Μια επιζήσασα της σφαγής του Διστόμου θυμάται: «Δεν το χωράει ανθρώπου νους αυτό που κάνανε…» – Σελίδες απ’ την Εθνική Αντίσταση και τον ΔΣΕ

Το καλοκαίρι του 1944 η πορεία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου έχει ουσιαστικά κριθεί. Η προέλαση του Κόκκινου Στρατού στην Ανατολική Ευρώπη αποτελεί τον προάγγελο της οριστικής συντριβής του φασιστικού Αξονα. Στην κατεχόμενη Ελλάδα, οι απελευθερωμένες από τον ΕΛΑΣ περιοχές διευρύνονται συνεχώς και οι δυνάμεις Κατοχής έχουν περιοριστεί στον έλεγχο των αστικών κέντρων και επίκαιρων σημείων. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, οι αρχές Κατοχής και οι ντόπιοι συνεργάτες τους (Τάγματα Ασφαλείας και άλλες δοσιλογικές οργανώσεις) εξαπολύουν μια πληθώρα εκκαθαριστικών επιχειρήσεων, προκειμένου να τρομοκρατήσουν τον λαό και να περιορίσουν τη δράση του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ. Χιλιάδες τα θύματα από τις μαζικές εκτελέσεις. Δεκάδες τα καμένα χωριά και οι κωμοπόλεις. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει για το μέγεθος της ναζιστικής θηριωδίας και η σφαγή του Διστόμου, όπου δολοφονήθηκαν 218 κάτοικοι, ανάμεσά τους βρέφη και μικρά παιδιά. 78 χρόνια μετά, ο Ριζοσπάστης συνάντησε την 92χρονη σήμερα Ευσταθία Γερακού – Κρέμου, η οποία επέζησε της σφαγής και μας διηγήθηκε πώς βίωσε τη φοβερή εκείνη μέρα, όταν έχασε τους γονείς της και τα τρία της αδέρφια.

Οι πρώτες εκτελέσεις

10 Ιούνη. Ημουνα στο αμπέλι με μια αδελφούλα μου 9 χρονών. Είχαμε πάει στο αμπέλι και είχε κουκιά. Και πήγαμε να μαζέψουμε κουκιά για να μαγειρέψουμε. Και είχαμε και 2-3 αρνάκια που τα βοσκάγαμε κιόλας. Κατά τις 11 βλέπουμε 3-4 αυτοκίνητα ελληνικά. Με ταγάρια απέξω φορτωμένα, λέγαμε ότι είναι μαυραγορίτες, όπως συνήθως. Μετά βλέπουμε φάλαγγα από πίσω και φοβηθήκαμε και φύγαμε. Πήγαμε στο σπίτι.

Η μητέρα μας ήταν ανάστατη επειδή λείπαμε. Ο πατέρας μου και ο αδελφός μου είχαν πάει στο αμπέλι να ραντίσουν το αμπέλι, ήταν η εποχή που τα ραντίζαμε. Η μητέρα μας έκλαιγε για εμάς που ήμασταν μικρά να μην πάθουμε τίποτα… Ε, πήγαμε, καθίσαμε, ακούμε ότι κάπου στα χωράφια μας… στον Καρακόλιθο ότι σκοτώνουν τσοπάνηδες που είναι στα βουνά, εκείνους που ήταν στα χωράφια τους σκοτώνανε και μαθαίναμε ότι σκοτώσανε αυτόν, τον άλλο, γνωστούς μας, γιατί είχαμε και εμείς χωράφια εκεί… Ολη την ημέρα αυτοί οι Γερμανοί ψάχνανε από εδώ, ψάχνανε από εκεί…

Οι ναζί μπροστά στα φλεγόμενα σπίτια του Δίστομου

Το απόγευμα βλέπουμε ένα αυτοκίνητο με παιδιά από τα χωράφια που τα είχανε ομήρους πάρει. Και τα κλείσανε μες το σχολείο. Και βάλαμε κακό στο νου μας. Λέει η μητέρα μου της αδερφής μου: Γιαννούλα πήγαινε την ταυτότητα στον πατέρα και στον αδερφό σου για να γυρίσουν στο χωριό. Γιατί βγάλανε λόγο (οι Γερμανοί) ότι όσοι είναι μες το χωριό δεν θα τους πειράξουμε. Απέξω όποιοι είναι θα τους περάσουμε για αντάρτες και όποιον βρίσκουμε θα τον σκοτώνουμε. Και πήγε, αλλά δεν την αφήσαν να βγει προς τα έξω και γύρισε πάλι πίσω. Ερχεται στο σπίτι και λέει μητέρα δεν με αφήσαν οι Γερμανοί να βγω προς τα έξω, αλλά γίνεται κακό, κάτι κακό κάνουνε αυτοί. Εχουνε άγριο σκοπό.

Οι ναζί επιστρέφουν για να ολοκληρώσουν το έγκλημά τους

Ακούμε φεύγουν, πάνε για το Στείρι… Εμείς είχαμε παγώσει, δεν ξέραμε τι να κάνουμε. Είχαμε κλειστεί στα υπόγεια. Καμιά φορά λένε πιάσαν μάχη στο Στείρι (με τους αντάρτες του ΕΛΑΣ). Πιάσανε μάχη στο Στείρι και γυρίζουν εξαγριωμένοι και ήρθε λέει και η φάλαγγα των Ες Ες από την Αράχωβα και από τη Λειβαδιά άλλος στρατός και το χωριό το είχαν μπλοκάρει γύρω γύρω τα βουνά όλα, δεν είχαν αφήσει περιθώριο πουθενά. Μόνο ένα μέρος που βγαίνουμε να πάμε κάτω προς την παραλία, παραλία Διστόμου. Εκεί είχαν αφήσει…

Εμείς είχαμε κλειστεί και φοβόμαστε και ακούγαμε τα πρόβατα που βελάζανε… Λέει (η μητέρα μου) δεν πηγαίνετε εδώ όπως κατεβαίνουμε από τον Προφήτη Ηλία να πάρετε λίγα φύλλα από τα αμπέλια (να τα ταΐσετε) να μην φωνάζουν. Εγώ και μια άλλη κοπελίτσα πήγαμε μαζί. Κόψαμε φύλλα και ερχόμασταν. Οταν κόψαμε τα φύλλα από το ένα βουνό, τον Προφήτη Ηλία, ήταν ένα βουναλάκι, μας ρίξανε στα πόδια και άλλους τους σκοτώνανε. Ακούγαμε μόνο τους σκοτωμούς και το βουητό που κάνανε οι αρβύλες τους από τα καλντερίμια. Πάμε στο σπίτι φωνάζουνε αχ, τα στείλαμε τα παιδιά στο θάνατο. Τέλος πάντων πήγαμε εμείς στο υπόγειο, καθίσαμε κάτω.

Η δολοφονία του πατέρα και του αδερφού

Μετά από καμιά ώρα, φωνάζει μια γυναίκα Βασιλική, Βασιλική! Βασιλική λέγανε τη μητέρα μου. Ελα να μαζέψεις το μοναχογιό σου. Ερχότανε ο πατέρας μου και ο αδερφός μου στο σπίτι.

Σοροί εκτελεσμένων από τους ναζί κατοίκων του Διστόμου

Τον πατέρα μου τον σκοτώσανε απάνω στο άλογο που πήγε να τον ποτίσει και τον αδερφό μου τον σκοτώνουνε στην Εκκλησία… Ο πατέρας μου είχε πιαστεί στην τριχιά του αλόγου και το άλογο τον έφερνε σούρνοντας στο σπίτι. Το σπίτι μας ήταν δίπλα στην Παναγία. Μόλις ήταν να έρθει στο σπίτι (ο αδερφός μου) στη στροφή του ρίξανε και τον σκοτώσανε. Τον χτύπησαν στην κοιλιά. Αφού φώναξε η γειτόνισσα Βασιλική, βγαίνουμε εμείς έξω, βγαίνουν και οι άλλοι που κάθονταν παρέα. Τον παίρνουμε, τον φέρνουμε στο σπίτι στην αυλή και πέταγε το αίμα από την κοιλιά… Φώναζε η μητέρα μου, εμείς κλαίγαμε τα δύο μικρά.

Διάσωση από τύχη

Η αδελφή μου η μεγάλη ήταν 22 χρονών. Γιαννούλα της λέει (η μητέρα μου) πήγαινε για το γιατρό. Εγώ δεν άντεχα να βλέπω τον αδερφό μου έτσι και πάω και εγώ από κοντά στην αδερφή μου. Πάμε στο σπίτι του γιατρού, χτυπάει η αδερφή μου την πόρτα, ξαναχτυπάει, ο γιατρός δεν έβγαινε. Εγώ εν τω μεταξύ αφού είδα σκοτωμένους φοβόμουνα να γυρίσω.

Η αδερφή μου έφυγε, εγώ φοβόμουνα να γυρίσω. Και κάθησα και επέμενα και χτύπαγα στην πόρτα του γιατρού. Αφού επέμενα βγαίνει ένα χέρι, το χέρι του είδα και με τραβάει και με παίρνει μέσα. Πήγαμε σε ένα υπόγειο και σταθήκαμε στην άκρη εκεί όλοι. Εγώ έκλαιγα και ήθελα να φύγω, να πάρω το γιατρό να τον πάω στο σπίτι. Μου λέει παιδί μου δεν θα πάμε τώρα. Ασε να ησυχάσουμε, να δούμε τι θα γίνει και μετά θα σε πάμε εμείς στο σπίτι. Θα πάω και εγώ. Θα πάμε μαζί, να δω τον αδερφό σου. Αφού καθόμαστε εκεί, βλέπουμε τον καπνό. Είχανε βάλει φωτιά και καίγαν στα σπίτια. Και λέει (ο γιατρός) θα μας κάψουν μέσα. Ελάτε να βγούμε, να πάμε σε ένα διπλανό που το είχαν κάψει (οι Γερμανοί) άλλη φορά. Οταν ερχόντουσαν κάνανε και από ένα…

Μπήκαμε στο καμένο το σπίτι. Εγώ βρίσκω ευκαιρία και φεύγω. Φεύγω και πάω στο σπίτι και τους βρίσκω όλους σκοτωμένους. Εγώ γονάτισα πάνω στον αδερφό μου και δεν έβλεπα κανέναν (άλλον) γιατί πάνω από πτώματα πέρναγα και έβλεπα για να πάω στο σπίτι στην πλατεία… Ητανε η ώρα που φεύγανε οι Γερμανοί όταν εγώ βγήκα. Δε συνάντησα Γερμανό… Τους έπαιρνε η νύχτα και δεν μπορούσαν να μείνουν τη νύχτα (φοβόντουσαν επίθεση του ΕΛΑΣ). Εν τω μεταξύ να ακούς το ποδοβολητό και να φωνάζουνε Γερμανοί μέσα από το χωριό. Και να σου έρχεται τρέλα. Δηλαδή άκουγες μόνο τις αρβύλες τους και τις φωνές σα να είχαν χαρά που τα έκαναν αυτά.

Εγώ πάω γονατίζω πάνω στον αδερφό μου και έκλαιγα. Οι γείτονες λέγανε ότι στης Βασιλικής το σπίτι… έχουνε ησυχάσει. Τους φοβερίσανε οι Γερμανοί ή τους σκοτώσανε. Οταν ακούσαν εμένα και φώναζα, έρχονται και με παίρνουν και με πάνε στο βουνό. Εγώ είχα τόσο φόβο πάρει, τόσο τρακ είχα πάθει, που δεν μπορούσα να περπατήσω. Και με πήγαν σηκωτό. Και στις ελιές, εκεί στον ελαιώνα που πήγαμε περπατούσα με τα γόνατα. Είχα πάθει παράλυση.

Μαθαίνοντας για την απώλεια της μητέρας της και των αδερφών της

Εκλαιγα να βρω τους δικούς μου. Δεν είχα δει τη μητέρα μου που ήταν εκεί σκοτωμένη, δεν είχα δει κανέναν. Και φώναζα τη μητέρα μου, τα αδέρφια μου να τα δω. Μου έλεγαν είναι σε άλλο βουνό και θα έρθουν και θα έρθουν και θα έρθουν. Πέρασαν 2-3 μέρες και μετά μου λένε ότι παιδί μου δεν είσαι μόνο εσύ ορφανή. Είναι και άλλοι ορφανοί. Και μητέρα δεν έχεις και αδέρφια δεν έχεις… Ούτε να φάω ήθελα ούτε τίποτα.

Μετά από πολλά χρόνια η κ. Ευσταθία θα μάθει για τις συνθήκες θανάτου των δικών της. Παρών στη δολοφονία τους ήταν ο συντοπίτης της μητέρας της και δοσίλογος Στάθης Μαλανδρίνος από την Αράχωβα. Μια στενή συγγενής του διηγήθηκε στην εγγονή της τα περιστατικά, που τα μετέφερε στην κ. Ευσταθία.

Η Μαρία Παντίσκα, η γυναίκα – παγκόσμιο σύμβολο της σφαγής του Διστόμου. (φωτογραφία του Ντμίτρι Κέσελ – Dmitri Κessel)

Η αδερφή μου όταν έφυγε από το γιατρό για το σπίτι, την παρακολούθησαν και πήγαν από κοντά οι Γερμανοί και ανεβήκαν πάνω… Πήγαν να βιάσουν την αδερφή μου. Χιμάει η μητέρα μου στο Γερμανό και όταν μπαίνει και ο Στάθης ο Μαλανδρίνος τον γνώρισε η μητέρα μου. Του φωνάζει Στάθη το παιδί μου, το παιδί μου. Αυτός αντί να υπερασπιστεί τη μητέρα μου, δε μίλησε καθόλου… Εμεινε αμέτοχος. Δεν την εκτέλεσε, τη χτύπησε στο κεφάλι και πέθανε από το κεφάλι της. Εγώ όταν ξέθαψα και έπλυνα τα οστά, το κεφάλι της μητέρας μου δεν υπήρχε, ήτανε μόνο κομματάκια.

Η αδερφή της κυρίας Ευσταθίας όταν βρέθηκε νεκρή δεν είχε τραύματα, φαίνεται ότι πέθανε από ανακοπή καρδιάς, αντικρίζοντας το μακελειό που συνέβαινε μπροστά της.

Το Δίστομο μετά τη θηριωδία

Και μια μέρα είπανε ότι έρχεται ο Ερυθρός Σταυρός. Και με βάλανε σε ένα άλογο για να με πάνε. Δεν ήθελα να πάω… Πήγαινα για το χωριό και βλέπω τον πατέρα μου ανάσκελα πεταμένο στο νεκροταφείο.

Οταν έφτασα στο σπίτι ήρθαν και με πήραν. Θα φύγεις γιατί δεν μπορούμε να σε περιθάλψουμε εμείς. Θέλεις γιατρούς… Πού να μείνω στο σπίτι μέσα; Ηταν φτωχό το σπίτι. Τα πατώματα αλλού τρύπια, αλλού αυτά… Οταν σκοτώνανε και στα υπόγεια που μπαίνανε ακόμα ή λάδι είχε ή κρασί, τρύπαγαν τα βαρέλια και χυνόταν το κρασί. Και τα σώματα που ήταν ή λαβωμένα ή σκοτωμένα πλέανε πάνω στο κρασί. Ετσι, οι πληγές των λαβωμένων πονάγανε και φωνάζανε. Ακουγες δηλαδή ένα πράγμα, δεν μπορώ να πω, δεν το χωράει ανθρώπου νους, να συνειδητοποιήσει τι γινότανε. Δεν το χωράει ανθρώπου νους αυτό που κάνανε. Ξεκοιλιάσανε γυναίκες. Τα νεκρά παιδιά τους τα βάζανε στην αγκαλιά και σκοτώνανε και τις γυναίκες. Θηλάζανε τα παιδάκια και κόβανε το μαστό απάνω στο στόμα τους.

Τους είχαν εκπαιδεύσει, λέει. Τους είχαν μεταμορφώσει σε τέρατα για τα συμφέροντά τους.

Η μεταφορά σε ορφανοτροφείο στη Νέα Ερυθραία

Και με πήραν και με πήγανε στην Ερυθραία. Περνώντας από τη Λειβαδιά μπήκαν Γερμανοί μέσα και μας σπρώχναν να ψάχνουν το αυτοκίνητο… Μετά εγώ δεν ήθελα να βλέπω κανέναν. Δεν ήθελα ούτε να φάω. Πήγαινα σε ένα πεύκο από κάτω και έκλαιγα… Οπου έβλεπα μοναξιά, εκεί πήγαινα και καθόμουνα, δεν ήθελα κανέναν…

Ευσταθία Γερακού – Κρέμου: “Και ποιος γνωρίζει ότι πολεμήσανε οι αντάρτες τους Γερμανούς; Οχι. Τώρα αυτοί λένε όχι. Τώρα πάλι θέλουν να καταργήσουν το 8ωρο. Λοιπόν ποιοι πολεμάνε, ποιοι πάνε μπροστά πάλι; Οι κομμουνιστές”

Οταν φεύγαν οι Γερμανοί είμαστε σε έναν πάγκο γιατί ήταν πολλά παιδιά από πολλά μέρη και ήταν τραπεζαρία μεγάλη και τρώγαμε μεσημεριανό. Φεύγανε τότε οι Γερμανοί φαίνεται και μπήκαν στο ορφανοτροφείο μέσα και ρίχναν πιστολιές και σπάσανε τα τζάμια και πέσανε στα πιάτα μας, πέσανε πάνω μας, εδώ έχω τραύμα (δείχνει το πόδι της). Και μετά που γινότανε τα Δεκεμβριανά, τα πέρασα αυτά. Ερχόντουσαν πάνω από το κτίριο που είχε την ταράτσα του ψηλά και περνάγαν τα εγγλέζικα αεροπλάνα.

Επιστροφή στο Δίστομο. Η μέριμνα του αστικού κράτους για τα θύματα

Μου δώσαν κανά χρόνο σύνταξη, την οποία τη μάζευα για το σπίτι. Ηταν ακατάλληλο για να κατοικήσω μέσα. Εμεινα στην Αράχωβα σε μια θεία μου. Αλλά παραπεταμένο ήμουνα και έπρεπε να φτιάξω να μαζευτώ στο σπίτι μου. Και μάζεψα τα λεφτά σιγά σιγά και μάζεψα το πάτωμα, το συμμάζεψα και ήρθα και έμεινα. Εμεινα μοναχό μου. Πότε μου φαινόταν ότι ανοίγαν την πόρτα μου και ερχόντουσαν οι γονείς μου μέσα. Εχω περάσει δηλαδή ούτε του Χριστού τα πάθη… Ηταν μια φίλη μου που ύφαινε κουβέρτες, τις έπαιρνα και τις έφερνα στην Αθήνα και τις μεταπουλούσα και έβγαζα προμήθεια. Λίγα από εδώ, λίγα από εκεί ζούσα.

«Φταίγανε οι αντάρτες»

Οταν ξαναμαζευτήκαμε στο χωριό. Μας έλεγαν ότι έφταιγαν οι αντάρτες. Και μάλιστα τα πιο πολλά παιδιά τα μαζεύανε και τα πηγαίναν στη Λειβαδιά ανταρτόπληκτα, να μην τα σκοτώσουν οι αντάρτες… Εμένα δε με πήραν. Ηταν άλλοι που λέγαν ότι τους κυνήγαγαν οι αντάρτες λόγω φρονημάτων. Αλλά αυτά ήταν ψέματα.

Στη συνέχεια η κ. Ευσταθία μιλά για τον «άγγελό» της, τον άντρα της τον Γιάννη Κρέμο, αντάρτη του ΕΛΑΣ στην Αράχωβα. Για τις διώξεις του, για το κυνηγητό του. Για το πόσο συνέχιζε να επιδρά πάνω της η προπαγάνδα του αστικού κράτους ότι για όλα φταίνε οι αντάρτες.

Ηταν πολύ καλλιεργημένος ο Γιάννης. Οταν τον πήρα και μου μίλαγε αριστερά, ήθελαν να τον βαρέσω… Ετσι με είχαν ποτίσει, δεν έφταιγα εγώ. Ετσι μου έλεγαν ότι οι δικοί σου σκοτώθηκαν από τους αντάρτες…

Μετά το κακό που έπαθα, έλεγα και εγώ αν δεν ήταν οι αντάρτες θα ζούσαν οι γονείς μου, γιατί και εγώ ήμουν ξεκρέμαστη… Η μητέρα μου τον πατέρα του Νικηφόρου (Δημήτρης Δημητρίου, καπετάνιος του ΕΛΑΣ στην περιοχή) τον είχε πρώτο ξάδερφο και εγώ με τον Νικηφόρο ήμασταν δεύτερα (ξαδέρφια). Και άλλα δεύτερα ξαδέρφια μου ήταν στο αντάρτικο και είχαν περάσει από το σπίτι 2-3 φορές και είπαν ότι μας σκοτώσανε εμάς επειδή πέρασε ο Νικηφόρος και ήρθε στο σπίτι. Οτι περιθάλψαμε τους αντάρτες.

Τα παιδιά ήταν περαστικά. Εξάλλου, (οι Γερμανοί) δεν σκοτώσαν μόνο τους δικούς μου… Μετά κατάλαβα και εγώ αυτά που γινόντουσαν, δεν ήμουνα τούβλο. Καταλάβαινα ότι ήρθαν για να μας σκοτώσουν. Ηταν προμελετημένο αυτό το πράγμα.

Και συνεχίζει…

Οι μεγάλοι όταν ήρθανε οι Γερμανοί φύγανε για έξω. Παραδώσανε τα κλειδιά από τους φυλακισμένους κομμουνιστές για να μη βγουν αντάρτες. Μείνανε οι φτωχοί εδώ και βγήκαν στα βουνά. Ψειριάσανε, πεινάσανε, ταλαιπωρηθήκανε, σκοτωθήκανε, τους σκοτώσανε, τους κυνηγήσανε, τους βάλαν φυλακή. Τι απολαβή είχανε; Καμία. Και ποιος γνωρίζει ότι πολεμήσανε οι αντάρτες τους Γερμανούς; Οχι. Τώρα αυτοί λένε όχι. Τώρα πάλι θέλουν να καταργήσουν το 8ωρο. Λοιπόν ποιοι πολεμάνε, ποιοι πάνε μπροστά πάλι; Οι κομμουνιστές.

…Οι νέοι πρέπει να αγωνιστούν, γιατί αν δεν αγωνιστούν δεν έχουν από πουθενά να τους υποστηρίξει κανένας.

Τελειώνοντας την κουβέντα, ζητάμε συγγνώμη για όσα έπρεπε να της θυμίσουμε για να μην ξεχαστούν. Ομως, η κ. Ευσταθία μας λέει ότι δεν ξέχασε ποτέ. Και φέτος θα πάει στο Δίστομο με τα παιδιά και τα εγγόνια της.

Και τώρα, όταν πηγαίνω στο Δίστομο στις 10 Ιούνη, νομίζω ότι είμαι το παιδάκι που ήταν στο αμπέλι. Και τα περνάω πάλι αυτά… Και στον ύπνο μου ακόμα, όταν είχα τα παιδιά μικρά, έβλεπα ότι έρχονται οι Γερμανοί και τα έκρυβα τα παιδιά για να μην τα σκοτώσουν. Είχα πάθει ζημιά. Πώς έχω το μυαλό μου ακόμα λέω;… 10 Ιουνίου είμαι το μικρό παιδί που σκοτώνουν τους δικούς του. Ακούω τα ονόματα και περνάνε τα αεροπλάνα από πάνω και λένε παρών και παρούσα και αυτά και εγώ είμαι ένα κουφάρι εκείνη την ώρα.

…Δεν μπορώ να σκέφτομαι ότι τα εγγόνια μου θα περάσουν αυτά που πέρασα εγώ. Γιατί να έχουμε πολέμους και να μην ζούμε ειρηνικά; Για τα συμφέροντα των λίγων;

Επιμέλεια: Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ
Αναδημοσίευση από τον Ριζοσπάστη Σάββατο 12 Ιούνη 2021 – Κυριακή 13 Ιούνη 2021

«Σελίδες απ’ την Εθνική Αντίσταση και τον ΔΣΕ». Η στήλη παρουσιάζει πτυχές από γνωστά και λιγότερο γνωστά γεγονότα, φιλοξενεί αναμνήσεις αγωνιστών και καταγράφει μικρές και μεγάλες στιγμές, που χαράχτηκαν με αγώνες και αίμα στις χρυσές σελίδες της Εθνικής μας Αντίστασης και του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας.

Σελίδες απ’ την Εθνική Αντίσταση και τον ΔΣΕ: Δείτε τις όλες εδώ.