, ενδεχομένως, έχει το γεγονός πως ο Μαρξ θαύμαζε τα «αξιώματα» του γάλλου στοχαστή ή, τουλάχιστον, αρκετά από αυτά, τόσο που ένιωσε την ανάγκη να παραθέσει κάποια σε μια επιστολή που έγραψε στις 26 Ιουνίου 1869 προς τον Ένγκελς, χαρακτηρίζοντάς τα ως «πολύ ωραία» [3]. Δεν είμαι, όμως, καθόλου βέβαιος αν ο ίδιος ο Μαρξ χρησιμοποίησε τον σχετικό στοχασμό τού La Rochefoucauld «περί απουσίας» στον έρωτα, για να εκφράσει τις δικές του απόψεις στην ερωτική του επιστολή. Περισσότερο τείνω προς την άποψη ότι οι ίδιες συνθήκες οδηγούν διάφορους στοχαστές στους ίδιους ουσιαστικά (από την άποψη του περιεχομένου) στοχασμούς και σε ανάλογα συμπεράσματα. Άλλωστε, θα μπορούσε κανείς να συναγάγει μια τέτοια θέση από την ίδια του την εμπειρία, χωρίς να έχει διαβάσει σχετικά ούτε τον ένα ούτε τον άλλο. Γι’ αυτό, μπορεί να συναντήσει κανείς παρόμοιες απόψεις όπως αυτές που εκφράζει ο Μαρξ περί απουσίας/ παρουσίας σε διάφορα «μη μαρξιστικά» κείμενα, που όχι μόνο δεν αντιφάσκουν προς τις θέσεις του Μαρξ, αλλά ενδεχομένως τις συμπληρώνουν και τις εμπλουτίζουν,  όπως εν προκειμένω ο Λα Ροσφουκώ.

«… [Μ]ε τη συνεχή παρουσία όλα τα πράγματα φαίνονται πολύ όμοια για να τα ξεχωρίσει κανείς. Ακόμη και οι πύργοι, όταν είναι κοντά, φαίνονται σαν νάνοι», γράφει ο Μαρξ, και αναρωτιέμαι αν αυτό συμβαίνει σε πολλές σχέσεις, που μάλλον η καθημερινή και διαρκής παρουσία τις φθείρει και τις οδηγεί στο αντίθετο αποτέλεσμα, δηλαδή στο τέλος τους και στη μόνιμη πια απουσία. Πρόκειται για μια διαλεκτική ενότητα αντιθέτων: δεν μπορούμε να σκεφτόμαστε το ένα χωρίς το άλλο. Και αφού όλα αλλάζουν και το καθένα μπορεί να μεταβληθεί στο αντίθετό του, έτσι κι ο μεγάλος έρωτας, ο «πύργος» που λέει ο Μαρξ, μπορεί με τη συνεχή παρουσία να μικρύνει και ίσως να εξαφανιστεί. [Πάντως, για τον ίδιο τον πύργο, διατηρώ κάποια αμφιβολία αν από κοντά «φαίνεται σαν νάνος». Μήπως κάτι τέτοιο φαίνεται από μακριά, από πολύ μακριά;] Η «απουσία» της Τζένης ξύπνησε και την αγάπη του Μαρξ που, μάλλον, είχε αποκοιμηθεί, όταν εκείνη βρισκόταν συνέχεια κοντά του. «Τα μεγάλα πάθη, που παίρνουν τη μορφή μικρών συνηθειών επειδή είναι κοντά το αντικείμενό τους…», λέει, και μάλλον κάτι τέτοιο είχε συμβεί και με το δικό του μεγάλο πάθος για εκείνη… Πρόκειται για μια συγκεκριμένη, αν και ανολοκλήρωτη, διαλεκτική προσέγγιση μιας ενότητας αντιθέτων, της παρουσίας και της απουσίας, που θα άξιζε κανείς να την επεξεργαστεί περισσότερο, αλλά αυτό θα απαιτούσε μια μελέτη που θα οδηγούσε πολύ μακρύτερα από το θέμα του «Ερωτευμένου Μαρξ»…

Υπάρχει μια μικρή ιστορία, «Οι πέντε αρετές του κόκορα», η οποία προέρχεται από τις αρχαίες κινεζικές παραβολές[4]:

Όταν ο Τιέν Τζάο υπηρετούσε κάτω από τις διαταγές του Δούκα Άι της Λου, έφερε βαρέως την αφανή θέση που κατείχε και είπε στον αφέντη του:

«Θα φύγω μακριά όπως και η άσπρη χήνα».

«Τι εννοείς με αυτό;», τον ρώτησε ο Δούκας.

«Bλέπεις τον κόκορα;» ρώτησε ο Τιέν Τζάο.

«To λοφίο του είναι σύμβολο της ευγένειας. Τα νύχια του υπονοούν δύναμη. H τόλμη που δείχνει όταν μάχεται τους εχθρούς του, σημαίνει ότι έχει κουράγιο. Το ένστικτο που του υπαγορεύει να καλεί κι άλλους όταν βρίσκει τροφή δείχνει την καλοκαγαθία του. Η τελευταία αλλά όχι λιγότερο σπουδαία αρετή του είναι η ακρίβεια με την οποία μας πληροφορεί τη νύχτα τι ώρα είναι, που μπορεί να χαρακτηριστεί και σαν παράδειγμα της φιλαληθείας του. Ωστόσο, παρ’ όλες τις αρετές του, τον σκοτώνουμε καθημερινά για να γεμίσουμε τα πιάτα στο τραπέζι μας. Γιατί;

Ο λόγος είναι ότι βρίσκεται κοντά μας όταν απλώσουμε το χέρι μας. Ενώ η άσπρη χήνα σε μια πτήση διασχίζει χίλια λι [5]. Όταν ξεκουράζεται στην αυλή σου, τρώει τα ψάρια και τις χελώνες σου και τσιμπολογά τα φυτά σου.

Αν και δεν διαθέτει καμιά από τις αρετές του κόκορα, ωστόσο την εκτιμάς διότι είναι σπάνια.

Γι’ αυτό κι εγώ θα φύγω μακριά, όπως η άσπρη χήνα».

Εδώ τελειώνει η αρχαία αυτή κινεζική ιστορία αλλά, για να πω την αλήθεια, δεν μου φάνηκε και πολύ έξυπνη η στάση του υπηρέτη Τιεν Τζάο, γιατί δεν θα αποκτούσε καμιά αξία με την «απουσία» του, αφού ο Δούκας μπορούσε να αποκτήσει όσους κόκορες και υπηρέτες τού επέτρεπε η περιουσία, η διάθεσή του κι οι ανάγκες του για κόκορες και υπηρετικό προσωπικό, ενώ ο Τιεν Τζάο,  φεύγοντας, ήταν μάλλον υποχρεωμένος να βρει και να υπηρετήσει κάποιον άλλον αφέντη για την επιβίωσή του.

Σε τελική ανάλυση, έχω την άποψη ότι για να αποκτήσει αυτός αξία, μία λύση μόνο υπήρχε: η μόνιμη, οριστική και αμετάκλητη «απουσία» / εξαφάνιση του «αφέντη» και κάθε αφέντη από την Ιστορία και τη ζωή των Τιεν Τζάο. Οι «μικρές απουσίες», για τις οποίες κάνει λόγο ο Μαρξ, μάλλον ενδυναμώνουν την κυρίαρχη τάξη και ενώ, ενδεχομένως, κάνουν καλό στους έρωτες, μάλλον βλάπτουν στην πολιτική, γιατί οι αφέντες επιστρέφουν συνήθως δριμύτεροι. Παράδειγμα, η τετράχρονη απουσία (2015-2019) των νεοδημοκρατών από την πολιτική εξουσία που τους αποθράσυνε, τους εξαχρείωσε και τους μετάλλαξε σε ακροδεξιούς αδώνιδες. «Συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης» που έλεγε και ο Βλαδίμηρος…

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ΚΑΙ ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Ολόκληρη την επιστολή μπορεί να την διαβάσει κανείς στο «Καρλ Μάρξ, Φρίντριχ Ένγκελς, (1987), Για την αγάπη, τη φιλία, την αλληλεγγύη», Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, σελ. 40-43»

[2] βλ. ΛΑ ΡΟΣΦΟΥΚΩ, (2002) «ΑΞΙΩΜΑΤΑ Ή ΑΦΟΡΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΑΞΙΩΜΑΤΑ ΗΘΙΚΗΣ», μτφρ. Μπαμπασάκης Γιώργος-Ίκαρος, Ερατώ, Αθήνα, σελ. 92, αξίωμα 276

[3] Μπορεί κανείς να τα διαβάσει στη σχετική επιστολή του Μαρξ προς τον Ένγκελς, στην παρακάτω διεύθυνση:

http://www.marxists.org/archive/marx/works/1869/letters/69_06_26.htm

[4] GREENE Robert,(2000), Δύναμη, οι 48 νόμοι της, μτφρ. Σοφία Λειβαδοπούλου, Έσοπτρον, Αθήνα, σελ. 172

[5] Το λι ήταν μια αρχαία κινεζική μονάδα μέτρησης μήκους, ίση περίπου με 415,8 μέτρα.