«Ζει σ’ όλους τους καιρούς, σ’ όλους τους τόπους…» – Η Τέχνη για τον Νίκο Μπελογιάννη

Ήταν 30 Μάρτη του 1952, όταν ο Ν. Μπελογιάννης «με ένα γαρύφαλλο ξεκλείδωσε όλη την αθανασία. Με ένα χαμόγελο έλαμψε τον κόσμο για να μη νυχτώνει…», όπως έγραψε ο Γιάννης Ρίτσος, σαν άμεση ανταπόκριση, από το στρατόπεδο του Αη – Στράτη όπου ήταν εξόριστος.

Το όμορφο και ζεστό χαμόγελο του ανθρώπου που γνώριζε ότι είχε κάνει το καθήκον του, το κόκκινο γαρύφαλλο που περήφανα κρατούσε στη δίκη του, η γενναία στάση του απέναντι στους δημίους, η φλογερή και γενναία απολογία του… «Αγωνιζόμαστε για να ξημερώσουν στη χώρα μας καλύτερες μέρες χωρίς πείνα και πόλεμο. Για το σκοπό αυτό αγωνιζόμαστε και όταν χρειαστεί θυσιάζουμε και τη ζωή μας»… ξεπέρασαν μέσα σε ελάχιστο χρόνο τα σύνορα της Ελλάδας, ακούμπησαν και δόνησαν κάθε χορδή της ανθρώπινης συνείδησης, καθώς και πολλών προοδευτικών καλλιτεχνών όπου Γης.

Το σκίτσο του Ν. Μπελογιάννη από τον Πικάσο, όπως δημοσιεύθηκε στην «Ουμανιτέ» στις 31 Μάρτη 1952

Οι Πωλ Ελυάρ, Ζαν Κοκτώ, Ζαν – Πωλ Σαρτρ, Ναζίμ Χικμέτ, Πάμπλο Πικάσο, Τσάρλι Τσάπλιν, Πάμπλο Νερούδα, Χόρχε Αμάντο είναι μερικά μόνο από τα ονόματα διανοούμενων και καλλιτεχνών που απηύθυναν έκκληση στην κυβέρνηση Πλαστήρα για τη σωτηρία του Μπελογιάννη.

Εκτός από τον Ρίτσο από τη στάση του Μπελογιάννη εμπνέονται και οι κομμουνιστές ποιητές Κώστας Βάρναλης, Ναζίμ Χικμέτ και Πάμπλο Νερούδα και γράφουν ποιήματα αφιερωμένα στον άνθρωπο με το γαρύφαλλο.

Αγαλμα του Νίκου Μπελογιάννη στο Βερολίνο

Αντίστοιχα, πολλοί δημιουργοί από όλα τα είδη Τέχνης συγκλονίζονται από τη θυσία και τα ιδανικά του Ν. Μπελογιάννη γνωρίζοντας ότι η μεγαλοσύνη του ανθρώπου μετριέται στις οριακές καταστάσεις, σε εκείνες τις στιγμές που καλείται να διαλέξει. Δημιουργούν έργα μεγάλης πνοής, έργα που παρά την επικαιρική τους αφετηρία δεν βυθίστηκαν στη λήθη, αντίθετα μέχρι και τις μέρες μας εμπνέουν φανερώνοντάς μας το ηθικό ανάστημα του πρωτοπόρου, κομμουνιστή αγωνιστή, που «σκίζει το σκοτάδι» φτάνοντας ως και την υπέρτατη θυσία.

Ενα μικρό δείγμα από τέτοια έργα παρουσιάζει σήμερα ο «Ριζοσπάστης».

Μνημείο του κομμουνιστή γλύπτη Μέμου Μακρή

Μελωδίες ποτισμένες από τον αγώνα του

– «Ο Μπελογιάννης ζει», Δ. Ραβάνης – Ρεντής – Λ. Χατζής, 1952

…Ο Μπελογιάννης ζει μες στην καρδιά μας,

ο Μπελογιάννης ζει πα’ στις κορφές

ο Μπελογιάννης ζει κι είναι κοντά μας

στων τραγουδιών τις λεύτερες στροφές.

Ζει σ’ όλους τους καιρούς, σ’ όλους τους τόπους

το κάθε σπίτι, σπίτι του δικό.

Ζει ο Μπελογιάννης, ζει με τους ανθρώπους

που χτίζουν ένα κόσμο σοσιαλιστικό…

Το συγκεκριμένο τραγούδι γράφτηκε στην πολιτική προσφυγιά, στο Βουκουρέστι, την ίδια μέρα που έφτασε η ματωμένη είδηση. Αναφέρει ο Δ. Ραβάνης – Ρεντής, 30 χρόνια μετά, στον «Ριζοσπάστη»:

«Μας είχε αναστατώσει όλους η είδηση για την εκτέλεση του Μπελογιάννη. Πήραμε τους δρόμους, συναντιόμαστε και κοιταζόμαστε αμίλητοι, πηγαίναμε σε σπίτια φίλων που είχαμε μήνες και μήνες να τους δούμε…

Δεν είναι μουσική αυτό, έλεγε ο Λάκης, πότε κλάμα, πότε χορός, πότε εμβατήριο. Τον είχα βρει στο δωμάτιό του που το μισό το έπιανε ένα τεράστιο πιάνο. Εκλαιγε. Αφησε το πιάνο κι έπιασε την κιθάρα. Υστερα πήρε το αγαπημένο του φλάουτο που το κουβάλαγε μαζί του από την πατρίδα…

Μουρμούριζε εκείνος… Μουρμούριζα εγώ… Εψαχνε να βγάλει εκείνος αυτό που “τον έπνιγε μέσα του”, γύρευα κι εγώ εικόνες, λέξεις, το βουνό, τα ελάτια, τα πλατάνια, τα χνάρια του Μπελογιάννη στη ζωή μας. Τον είχαμε γνωρίσει και τον αγαπούσαμε.

Τον ξέρουνε τα ελάτια, τα πλατάνια

ίδιος μ’ αυτά, περήφανος, στητός…

Ηταν οι πρώτοι στίχοι και η πρώτη μουσική φράση… Δουλέψαμε όλη μέρα με τον Λάκη το Χατζή, και την άλλη και την παράλλη… Υστερα πήρε στα χέρια του ο Γιάννης ο Βεάκης στίχους και μουσική και έστρωσε αυτό που θα λέγαμε “παράσταση” μα που έγινε μνημόσυνο για τον Μπελογιάννη. Πήραν μέρος πάνω από διακόσια άτομα ορχήστρα, σολίστες, χορωδία, ηθοποιοί…

Ετσι το ‘μαθε ο κόσμος. Ετσι το ακούσαμε να το τραγουδάνε την άλλη μέρα κιόλας οι πρόσφυγες…».

Λιθογραφία του Γιώργη Δήμου

– «Ο Διγενής δεν πέθανε», Αλέκος Ξένος, 1952

Το συμφωνικό ποίημα αφιερωμένο στον Μπελογιάννη αποτελεί αναμφίβολα μία από τις αντιπροσωπευτικότερες συνθέσεις του Ξένου. Οπως σημείωνε χαρακτηριστικά ο συνθέτης, «μπορεί να σκοτώσεις έναν άνθρωπο, αλλά να σκοτώσεις τις ιδέες δεν είναι δυνατόν… Είναι ένα έργο αισιόδοξο. Παρ’ όλα αυτά που περάσαμε, τις κακουχίες, τους φόνους, τα κυνηγητά. Ετσι έχει και τις εικόνες τις τοτινές, αλλά και το καινούργιο, που… θέλει να τραβήξουμε μπροστά. Ισως αυτό να είναι ρομαντικό, μα υπάρχει ρομαντισμός της φυγής και ρομαντισμός του προχωρήματος». Για τον συνθέτη η πιο αγαπημένη του εκτέλεση ήταν το 1956 από την Ορχήστρα του Λένινγκραντ και της Μόσχας, με μαέστρους τον Παρίδη και τον Οδυσσέα Δημητριάδη. Ο ίδιος δεν μπόρεσε να παρευρεθεί γιατί δεν του το επέτρεψε το ελληνικό αστικό κράτος.

«Προσφορά στην ειρήνη», πυρογραφία του Γιώργη Φαρσακίδη

– «Ο Μπελογιάννης», Γιάννης Θεοδωράκης – Μίκης Θεοδωράκης, 1980

…Το αμπέχονο ξανά φόρεσέ το

στα ανθισμένα κλαριά

την λευτεριά, λευτεριά

κόκκινη γαρουφαλλιά

του ήλιου φωτιά…

Το 1980 κυκλοφόρησε η ταινία «Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο», του Νίκου Τζήμα. 25.000 θεατές κατέκλυσαν τους κινηματογράφους της πρωτεύουσας τη μέρα της προβολής, για να δουν την ταινία. Τη μουσική της ταινίας έγραψε ο Μίκης Θεοδωράκης. Τους στίχους στο τραγούδι του Μπελογιάννη ο Γιάννης Θεοδωράκης.

«Η εκτέλεση του Νίκου Μπελογιάννη», Ντε Φράντσια, 1953

– «Πόρτο Ρίκο», Αλκης Αλκαίος – Σταμάτης Μεσημέρης, 1994

…Σαλπάρισε μια νύχτα με πανσέληνο

και στο στερνό του γράμμα μου ‘χε γράψει:

«Αξίζει φίλε να υπάρχεις για ένα όνειρο

και ας είναι η φωτιά του να σε κάψει»

Τα χρόνια έχουν περάσει δε θυμάμαι πια

Ερνέστο τον ελέγανε ή Νίκο;

Κι ακόμα συγχωρήστε με που ξέχασα

αν χάθηκε στο Μετς η στο Πόρτο Ρίκο…

Η θυσία του Μπελογιάννη συνέχισε να εμπνέει και νεότερους δημιουργούς τα επόμενα χρόνια. Χαρακτηριστικό είναι το τραγούδι «Πόρτο Ρίκο» που ερμηνεύει ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου.

////

…Ακόμη μια φορά. Ακόμη μια φορά

εσύ Νίκο πολέμησες για όλους μας

εσύ νίκησες για όλους μας

εσύ απόδειξες

πόσο μικρά είναι αυτή την ώρα τα μικρά όνειρα,

η ψάθινη πολυθρόνα του περιβολιού, το πράσινο τραπεζάκι,

η σιγουριά απ’ τα κάγκελα του κρεβατιού τις νύχτες – πόσο μικρά

μπροστά στο μπόι της χαράς να πεθαίνεις

για τη χαρά του κόσμου…

Πόσο μικρή είναι τούτη η λευτεριά μπροστά στην άγρια λευτεριά

να βγάζεις την καρδιά σου σα γαρύφαλλο απ’ τον κόρφο σου

για να μοσκοβολάν τα σύμπαντα θυσία και ειρήνη.

Α, ναι, πονάμε απ’ τη χαρά να ‘μαστε οι άνθρωποι,

κρατώντας τη βάρδια μας μερόνυχτα σε μια κορφή του κόσμου,

βόσκοντας το κοπάδι των άστρων πάνω απ’ τα ερείπια,

βράζοντας στο μεγάλο καζάνι της νύχτας

το πηχτό γάλα της χαράς για τα παιδιά που αύριο θα γεννηθούνε.

Νίκο, πονάμε καθώς πόνεσες και συ, απ’ τη χαρά να ‘μαστε οι άνθρωποι.

Καλημέρα ανθρώποι μου

Καλημέρα ήλιε

Καλημέρα Μπελογιάννη.

«Πορεία», ξυλογραφία του Χρίστου Δαγκλή, 1969

– «Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο», Γ. Ρίτσος, Αη – Στράτης, 1952

////

Εχω απάνω στο τραπέζι μου

τη φωτογραφία του ανθρώπου

με το άσπρο γαρούφαλο –

που τον ντουφέκισαν

στο μισοσκόταδο

πριν απ’ την αυγή,

κάτω απ’ το φως των προβολέων.

Στο δεξί του χέρι

κρατάει ένα γαρύφαλλο

πούναι σα μια φούχτα φως

απ’ την ελληνική θάλασσα.

Τα μάτια του τα τολμηρά,

τα παιδικά,

κοιτάζουν, άδολα,

κάτω από τα βαριά μαύρα τους φρύδια.

Ετσι άδολα –

όπως ανεβαίνει το τραγούδι

σα δίνουν τον όρκο τους

οι κομμουνιστές.

Τα δόντια του είναι κάτασπρα –

ο Μπελογιάννης γελά.

Και το γαρύφαλλο στο χέρι του

είναι σαν το λόγο πούπε στους ανθρώπους

τη μέρα της λεβεντιάς –

τη μέρα της ντροπής.

«Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο», Ναζίμ Χικμέτ, Απρίλης 1952

Ριζοσπάστης