“Ο Νονός” – Η καλύτερη ταινία όλων των εποχών γίνεται 50 ετών

Φέτος κλείνει μισός αιώνας από τότε που η πρώτη ταινία της εμβληματικής τριλογίας “Ο Νομός” βγήκε στις κινηματογραφικές αίθουσες. Και εμείς παίρνουμε την αφορμή αυτή για να θυμηθούμε ένα κείμενο του φανατικού θαυμαστή της, 2310net, που είχε δημοσιευτεί παλιότερα στο Redflecteur και πηγαίνει πέρα από την προφανή και αδιαμφισβήτητη καλλιτεχνική αξία της τριλογίας, αναδεικνύοντας μια σειρά πολιτικές και κοινωνικές προεκτάσεις της.

Στην ερώτηση “ποια είναι η αγαπημένη σου ταινία” απαντώ μονολεκτικά: Νονός. Κάπου εκεί σταματάει κάθε συζήτηση με νεύματα συμφωνίας ή νεύματα που προδίδουν μια “αχ ναι, ρε πώς το είχα ξεχάσει” σκέψη. Κανείς δεν μπορεί να διαφωνήσει, κανείς δεν μπορεί να εγείρει έστω και μια ρανίδα αμφιβολίας. Όλες οι συζητήσεις για την “Ρίτα Χέιγουορθ”, το “Oldboy”, το “Κουρδιστό Πορτοκάλι” ή την “Οδύσσεια του Διαστήματος” παγώνουν απότομα και σταματούν με την αναφορά στον Νονό, σαν να φοβούνται οι συνομιλητές μου μήπως ξυπνήσουν το πρωί αγκαλιά με το κεφάλι του αλόγου τους.

Το ότι πρόκειται για το συγκλονιστικότερο αριστούργημα του δυτικού κινηματογράφου δεν περιμένουμε κανένα IMDB να μας το επιβεβαιώσει. Αρκεί να το δει κανείς, μια, δύο ή δεκατέσσερις φορές, μέχρι να μάθει απ’ έξω όλες τις ατάκες, όχι μόνο τις πολύ γνωστές. Και η αλήθεια είναι ότι το μεγαλείο αυτής της τριλογίας κρύβεται στα μικρά, σε αυτά που περνούν σχεδόν απαρατήρητα. Με μια πρώτη ματιά στέκεσαι στο μεγαλείο της παραγωγής, της σκηνοθεσίας, των ερμηνειών και φυσικά της μουσικής. Καταλαβαίνεις ότι βλέπεις μια ταινία/τριλογία η οποία πρέπει να σχεδιάστηκε κάπως έτσι: πάμε να πάρουμε όλα τα Όσκαρ. Και πραγματικά δεν υπάρχει στοιχείο της ταινίας που να μην είναι τέλειο. Τι θα ανακαλύψουμε όμως με μια δεύτερη ματιά εστιάζοντας στις λεπτομέρειες; Αυτό θα επιχειρήσω να αναλύσω παρακάτω.

Πάντα πίστευα ότι η τριλογία αυτή είναι μια κατά βάθος πολιτική ταινία. Όχι με την αριστοτελική έννοια ότι ολα είναι πολιτικά, αλλά με την έννοια ότι πέρα από τις εθνογραφικού και κοινωνιολογικού τύπου αναφορές υπάρχουν πολλές στιγμές της ταινίας στις οποίες οι πολιτικές αναφορές είναι εμφανείς. Μολονότι σε πρώτο πλάνο είναι η ζωή των Κορλεόνε, από την ταινία (που είναι βασισμένη σε βιβλίο) παρελαύνουν περίπου όλα τα χαρακτηριστικά της πολιτικής ζωής στην ιστορική περίοδο του ακμάζοντος καπιταλισμού.

Ας δούμε ορισμένα από αυτά ξεχωριστά:

Μετανάστευση/Ένταξη

Η εικόνα του πιτσιρικά Βίτο να ταξιδεύει μόνος του στις ΗΠΑ για να εργαστεί δεν είναι άγνωστη σε εμάς. Πολλοί ήταν και οι Έλληνες που αναγκάστηκαν να ταξιδέψουν στις γωνιές του κόσμου, πολλοί είναι οι πιτσιρικάδες που κρεμιούνται από τα φορτηγά, που θαλασσοπνίγονται, που καθαρίζουν τζάμια για να επιβιώσουν, χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από την πατρίδα τους.
Ο καπιταλισμός ανέκαθεν δημιουργούσε και εκμεταλλευόταν την μετανάστευση. Ιδιαίτερα στην εποχή της ανάπτυξής του απαιτούσε την ύπαρξη φτηνού εργατικού δυναμικού, το οποίο στις ΗΠΑ αποτέλεσαν οι μετανάστες μόλις απαγορεύτηκε η δουλεία.

Βλέπουμε όμως και την γρήγορη ενσωμάτωση των μεταναστών. Σε λίγα μόλις χρόνια ο Βίτο Κορλεόνε έχει δική του επιχείρηση και γρήγορα γίνεται αποδεκτός ως μέλος της κοινωνίας. Όπου ο καπιταλισμός ήταν ισχυρός, μπορούσε να προσπεράσει τις εθνικές ταυτότητες, ή καλύτερα να τις αγνοοήσει, εκτός αν χρειαζόταν κάτι αντίθετο. Βεβαίως, το ίδιο εύκολα μπορεί να επιστρατεύει τον εθνικισμό.

Εθνικισμός

Δύο τύποι εθνικισμού που με κάποιο τρόπο σμίγουν σε έναν, συνυπάρχουν στην ταινία. Από τη μία ο αμερικάνικος εθνικισμός: Στις πρώτες σκηνές του πρώτου μέρους ο Μάικλ (Αλ Πατσίνο) εμφανίζεται με την στρατιωτική στολή των ΗΠΑ, επιστρέφοντας με καμάρι στο σπίτι της οικογένειάς του. Επαναλαμβάνεται αρκετές φορές στην ταινία ότι είναι ήρωας του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου.
Από την άλλη, τόσο στον Νονό, όσο και σε άλλες αντίστοιχες ταινίες, εμφανίζεται μια ταύτιση και αγάπη για την χώρα καταγωγής, την Ιταλία. Κυρίως αυτή εμφανίζεται με την τήρηση του πατριαρχικού ηθικού κώδικα, και άλλων χαρακτηριστικών όπως η ιστορία, η τέχνη κτλ.
Στην πραγματικότητα όμως βλέπουμε πως δημιουργείται μια ταυτότητα του ιταλοαμερικάνου, η οποία χαρακτηρίζει καλύτερα τους πρωταγωνιστές. Αυτή είναι και η ταυτότητα που τους κάνει τόσο Αμερικάνους όσο χρειάζεται για να κυνηγήσουν την απόκτηση των αγαθών της ελεύθερης οικονομίας και ταυτόχρονα όσο Ιταλούς επιθυμούν για να κόψουν δρόμο προς αυτή την κατεύθυνση. Στην πραγματικότητα σε αυτή την ταυτότητα συνυπάρχει ο μοντέρνος θιασώτης της ελεύθερης οικονομίας με τον παραδοσιακό, πατριαρχικό φεουδάρχη, στοιχεία κομβικά για τους δύο εθνικισμούς.

Ρατσισμός

Η άποψη των ιταλοαμερικανών για τους μαύρους είναι ότι αυτοί είναι υποανάπτυκτοι. Αντιμετωπίζονται με περιφρόνηση. Στην πραγματικότητα αντανακλά την αντίληψη όλης της αμερικάνικης κοινωνίας της εποχής για τους αφροαμερικάνους.

Διαφθορά

Από που να αρχίσεις; Από τον αρχιμπάτσο που πληρώνεται από τις οικογένειες των μαφιόζων για να προστατεύει τις δουλειές τους; Από τις αναφορές στους γερουσιαστές και τους δικαστές που ελέγχει ο Βίτο και δεν μοιράζεται με τις άλλες οικογένειες; Από τον γερουσιαστή που τολμάει να δείξει ασέβεια στους Κορλεόνε και βρίσκεται με μια δολοφονημένη πόρνη σε δωμάτιο ξενοδοχείου; Η πιο χαρακτηριστική, όμως, στιγμή διαφθοράς είναι στην δεύτερη ταινία, στην συνάντηση των μεγάλων επιχειρηματιών με τον δικτάτορα της Κούβας Μπατίστα, τα δώρα που του κάνουν ως αντάλλαγμα για την άνεση που τους δίνει να κάνουν τις μπίζνες τους εκεί, σε σκηνές όπου ακόμα και η στάση του σώματος προδίδει τον έλεγχο των κρατών από το μεγάλο κεφάλαιο.
Εξίσου σημαντική και η υπόθεση με το Βατικανό στο Τρίτο μέρος της Τριλογίας. Η εκκλησία εμφανίζεται ως ένας φορέας στον οποίο τα οικονομικά σκάνδαλα είναι η πραγματικότητα, όχι η εξαίρεση. Από αυτά δεν ξεφεύγουν ακόμα και όσοι, σε άλλες αφηγήσεις παρουσιάζονται ως τίμιοι και άμεμπτοι. Κανείς δεν είναι αθώος.

Άνοιγμα νέων αγορών/Ανταγωνισμός

Αν η τριλογία είναι μια ακτινογραφία του καπιταλισμού, στον τομέα του ανοίγματος νέων αγορών είναι που αποτελεί ταχύρρυθμο φροντιστήριο εκμάθησης καπιταλισμού.
Προσπερνάμε γρήγορα την, όχι ασήμαντη για την ροή της ταινίας, αναφορά στον Μο Γκριν που διασχίζοντας την έρημο της Νεβάδα οραματίστηκε και έστησε το Λας Βέγκας για να επιστρέψουμε λίγα χρόνια νωρίτερα, στο σημείο δηλαδή στο οποίο ο Βίτο Κορλεόνε δολοφονεί το μέχρι τότε αφεντικό της πόλης και παίρνει ο ίδιος την θέση του. Στην πραγματικότητα δεν κάνει τίποτα διαφορετικό από αυτό που κάνουν οι καπιταλιστές χρόνια τώρα. Όταν είναι στα πάνω τους “τελειώνουν” τους μεσάζοντες για να οικειοποιηθούν οι ίδιοι το σύνολο της πιθανής κερδοφορίας. Η μαφιόζικη δολοφονία δεν είναι πολύ διαφορετική στην σύλληψή της από αυτό που αποκαλούν επιθετική εξαγορά. Επίσης, η βία με την οποία μεγάλοι μονοπωλιακοί όμιλοι εξαφανίζουν τους μικρομεσαίους δεν διαφέρει και πολύ, αφού η ανάπτυξη του καπιταλισμού οδηγεί στην φτώχεια, την εξαθλίωση, μέχρι και στην αυτοκτονία μεγάλα τμήματα του πληθυσμού.
Ασφαλώς ξεχωριστή αναφορά πρέπει να γίνει στο μοίρασμα των περιοχών. Κάθε οικογένεια έχει τις δικές της περιοχές τις οποίες ελέγχει με τη βία (σχεδόν νομιμοποιημένη όπως θα έλεγε ο Βέμπερ για το κράτος) με το αζημίωτο φυσικά (αντί για την φορολογία εδώ υπάρχει η καταβολή χρημάτων για “προστασία”). Το ζήτημα της επέκτασης σε άλλες περιοχές είναι κομβικό, ακριβώς όπως και στον καπιταλισμό. Να δεις πώς λέγεται, πώς μου το ‘πανε, νομίζω ιμπεριαλισμός αλλά είναι πολύ ξύλινο για να το χρησιμοποιήσω σε ένα κείμενο που μπορεί να διαβάσει και κανένας ανυποψίαστος σινεφίλ και να ταραχτεί, οπότε θα χρησιμοποιήσω το “επεκτατική πολιτική”. Η επεκτατική πολιτική, λοιπόν, στην ταινία είναι μια μικρογραφία της πραγματικής ζωής. Είτε με συμμαχίες, είτε με λυκοσυμμαχίες είτε με την ωμή βία, ο στόχος της επέκτασης σε άλλες περιοχές επιτυγχάνεται και αποτελεί όρο για την επιβίωση της οικογένειας, ακριβώς όπως επεκτείνονται οι ισχυρές ιμπερ…συγγνώμη επεκτατικές χώρες.

Ηθική

Και στις τρεις ταινίες υπάρχει μια, με την αρχαιοελληνική έννοια, τραγικότητα η οποία εκδηλώνεται σε ζητήματα ηθικής. Πιο συγκεκριμένα, από την αρχή θέλει να μας δείξει την ιερότητα της οικογένειας. Κάθε ταινία ξεκινάει με ένα μεγάλο γλέντι, με αφορμή κάποια οικογενειακή γιορτή. Η οικογένεια επίσης αποτελεί το κίνητρο για όσα κάνουν, αποτελεί τον νομιμοποιητικό παράγοντα κάθε βίαιης ενέργειας. Ωστόσο, αυτή η αρχή φαίνεται να είναι πιο αυθεντική στην πρώτη γενιά Νονών. Ο Βίτο θα έκανε τα πάντα για να είναι η οικογένειά του χαρούμενη και πραγματικά θλίβεται όταν πρέπει τα παιδιά του να υποστούν τις συνέπειες των δικών του επιλογών. Δείχνει μάλιστα τέτοιο σεβασμό στον θεσμό της οικογένειας ώστε ο Μάικλ να περιμένει να πεθάνει για να καθαρίσει τον γαμπρό του, καθώς ο πατέρας του θα προτιμούσε να είναι η κόρη του κακοποιημένη παρά χήρα.

Η επόμενη γενιά, αυτή του Μάικλ, σέβεται την οικογένεια τόσο όσο χρειάζεται. Τη σέβεται περισσότερο συμβολικά, παρά ουσιαστικά. Θα μπορούσε να παρομοιαστεί με τους νεότερους καπιταλιστές που όταν αναλαμβάνουν την διοίκηση μιας εταιρίας δείχνουν για τους τύπους σεβασμό στους παλαιότερους (σε ένα μίτινγκ στο οποίο παρίσταται ο Βίτο, ο Μάικλ λέει ότι θα γίνει ό,τι θέλει ο πατέρας του, αλλά στη συνέχεια αναφέρει εμφατικά ότι ο ίδιος δεν είναι σαν τον πατέρα του) ενώ στην πραγματικότητα θέλουν απλά να πετύχουν τους στόχους τους. Με άλλα λόγια, αν κάποιοι από τους παλιούς αστούς, τους μεγαλοκαπιταλιστές μπορεί να τύχαινε να έχουν μια παιδεία ή κάποιους ηθικούς φραγμούς (πχ. ο Βίτο δεν επέτρεπε τα ναρκωτικά), οι νεότεροι καπιταλιστές είναι πιο τεχνοκράτες.
Η ηθική για τον Μαρξ, σύμφωνα με τον Βαζιούλιν, έχει μια ιδιαίτερη σχέση με την ανάπτυξη του καπιταλισμού: όσο περισσότερο αναπτύσσεται, όσο περισσότερο η ατομική ιδιοκτησία επεκτείνεται, τόσο λιγότερος χώρος μένει για την ηθική. Όσο περισσότερο οι σχέσεις των ατόμων ρυθμίζονται από τις νομικές σχέσεις ιδιοκτησίας, άρα από το δίκαιο, τόσο λιγότερο σημαντική είναι η ηθική. Έτσι, η επέκταση των υποθέσεων της οικογένειας Κορλεόνε, τα οικονομικά συμφέροντα, αλλά και η ανάγκη πίστης στην οικογένεια ως μπίζνα, οδηγούν τον Μάικλ να πάρει την απόφαση να σκοτώσει τον αδερφό του. Και σε αυτή την περίπτωση περιμένει να πεθάνει η μητέρα τους. Ο θάνατος του παλιού ανοίγει τον δρόμο στην επέλαση της ορθολογικότητας του νέου.
Ωστόσο, όπως είπαμε, παραπάνω η ηθική έχει μια τραγικότητα. Όλα υποτίθεται ότι γίνονται για το καλό της οικογένειας, όμως όλα τελικά έχουν το τίμημά τους. Σε κάθε μια από τις ταινίες ένα μέλος της οικογένειας πεθαίνει με τραγικό τρόπο. Κάθε φορά για να προστατεύσει την οικογένεια.
Εκτός από την ιερότητα της οικογένειας, υπάρχει και η αξία της τιμής και του ανδρισμού. Σαφώς κυριαρχεί μια σεξιστική αντίληψη των πραγμάτων, άλλωστε βρισκόμαστε σε μια ιστορική περίοδο όπου η θέση της γυναίκας παραμένει εξαιρετικά υποβαθμισμένη. Το ζήτημα της τιμής όμως είναι κι αυτό διφορούμενο. Από τη μια η τιμή είναι τόσο σημαντική ώστε όταν ο Λούκα Μπράτζι δεν δίνει το χέρι του στον Τατάλια, εκείνος καταλαβαίνει ότι δεν εννοεί όσα είπε, κι από την άλλη οι υποσχέσεις για παύση πυρός και αμοιβαία εμπιστοσύνη μεταξύ των οικογενειών ασφαλώς είναι υποκριτικές και δεν τηρούνται, κάπως σαν τους όρκους που δίνουν οι κυβερνήσεις μπροστά στους λαούς τους. Εδώ πάλι βλέπουμε ένα πλαίσιο πολύ συναφές με αυτό του καπιταλισμού: Υπάρχει ένα τυπικό, μια ανάγκη δέσμευσης, ένα κοινωνικό συμβόλαιο που θα έλεγε και ο Ρουσσώ, το οποίο όποτε χρειάζεται μπορεί να σπάσει, μονομερώς πάντα, αρκεί να υπάρχουν ανώτερα συμφέροντα και σημαντικοί λόγοι.

Θρησκεία

Είναι εκπληκτικός ο τρόπος με τον οποίο ο Κόπολα συνδέει την θρησκεία με την βία. Η κορύφωση της εξέλιξης συμβαίνει παράλληλα με ένα θρησκευτικό γεγονός. Στην βάπτιση του ανιψιού του Μάικλ, εκτυλίσσεται η δολοφονία των αρχηγών των οικογενειών. Η αδελφοκτονία γίνεται υπό το hail mary, ενώ αντίστοιχες σκηνές υπάρχουν και στο τρίτο μέρος. Αυτό δεν μπορεί να είναι τυχαίο. Δεν μπορεί να μην δείχνει αφενός την εδραίωση δια της βίας της θρησκείας και αφετέρου την θρησκευτικού τύπου πίστη στην Οικογένεια και την δια της βίας ικανοποίηση των συμφερόντων της. Σαν τους καπιταλιστές, που όσο αγαθοί και καλόκαρδοι χριστιανοί κι αν το παίζουν, δεν διστάζουν να εκμεταλλεύονται τα εν χριστώ ή αλλάχ ή οτιδήποτε αδέρφια τους, ενώ παράλληλα υποστηρίζουν την ιδεολογία της ελεύθερης οικονομίας ως θρησκεία, παρά το γεγονός ότι διαψεύδεται από την ίδια την πραγματικότητα.

Βία

“Θα του κάνω μια πρόταση που δεν θα μπορεί να αρνηθεί”. Κλασική ατάκα της ταινίας. Στην πραγματικότητα σου κάνει μια πρόταση. Αν θες την δέχεσαι. Αν δεν θες, την απορρίπτεις και σου την ξανακάνει με ένα όπλο κολλημένο στο κεφάλι σου. Κάπως σαν το όλον σύστημα δηλαδή: αν το αποδεχθείς οικειοθελώς όλα καλά. Αν διαφωνήσεις ή αντισταθείς η βία είναι η λύση. Από την Χιλή του Αλιέντε, στην Μπουρκίνα Φάσο του Τομάς Σανκαρά, στην Κούβα του Φιντέλ και σε όλο τον κόσμο, ο καπιταλισμός επιβάλλεται είτε δια της συναίνεσης είτε δια της βίας.
Το ίδιο παράδειγμα θα μπορούσε να εφαρμοστεί και στην σχέση καπιταλισμού και δημοκρατίας. Ο καπιταλισμός λειτουργεί συνήθως μια χαρά με την κοινοβουλευτική δημοκρατία. Ωστόσο όταν χρειαστεί, και δεν είναι λίγες οι φορές που συμβαίνει αυτό, μπορεί να την καταργήσει και στη θέση της να εγκαταστήσει μια δικτατορία που θα του κάνει πιο εύκολα τη δουλειά.

Κομμουνισμός

Κρατήσαμε το καλύτερο για το τέλος. Είναι γνωστό ότι οι Ιταλοί, όπως και όλοι οι υπόλοιποι μαφιόζοι, άκουγαν κομμουνισμό και έβγαζαν σπυριά. Λογικό. Όχι μόνο ως επιχειρηματίες δεν ήθελαν τους εργάτες συνειδητοποιημένους και ενωμένους, αλλά και ως παραδοσιακοί και συντηρητικοί σε πολλές εκφράσεις της ζωής τους, σιχαίνονταν ό,τι μπορούσε να φέρει πρόοδο στην ανθρωπότητα. Στην τριλογία υπάρχουν κάποιες μικρές στιγμές με αναφορές στον κομμουνισμό. Κατά την περιπλάνηση του Μάικλ Κορλεόνε στο χωριό της Νότιας Ιταλίας βλέπουμε αφίσες του Κομμουνιστικού Κόμματος Ιταλίας. Η εικόνα μπορεί να περάσει απαρατήρητη όμως δεν μπορεί να μπήκε τυχαία εκεί. Βρισκόμαστε σε μια εποχή στην οποία η Ιταλία ηττήθηκε στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το κομμουνιστικό κίνημα στην Ευρώπη βρισκόταν σε άνθιση, οπότε πιθανόν ο σκηνοθέτης να ήθελε με μια εικόνα να υπονοήσει ότι υπάρχει και άλλος κόσμος εκτός από αυτόν που μας περιγράφει. Πιθανό να ήθελε να προβάλει και τη διαφορά μεταξύ ΗΠΑ και Ευρώπης.
Ωστόσο οι σκηνές που εκτυλίσσονται κατά την επίσκεψη του Μάικλ στην Κούβα, με αποκορύφωμα την επανάσταση και την πτώση του Μπατίστα την Πρωτοχρονιά το ’59, είναι εκπληκτικές. Η αυτο-ανατίναξη ενός αντάρτη, η αποφασιστικότητά τους την οποία αναγνωρίζει ο διορατικός Κορλεόνε και το Viva Fidel που ακούγεται, δεν παρουσιάζει την καθιερωμένη εικόνα για τους κομμουνιστές και για την επανάσταση, αυτή δηλαδή που συνηθίζει να προβάλλει το Χόλιγουντ. Αντίθετα, αφήνει ο σκηνοθέτης να εννοηθεί ότι η επανάσταση στην Κούβα είναι η απάντηση στην καθολική εκπόρνευση μιας χώρας-προτεκτοράτου των ΗΠΑ.

Κάπου εδώ πρέπει να κλείσει, επιτέλους, αυτό το κείμενο. Θα μπορούσα να γράφω και να μιλάω ατελείωτες ώρες για τον Νονό, αλλά τι μου φταις κι εσύ άμοιρε αναγνώστη; Για να μπήκες εδώ μάλλον θα ήθελες να διαβάσεις ένα πολιτικοκαλλιτεχνικό κείμενο. Ελπίζω να σε κάλυψε. Τα παραδείγματα που αναφέρθηκαν παραπάνω είναι ενδεικτικά. Υπάρχουν πολλά ακόμα που για λόγους συντομίας (;) του κειμένου δεν συμπεριλήφθηκαν. Αισθανθείτε ελεύθεροι/ες να τα συμπληρώσετε.