Τι είδε η Αλίκη μέσα από τον ταξικό καθρέφτη; (Πώς οργανώνεται η μεγαλύτερη κλοπή όλων των εποχών)

Αλίκη: Μου λέτε, σας παρακαλώ, ποιο δρόμο θα πάρω από δω και πέρα; Γάτα: Αυτό εξαρτάται πολύ από το πού θέλεις να πας. Αλίκη: Δε με νοιάζει, όπου να ‘ναι. Γάτα: Τότε δεν έχει σημασία ποιο δρόμο θα πάρεις. 

Απόσπασμα από το γνωστό παραμύθι “Η Αλίκη στην χώρα των θαυμάτων”, ένα παραμύθι με αρκετά αλληγορικά μηνύματα. Το αν αυτά τα μηνύματα είναι μια ακριβής μεταφορική κριτική στον καπιταλισμό δεν είναι σίγουρο, το σίγουρο είναι όμως πως το συγκεκριμένο απόσπασμα έχει μεγάλη δόση αλήθειας. Αν δεν ξέρεις πού πας, δεν έχει σημασία και από πού πηγαίνεις. Και στην πολιτική το πού θες να πας έχει μεγάλη αξία, αλλιώς ακόμα και αν αντιδράς στο σύστημα που καταπιέζει, μπορεί να χαθείς στο δρόμο και να καταλήγεις να λες για σοσιαλιστικό φασισμό ή να εγκλωβίζεσαι σε σοσιαλδημοκρατικά αδιέξοδα. Το κακό βέβαια είναι ότι δεν αρκεί να ξέρεις πού θες να πας εσύ αλλά και το που προσπαθεί να σε ωθήσει το κυρίαρχο σύστημα.

Στο παρόν κυρίαρχο σύστημα λοιπόν, στον καπιταλισμό, ο πυλώνας είναι η απόσπαση υπεραξίας. Η οποία όμως για να επιτευχθεί, να διατηρηθεί και να αναπαραχθεί χρειάζεται ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο (το manual/εγχειρίδιο που λένε και στην Ελληνοφρένεια). Συνοπτικά αυτό συνίσταται στην οργάνωση και διοίκηση. Στο χώρο της διοικητικής επιστήμης ο όρος οργάνωση εμφανίζεται με δύο έννοιες, της οντότητας (ένα κόμμα, ένα σχολείο, ένα νοσοκομείο), που είναι συνώνυμη του οργανισμού, αλλά και αυτή της σειράς ορισμένων ενεργειών.  Η οργάνωση, με τη δεύτερη αυτή σημασία, ταυτίζεται με την έννοια του οργανισμού, που σημαίνει σύνολο καθιερωμένων σχέσεων που διέπουν την αλληλεπίδραση μεταξύ των στοιχείων ενός συστήματος. Η οργάνωση δεν αποτελεί αυτοσκοπό αλλά μέσο για την επίτευξη των στόχων του οργανισμού. Σε αυτό το πλαίσιο, οργάνωση είναι η δραστηριότητα που καθορίζει τον (επίσημο) ρόλο του καθενός στον Οργανισμό, καθώς και τους κανόνες και όρους μέσα στους οποίους θα γίνεται η κάθε δραστηριότητα.

Ο τρόπος που δομούνται τα παραπάνω καθορίζονται από τον σχεδιασμό/προγραμματισμό: να αποφασιστεί προκαταβολικά τι θα γίνει, πώς θα γίνει και ποιος θα το κάνει. Ο σχεδιασμός/προγραμματισμός γεφυρώνει το χάσμα από το σημείο που βρισκόμαστε στο σημείο που θέλουμε να πάμε, ενώ έμφαση δίνεται και στις εναλλακτικές δυνατές πορείες προς τον στόχο: προγραμματισμός είναι η διεργασία ορισμού του οργανισμού, η επιλογή μιας κατεύθυνσης και η εξέταση εναλλακτικών δρόμων πορείας προς αυτή την κατεύθυνση. Το πώς κατευθύνονται και από ποιον καθορίζεται από τη δικαιοδοσία, τη δυνατότητα δηλαδή κάποιου να ασκεί εξουσία σε άλλους. Πώς προκύπτει όμως και πώς διανέμεται; Το πιο βασικό στοιχείο είναι ότι δεν ισχύει αν οι ίδιοι στους οποίους ασκείται δεν την αποδεχτούν. Σύμφωνα με τη θεωρία αποδοχής της δικαιοδοσίας, η πραγματική πηγή της είναι οι εργαζόμενοι. Αν αποδεχτούν μια εντολή από κάποιον ανώτερο, επιβεβαιώνουν το δικαίωμα του να δίνει εντολές (γεγονός που σε φιλοσοφικό επίπεδο είναι η πεμπτουσία της αστικής δημοκρατίας, η εκχώρηση από τις μάζες σε μια πολιτική ελίτ να αποφασίζει για τις ζωές τους).

Ο τρόπος που μεταδίδονται και διαχέονται οι εντολές και οι κατευθύνσεις συγκροτούν την επικοινωνία, η οποία έχει τρία στοιχεία: την πηγή του μηνύματος, το μήνυμα και το δέκτη. Σημαντικό ρόλο με βάση κοινωνικούς ψυχολόγους  στην αποδοχή του μηνύματος παίζει η αρέσκεια προς την πηγή: η πηγή πρέπει να αρέσει στο στόχο και να δημιουργεί κάποια αίσθηση ομοιότητας (εμφάνιση, ιδεολογία, κοινωνική τάξη, θρησκεία, εθνικότητα) με τον στόχο. Το ίδιο το μήνυμα εκπέμπει εκτός από πληροφορίες και συγκεκριμένα ψυχολογικά κίνητρα, ακόμα και φόβο, ώστε να δημιουργεί εμπιστοσύνη στο δέκτη. Ακόμα και οι συνθήκες του περιβάλλοντος και της ψυχολογίας του δέκτη κρίνουν τον τρόπο που λαμβάνει το κάθε μήνυμα. Η καθοδήγηση συνιστά το στάδιο στο οποίο ένα άτομο επηρεάζει τις πράξεις και τη συμπεριφορά άλλων, για την επίτευξη κάποιου στόχου. Έχοντας ξεφύγει από την γενετική θεωρία για τον ηγέτη, όσο και από την αναζήτηση χαρακτηριστικών γνωρισμάτων, οι σύγχρονες θεωρίες αναφέρονται στις προσεγγίσεις συμπεριφοράς και προσανατολισμού ως προς τον εργαζόμενο και το αποτέλεσμα, καταλήγοντας σε ένα διευθυντικό πλέγμα Πιο σύγχρονα ακόμα εμφανίστηκαν οι προσεγγίσεις εξάρτησης που έχουν ως βάση την ισορροπία ανάμεσα στη χρήση της δικαιοδοσίας και την αυτονομία των εργαζομένων.

Άλλη μια μεγάλη συμβολή των κοινωνικών ψυχολόγων είναι η υποκίνηση, δηλαδή οι παράγοντες που ωθούν τους εργαζόμενους προς την επίτευξη κάποιου στόχου. Από την θεωρία των κλιμακούμενων αναγκών του Maslow (φυσιολογικές, ασφάλειας, κοινωνικές, εκτίμησης, αυτοπραγμάτωσης), στη θεωρία των δύο παραγόντων του Herzberg (παράγοντες συντήρησης και παράγοντες υποκίνησης) έως τη θεωρία της κάλυψης επίκτητων αναγκών (εξουσία, στόχοι, δεσμοί) του McClelland, οι προσεγγίσεις έχουν δεχτεί κριτική για την εφαρμοσιμότητά τους, αλλά αποτελούν μια βάση για την κατανόηση της συμπεριφοράς στους χώρους εργασίας.  Τέλος, ο έλεγχος βασίζεται στη μέτρηση της επίτευξης αποτελεσμάτων έναντι του προτύπου που δίνει ο προγραμματισμός και η διόρθωση των παρεκκλίσεων, ώστε να εξασφαλίζεται η επίτευξη των αντικειμενικών στόχων με βάση τα σχέδια.  Άρα δε γίνεται στον αέρα αλλά με βάση τους στόχους (οι οποίοι κρίνονται επίσης) που είχαν τεθεί στην αρχή. Εμφανίζονται τρεις τύποι ελέγχου: ο προκαταρκτικός έλεγχος ή έλεγχος καθοδήγησης, ο έλεγχος κατά τη διαδικασία (screening control) και ο έλεγχος των αποτελεσμάτων (feedback control). Διαπιστώνεται λοιπόν ότι η αποτυχία θεωρείται ένα πιθανό σενάριο, το οποίο δεν θεωρείται καταστροφή αλλά ευκαιρία για τον επαναπροσδιορισμό των στόχων και των προτεραιοτήτων ενός οργανισμού.

Γιατί έχει νόημα η μελέτη όλων των παραπάνω; Γιατί η μελέτη του τρόπου παραγωγής και απόσπασης υπεραξίας (η οποία έχει αναλυθεί σε εξαιρετικό και επαρκές επίπεδο από το μαρξιστική χώρο) δεν αρκεί για την κατανόηση της σύνδεσης της με το κοινωνικό σύνολο και την ενστάλαξη της στον τρόπο ζωής. Αντίθετα οι αρχές διοικήσεις και ο τρόπος με τον οποίο εξελίσσονται και αναπροσαρμόζονται, αποτυπώνουν την εξέλιξη και τις τάσεις που επικρατούν στο καπιταλιστικό σύστημα και ως εκ τούτου η μελέτη τους αποκαλύπτει ενδεχόμενες ρωγμές. Και όχι μόνο καθώς η παρέμβαση πάνω τους και η αξιοποίηση τους υπό ταξικό πρίσμα, δίνει δυνατότητες στην οικοδόμηση του αναγκαίου μετασχηματισμού με έναν τρόπο οργάνωσης-καθοδήγησης-επικοινωνίας που θα αγκαλιάζει την κατάργηση της απόσπασης υπεραξίας και της αναπαραγωγής της οικονομίας με βάση της ανάγκες και τις δυνατότητες του κάθε ανθρώπου και του κάθε συνόλου. 

Και όσο η επιχειρηματική λειτουργία επεκτείνεται σε τομείς πέρα της παραδοσιακής βιομηχανίας, όπως η υγεία, η εκπαίδευση και σχεδόν κάθε τομέας της καθημερινότητας, τόσο οι πτυχές οργάνωσης και διοίκησης που καταπιέζουν επεκτείνονται στα σχολεία, στα νοσοκομεία, στις γειτονιές. Και εδώ αξίζει να κρατηθεί ότι όλη αυτή η καταπίεση επιβιώνει όσο δεν αμφισβητείται. Και κάθε βήμα αμφισβήτησης και οικοδόμησης νέων σχέσεων, νέας οργάνωσης και νέας επικοινωνίας μέσα από την καθημερινή πάλη, είναι ένα βήμα μακριά από τη μεγαλύτερη κλοπή όλων των εποχών και ένα βήμα πιο κοντά στον άλλο κόσμο που είναι εφικτός, έστω προς το παρόν στα όνειρα και τα οράματα των καταπιεσμένων. Και αυτό είναι και το πιο σημαντικό πράγμα που είδε η Αλίκη μέσα από τον καθρέφτη.  

Πάνος Χριστοδούλου, Βιοπαθολόγος/Εργαστηριακός Ιατρός, MSc Διοίκησης Μονάδων Υγείας, MSc Διατροφής, Τροφίμων και Μικροβιώματος, Υποψήφιος Διδάκτορας Ιατρικής Πανεπιστημίου Πατρών, PGCert Διαχείρισης κρίσεων στη δημόσια υγεία και ανθρωπιστικής απάντησης, μέλος τριμελούς επιτροπής γιατρών ΓΝ Άρτας