Τζόρτζιο Παρίζι – Η Φυσική στη Ρώμη, μια πενηνταριά χρόνια πριν

Giorgio Parisi “Σε ένα πέταγμα ψαρονιών” (Εκδ. Rizzoli, 1η έκδοση, Νοέμβριος 2021)

(Αποσπάσματα από το κεφάλαιο με τίτλο “Η Φυσική στη Ρώμη, μια πενηνταριά χρόνια πριν”)

[…]

Γράφτηκα στο Πανεπιστήμιο1 το Νοέμβρη του 1966. Εκείνη την εποχή οι φοιτητές των δύο πρώτων ετών δεν μπορούσαν να κυκλοφορήσουν ελεύθερα στο  Ινστιτούτο  της Φυσικής. Παρακολουθούσαμε τα μαθήματα της Γενικής Φυσικής και της Πειραματικής Φυσικής, μα σε αυτές τις περιπτώσεις έπρεπε να χρησιμοπoιούμε την πίσω πόρτα του κτιρίου επειδή δεν θεωρείτο ευπρεπές τσούρμα φοιτητών να μπαίνουν και να βγαίνουν από την κύρια είσοδο που ήταν υπό τον ασφυκτικό έλεγχο  του Αυγουστίνου, του ιστορικού θυρωρού του κτιρίου της Φυσικής, ο οποίος με  την  ισχυρή του μνήμη θυμόταν τα πάντα και τους πάντες. Ο Αυγουστίνος σταματούσε τους φοιτητές των πρώτων ετών και τους ρωτούσε τι είχαν να κάνουν. Δεδομένου ότι στην πραγματικότητα το μεγαλύτερο μέρος των φοιτητών δεν είχε να κάνει τίποτα εκεί (με εξαίρεση ειδικές περιστάσεις), τους έδιωχνε υποδεικνύοντάς  τους την πίσω είσοδο.   

Απόψεις του κτιρίου της Φυσικής του Πανεπιστημίου “La Sapienza” της Ρώμης.

Ήμασταν περίπου 400 εγγεγραμμένοι στα μαθήματα του πρώτου έτους και στο αμφιθέατρο δεν υπήρχαν μικρόφωνα. Οι καθηγητές έπρεπε να φωνάζουν δυνατά για να ακουστούν. Για τις  παραδόσεις  της Γενικής Φυσικής, μακράν το πιο σημαντικό και εκπαιδευτικό μάθημα, ήταν υπεύθυνοι εναλλάξ ο Edoardo Amaldi2 και ο Giorgio Salvini3, τον έναν χρόνο ο ένας, τον άλλο ο άλλος. Εμένα μου έτυχε ο Salvini που ήταν ένας σόουμαν, αντίθετα με τον Amaldi που ήταν πιο μετρημένος. Μία φορά,  έφτασε ο Salvini με μία περιστρεφόμενη καρέκλα και άρχισε να περιστρέφεται γρήγορα με τα πόδια σηκωμένα και δύο μεγάλα σιδερένια βάρη στα χέρια, δείχνοντας πώς γύριζε γρηγορότερα όταν μάζευε τα χέρια και πώς επιβράδυνε όταν τα άνοιγε. Οι χορευτές γνωρίζουν καλά αυτό το φαινόμενο: για να κάνουν μία πιρουέτα ξεκινάνε με τα χέρια ανοικτά και τα κλείνουν ενώ γυρίζουν. Η παράδοση τέλειωσε με τη διατύπωση του νόμου της διατήρησης της στροφορμής που εξηγούσε το φαινόμενο που   είχαμε δει. 

 Μπαίναμε από την κεντρική πόρτα κυρίως για να πάμε στο Εργαστήριο της “Φυσικούλας”, που  λεγόταν  έτσι ώστε να διακρίνεται από το Εργαστήριο της Γενικής Φυσικής, το λεγόμενο Εργαστήριο της  “Φυσικάρας”4.  Οι ασκήσεις διεξάγονταν σε έναν λαβύρινθο με υπόγειες αίθουσες (τις θυμάμαι υγρές με τσιμεντένιο δάπεδο): σε κάθε αίθουσα υπήρχε κι ένα διαφορετικό πείραμα (για την ατμοσφαιρική πίεση, την κίνηση σωμάτων σε κεκλιμένο επίπεδο με μικρή τριβή, τη μέτρηση της αναγκαίας ενέργειας για να λιώσει ο πάγος …). Ήμασταν χωρισμένοι σε ομάδες των τριάντα: δέκα τραπέζια ανά αίθουσα και τρία άτομα ανά τραπέζι, μία σταθερή παρέα ανά τρεις που διαρκούσε ολόκληρο το Ακαδημαϊκό έτος. Σε μία κατάσταση σαν αυτή ήταν δύσκολο να συναντήσεις φοιτητές μεγαλύτερου έτους. Δεν είχαμε επαφές με κανέναν που δεν ήταν του δικού μας έτους.   

Το ’68

Το ’68 άλλαξε τα πάντα. Όχι μόνο το Πανεπιστήμιο, αλλά ολόκληρη την πολιτική στην Ιταλία, στην Ευρώπη και στον Κόσμο. Συνέπεια αυτού ήταν μία τεράστια πολιτική ριζοσπαστικοποίηση ολόκληρης της κοινωνίας με αντίκτυπο στα ήθη. Άτομα σαν κι εμένα που προέρχονταν από περιβάλλοντα και  τάσεις της μετριοπαθούς Δεξιάς, που ψήφιζαν υπέρ του Φιλελεύθερου Κόμματος ή της Χριστιανικής Δημοκρατίας, ρίχτηκαν απότομα σε μία κατάσταση κοινωνικών συγκρούσεων και στράφηκαν προς μαρξιστικές ιδέες. Για την ιστορία του ’68, τις αιτίες του και τις επιδράσεις του, έχουν χυθεί ποτάμια μελάνι, οπότε δεν υπάρχει λόγος να γράψω γι αυτά εδώ.  Θα ήθελα όμως να διηγηθώ την επίδραση του ’68 στο Ινστιτούτο Φυσικής. Για μένα όλα ξεκίνησαν στο μεγάλο αμφιθέατρο της Φυσικής με μία πολυπληθέστατη συνέλευση (οι συμμετέχοντες ήταν διπλάσιοι από τα τρακόσια διαθέσιμα καθίσματα). Η συνέλευση κράτησε όλο το απόγευμα μέχρι τις εννιά το βράδυ, όταν τέθηκε σε ψηφοφορία να γίνει  κατάληψη ή όχι. Η κατάληψη πέρασε με μεγάλη πλειοψηφία (με αναλογία δύο προς έναν, μου φαίνεται). Την είχαμε αποφασίσει εμείς οι φοιτητές και γι αυτό που θα συνέβαινε στο Ινστιτούτο  χρεωνόμασταν την ευθυνη εμείς, αλλά επίσης και όσοι ήταν εναντίον, αφού σε κάθε περίπτωση με το δικό τους ‘όχι’ είχαν αποδεχτεί τη νομιμότητα της ψηφοφορίας. 

Giorgio Parisi “Σε ένα πέταγμα ψαρονιών” (Εκδ. Rizzoli, 1η έκδοση, Νοέμβριος 2021)

Όταν ο βουλευτής Caradonna του MSI εισέβαλε στο Πανεπιστήμιο συνοδευόμενος από  ομάδες νεοφασιστών5 που κρατούσαν μακριά και σκληρά κοντάρια τυλιγμένα με ιταλικές σημαίες, ο Διευθυντής του Ινστιτούτου   Giorgio Careri6, που είχε ξεπεραστεί εντελώς από τα γεγονότα, ήταν πολύ ανήσυχος για το ενδεχόμενο πυρκαγιάς στη βιβλιοθήκη η οποία βρισκόταν στον δεύτερο όροφο της Φυσικής, και για το λόγο ότι οι πυροσβεστήρες είχαν μεταφερθεί στο κτίριο της Φιλοσοφικής για να χρησιμοποιηθούν ενάντια στους επιτιθέμενους. Ο  Careri  πλησίασε τους φοιτητές της περιφρούρησης στην πόρτα του Ινστιτούτου και εκδήλωσε την ανησυχία του καταλήγοντας: αν  είναι να συμβεί το μοιραίο,   κάντε  το να συμβεί στον πρώτο όροφο. 

Με το τέλος της περιόδου των καταλήψεων είχαν πλέον πέσει όλα τα τείχη μεταξύ των φοιτητών των  διαφορετικών ετών, μα και μεταξύ των φοιτητών, των βοηθών και των νέων σε ηλικία καθηγητών.  

[…]

Υπήρχαν δύο αίθουσες για να συμβουλευόμαστε τα βιβλία. Στη μία από αυτές, με τις  συλλογές δεκαετιών από επιστημονικά περιοδικά στους τοίχους γύρω-γύρω, επικρατούσε ευλαβική σιωπή. Η άλλη ήταν πολύ πιο θορυβώδης. Συνομιλίες, γέλια, ακόμη και παιχνίδια μπριτζ προς το τέλος του απογεύματος (μπρίσκολα και σκοπόνε7 δεν θεωρούνταν παιχνίδια αρκετά σοβαρά για Φυσικούς). Στο Ινστιτούτο υπήρχε πολύ περισσότερη ζωή από όση σήμερα. Το βράδι μετά τις εννιά άνοιγε μία πόρτα στο πίσω μέρος του κτιρίου κι έμπαιναν οι εργαζόμενοι φοιτητές οι οποίοι δεν είχαν τη δυνατότητα να προσέρχονται τις άλλες ώρες.      

Στη δεκαετία του πενήντα συνέβη μία έκρηξη στο Ιταλικό Πανεπιστήμιο το οποίο μετατρεπόταν στο μαζικό Πανεπιστήμιο που γνωρίζουμε. Ειδικά η Φυσική ήταν πολύ αναπτυγμένη και είχε γίνει αποδέκτης τεράστιων χρηματοδοτήσεων, χάρη και στον Amaldi ο οποίος ήταν ο πρώτος  Γενικός Γραμματέας8  του CERN (Conseil Européen pour la Recherche Nucleaire): η ερευνητική δραστηριότητα ήταν εντελώς διεθνοποιημένη και το κύρος που είχε η Φυσική στην Ιταλία αντιστοιχούσε στην αναγνώριση που έχαιρε στο εξωτερικό. Οι παλιές ιεραρχίες οι οποίες κυριαρχούσαν σε άλλους τομείς ή σχολές (οι περιβόητοι βαρόνοι),  στη Φυσική  είχαν χάσει την ισχύ τους και οι πιο ικανοί επιστήμονες έφταναν γρήγορα στις κορυφές της ακαδημαϊκής εξουσίας (εγώ εκλέχτηκα τακτικός Καθηγητής σε ηλικία 32 ετών)9. Οι μόνιμες θέσεις δίνονταν λίγα μόνο χρόνια μετά το πτυχίο. Όταν ξεκίνησα να εργάζομαι, 22χρονος, στα Εθνικά Εργαστήρια του Φρασκάτι (Laboratori Nazionali di Frascati) το 1970,  δύο φίλοι μου, ο  Aurelio Grillo και ο Sergio Ferrara,  25 ετών τότε, είχαν  μόνιμη θέση. Τώρα, σε αυτήν την ηλικία, αν όλα πάνε καλά, βρίσκεσαι στα μισά του διδακτορικού.  

[…]

1.Αναφέρεται στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης “La Sapienza”. Η ίδρυση του Πανεπιστημίου χρονολογείται το 1303. Η Πανεπιστημιούπολη, στο κέντρο της Ρώμης, κτίσθηκε υπό τη διεύθυνση του αρχιτέκτονα Marcello Piacentini και εγκαινιάστηκε το 1935. Το κτίριο του Ινστιτούτου της Φυσικής σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα  Giuseppe Pagano.

2.Edoardo Amaldi (1908-1989). Τη δεκαετία του τριάντα ήταν μέλος της ομάδας του Enrico Fermi στη Ρώμη (ένα από τα λεγόμενα “τα παιδιά της οδού Panisperna”, όπως έμεινε γνωστή η ομάδα του Fermi, από την οδό όπου βρισκόταν τότε το Βασιλικό Ινστιτούτο Φυσικής του Πανεπιστημίου της Ρώμης). Μετά το πόλεμο ο Amaldi ανέλαβε υψηλές θέσεις ευθύνης στην Ακαδημαϊκή και Ερευνητική ζωή της Ιταλίας. Η ομάδα του Amaldi μέσω πειραμάτων με κοσμικές ακτίνες πέτυχε την πρώτη ανίχνευση του αντιπρωτονίου, ανακάλυψη όμως που δεν έγινε έγκαιρα γνωστή λόγω αμφιβολιών, κι έτσι έχασε τα  πρωτεία από τη σχετική  ανακάλυψη το 1955  από την  ομάδα των E. Segrè και Owen Chamberlain στον επιταχυντή του Πανεπιστημίου του Berkeley (βραβείο Νόμπελ Φυσικής 1959).  Ο Amaldi διετέλεσε πρόεδρος της Ακαδημίας των Λυγκέων (Accademia dei Lincei) και ήταν ιδρυτής της Ιταλικής “Ένωσης Επιστημόνων για τον Αφοπλισμό”.

3.Giorgio Salvini (1920-2015). Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο του Μιλάνου και μετά τον πόλεμο για μερικά χρόνια εργάστηκε ερευνητικά στις ΗΠΑ. Ήταν ο κύριος υπεύθυνος για την κατασκευή του πρωτοποριακού για την εποχή κυκλικού επιταχυντή (elettrosincrotrone) στοιχειωδών σωματιδίων  στα Εθνικά Εργαστήρια του Φρασκάτι, που είναι ακόμη σε λειτουργία, τριάντα χιλιόμετρα από το κέντρο της Ρώμης.  O Salvini ήταν μέλος της  Ακαδημίας των Λυγκέων. To 1995-96 διετέλεσε υπουργός Ανώτατης Εκπαίδευσης και Επιστημονικής Έρευνας στην κυβέρνηση L. Dini.

4.Fisicona σε αντιδιαστολή με τη Fisichetta, όπως χαϊδευτικά αποκαλούνταν για χρόνια το πρώτο εργαστήριο πειραματικής Φυσικής που διδάσκονταν οι φοιτητές της Φυσικής. 

5.Το ιστορικό επεισόδιο συνέβη στις 16 Μαρτίου 1968, όταν μερικές εκατοντάδες νεοφασίστες οπλισμένοι με κοντάρια, ρόπαλα και αλυσίδες, υπό την καθοδήγηση του βουλευτή G. Caradonna κι άλλων ηγετικών στελεχών του νεοφασιστικού κόμματος MSI (Movimento Sociale Italiano), μετεξέλιξη του φασιστικού κόμματος του Μουσολίνι, εισέβαλαν στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης “La Sapienza” με σκοπό να σπάσουν τις φοιτητικές  καταλήψεις εκείνης της περιόδου. Μεγάλος αριθμός τραυματιών φοιτητών, μεταξύ των οποίων αρκετοί σοβαρά.
(Δες π.χ. βίντεο εδώ).

6.Giοrgio Careri (1922-2008). Καθηγητής στο Τμήμα Φυσικής της Ρώμης “La Sapienza” από το 1955. Διακεκριμένος επιστήμονας σε θέματα της Φυσικής  Στερεάς κατάστασης. 

7.Δημοφιλή παιχνίδια με χαρτιά στα οποία χρησιμοποιείται η ναπολετάνικη τράπουλα. Για παράδειγμα, το σκοπόνε (scopone) μοιάζει πολύ με τη δική μας δηλωτή.

8.Ο Amaldi κατείχε τη θέση  αυτή κατά τα έτη 1952-54. Μετά το τέλος της θητείας του η θέση μετονομάστηκε σε θέση Γενικού Διευθυντή του CERN. (https://sis.web.cern.ch/archives/history_CERN/DG)

9.Ο Giorgio Parisi ήταν υπότροφος το 1971-73 και κατόπιν,  1973-1981, είχε θέση ερευνητή στα Εθνικά Εργαστήρια του Φρασκάτι. Το 1981 εκλέχτηκε τακτικός Καθηγητής στην έδρα της Θεωρητικής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης “Tor Vergata”, και το 1992  τακτικός Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης “La Sapienza”.  

Μετάφραση από τα Ιταλικά, υποσημειώσεις, φωτογραφίες

Π.Δ.