Με το ευρώ καλύτερα

Στο σημερινό 10ο σημείωμα της σειράς για τον ιμπεριαλισμό, θα δούμε από πιο κοντά μια πτυχή για τις τράπεζες που την υπαινιχθήκαμε και στα δύο προηγούμενα σημειώματα. Δηλαδή, η διεθνοποίηση του κλάδου των τραπεζών έγινε εξίσου, αν όχι και περισσότερο, εκτός του χώρου της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ευρωζώνης, παρά εντός. Αυτό δεν είναι τόσο παράδοξο όσο μπορεί να φαίνεται εκ πρώτης όψεως. Για την ακρίβεια, και σε ό,τι αφορά το ευρώ, η Ευρωζώνη λειτουργεί ως την προϋπόθεση ώστε το ευρώ να λειτουργήσει σαν ιμπεριαλιστικό χρήμα στην παγκόσμια αγορά, κι όχι για να μείνει περιορισμένο σαν “εθνικό” χρήμα εντός των χωρών μελών της Ένωσης.

Από τη μία, σκοπός αυτών των σημειωμάτων δεν είναι ο λόγος που φτιάχτηκε το ευρώ, ούτε η λειτουργία του. Από την άλλη, και τα δύο αυτά στοιχεία αποκαλύπτουν τη σχέση του τραπεζικού τομέα με το κράτος. Πιο σημαντικό όμως είναι ότι δείχνουν τη λειτουργία ενός στοιχείου του ιμπεριαλισμού που συχνά παραβλέπεται και δεν είναι άλλο από την εξαγωγή κεφαλαίου.

Πέρα από την γενική εξέταση του ζητήματος του ιμπεριαλισμού, σε αυτή τη σειρά των σημειωμάτων έχουμε πάντα στο μπροστά μέρος του μυαλού μας την Ελλάδα. Έτσι λοιπόν, θα παραθέσουμε σχετικό απόσπασμα για την εξαγωγή κεφαλαίου και την αξιοποίηση του ευρώ από το άλλο κείμενο που προαναγγείλαμε, την έκθεση του Ινστιτούτου Μικρών Επιχειρήσεων της ΓΣΕΒΕΕ που αφορά στην Παραγωγική Αναδιάρθρωση του βιομηχανικού κεφαλαίου.Το υποκεφάλαιο έχει τίτλο: “Με το ευρώ καλύτερα”.

Εισαγωγικά, αρκεί να σημειώσουμε ότι σε όρους Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας (ΑΠΑ), ας πούμε δηλαδή, σε όρους συμβολής στην ελληνική οικονομία, η «Πίστη» αυξήθηκε σημαντικά στην προ-ΕΕ εποχή, αλλά παρέμεινε σχεδόν επίπεδη στη συνέχεια. Φαίνεται ότι αυξήθηκε με την ένταξη στην ΕΕ και μειώθηκε κατά την περίοδο της ΟΝΕ, αντιπροσωπεύοντας το 21 % της ΑΠΑ. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι οι τράπεζες, οι οποίες αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος αυτού του τομέα, βρίσκονταν σε μεγάλο βαθμό υπό κρατική ιδιοκτησία πριν από την προσχώρηση στην ενιαία αγορά. Η ιδιωτικοποίηση τους έλαβε χώρα στα τέλη της δεκαετίας του 1990. Ως εκ τούτου, η επίπεδη και ακόμη και πτωτική τάση των επιδόσεων του τομέα είναι παραπλανητική, δεδομένου ότι έλαβε χώρα εκτεταμένη συγκεντροποίηση, μέσω συγχωνεύσεων και εξαγορών (το 2008, υπήρχαν 21 τράπεζες με συνολικό ενεργητικό 467,65 δις €). Με άλλα λόγια, η ουσιαστική συμβολή τους μάλλον αυξήθηκε, παρά τα στάσιμα στοιχεία.

Αν ισχύει για ένα τομέα η διαφημιστική καμπάνια «με το ευρώ καλύτερα» αυτή είναι η εξαγωγή κεφαλαίου. Η τελευταία ευνοήθηκε από το ευρώ επειδή το ελληνικό κεφάλαιο, απέκτησε άμεση πρόσβαση σε παγκόσμιο χρήμα. Το διάγραμμα 30 δείχνει αυτήν την έκρηξη στην εξαγωγή κεφαλαίου. Από 13,6 δις δολάρια και 5,5% το 2005, οι εξαγωγές κεφαλαίου με την μορφή των ΑΞΕ {Άμεσες Ξένες Επενδύσεις}, έφτασαν τα 48 δις και 16,7% το 2011. Το 2012 μάλιστα έφτασαν και το 18,3%.

Διάγραμμα 30 Εξαγωγή Άμεσων Ξένων Επενδύσεων, απόθεμα, σε εκ.USD (αριστερά) και ως ποσοστό του ΑΕΠ (δεξιά).

Πηγή: ΟΟΣΑ

Θα πρέπει να σημειωθούν εδώ τα εξής.

Πρώτον, η εκτίναξη των ΑΞΕ δείχνει μεταφορά παραγωγικής δραστηριότητας στο εξωτερικό, κάτι άλλωστε που συνάδει και με πληθώρα δημοσιευμάτων στον Tύπο[1].

Δεύτερον, όπως είπαμε και παραπάνω οι ΑΞΕ δεν αποτελούν το σύνολο των επενδύσεων στο εξωτερικό. Δεν μπορούν να γίνουν υποθέσεις για τις επενδύσεις χαρτοφυλακίου. Σίγουρα όμως οι τελευταίες θα αυξάνουν κι άλλο το ποσό της επένδυσης στο εξωτερικό.

Τρίτον, η Ελλάδα βρίσκεται χαμηλά στην εξαγωγή κεφαλαίου έστω και μόνο με τη μορφή ΑΞΕ σε σύγκριση με τις άλλες χώρες της Ευρωζώνης (σε ποσοστό επί του ΑΕΠ βρίσκεται στην τελευταία τριάδα, ανάμεσα στη Σλοβενία και τη Σλοβακία). Όμως το ποσό της εξαγωγής κεφαλαίου είναι σημαντικό σε σχέση με τις χώρες προορισμού, όπως θα δούμε και παρακάτω.

Τέταρτον, είναι δεδομένο ότι η εξαγωγή κεφαλαίου υποκαθιστά και τις εξαγωγές πέρα από παραγωγική δραστηριότητα και μάλιστα σε πολλαπλάσιο βαθμό, ενώ υποκρύπτει και αυξημένες εισαγωγές από παραγωγή ελληνικών επιχειρήσεων στο εξωτερικό που απευθύνεται στην ελληνική αγορά.

Πέμπτον, θα είχε εξαιρετικό ενδιαφέρον, αν και ξεφεύγει από το πλαίσιο αυτής της έρευνας, να εξεταστεί η συσχέτιση της αύξησης του δανεισμού στην Ελλάδα, που αποδίδεται συλλήβδην και χυδαία στην κατανάλωση, με την εξαγωγή κεφαλαίου. Σίγουρα, ένα σημαντικό μέρος της εξαγωγής κεφαλαίου έγινε με δανεισμό.

Έκτον, η εξαγωγή κεφαλαίου συνεχίζεται ακόμα και μετά το ξέσπασμα της κρίσης, ενδεχομένως και ως αντίδραση στην κρίση, γεγονός που υπονομεύει το εμπορικό ισοζύγιο[2].

Παρ’ όλες τις προϋποθέσεις για την ελεύθερη μετακίνηση κεφαλαίων εντός της Ευρωζώνης, για την Ελλάδα αυτές οι προϋποθέσεις είχαν ως αποτέλεσμα τα κεφάλαια να κυκλοφορούν κυρίως εκτός Ευρωζώνης. Αυτό είναι το αποτέλεσμα της επέκτασης των ελληνικών επιχειρήσεων στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, διατηρώντας παράλληλα μια προνομιακή σχέση με την Κύπρο. Η επέκταση αυτή ξεκίνησε πριν από το ευρώ, αλλά μετά την είσοδο της Ελλάδας στην ΕΟΚ και την ΕΕ (Corliras, 2010). «Τα Βαλκάνια θεωρούνται ενιαίος οικονομικός χώρος (Psiroukis, 1993) και η επέκταση των ελληνικών τραπεζών σε αυτόν αποσκοπούν στη βελτίωση της κερδοφορίας τους, λαμβάνοντας υπόψη την ωριμότητα της ελληνικής αγοράς, ιδιαίτερα στη λιανική τραπεζική (Lidorikis A., 2005). Υπήρξε σημαντικός αριθμός ελληνικών επιχειρήσεων που δημιούργησαν κέντρα αποθήκευσης (logistics), εγκαταστάσεις παραγωγής, θυγατρικές κ.λπ. στα Βαλκάνια. Οι επιχειρήσεις αυτές είχαν σημαντικούς λόγους να επεκταθούν σε ξένες αγορές, όπως ο κορεσμός της εγχώριας αγοράς, η εντατικοποίηση του ανταγωνισμού, το χαμηλό κόστος παραγωγής, η αφθονία φθηνών πρώτων υλών, το μέγεθος της αγοράς κ.λπ. Οι τράπεζες αναγκάστηκαν να ακολουθήσουν την πελατεία τους (Chatzidimitriou G., 1997), έχοντας επίγνωση του πιστωτικού κινδύνου στην Ελλάδα (Mantzounis D., 2005.)» (Chouliaras & Bogas, 2011)[3].

Σύμφωνα με την Ελληνική Ένωση Τραπεζών, η επένδυση στα Βαλκάνια είναι στρατηγική, ακολουθώντας περισσότερες από 8.000 ελληνικές εταιρείες. Οι χώρες αυτές είναι από τους σημαντικότερους εμπορικούς εταίρους της Ελλάδας, καθώς το 27% των ελληνικών εξαγωγών κατευθύνεται σε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης (Hellenic Bank Association, 2011). Αυτό εξηγεί επίσης τη σχέση των ελληνικών τραπεζών τόσο με τράπεζες όσο και με μη τράπεζες. Η αδύναμη παρουσία ελλήνων κεφαλαιοκρατών σε άλλες χώρες της Ευρωζώνης βρίσκεται πίσω από τις αδύναμες ροές (ιδίως τα δάνεια) προς άλλες μη τράπεζες.

Από τις πιο ευνοημένες, λόγω της προνομιακής πρόσβασης σε δανειακό κεφάλαιο σε ευρώ, οι ελληνικές τράπεζες άδραξαν την ευκαιρία να εκδώσουν υποχρεώσεις σε ευρώ για να εισέλθουν στις χώρες της πρώην Γιουγκοσλαβίας εξαγοράζοντας πρώην κρατικές τράπεζες. Η παρουσία τους ήταν σημαντική, ερχόμενες δεύτερες στη Σερβία στα τέλη του 2009 με μερίδιο που έφτανε το 20,8% (Cetkovic, 2011). Σύμφωνα με τους Radulescu, Banica, & Polychronidou (2015), «η Ελλάδα έχει σημαντική παρουσία στην περιοχή της ΚΑΕ [ΓΛ: Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη]. Είναι μία από τις χώρες των οποίων οι κύριες τράπεζες είναι επίσης παρούσες στη Ρουμανία και στην περιοχή της ΚΑΕ μέσω συγχωνεύσεων και εξαγορών». Το 2010, οι ελληνικές τράπεζες ήταν παρούσες σε 16 χώρες με συνολικό ενεργητικό που ανήλθε σε 90,4 δις. Η πρώτη χώρα στον κατάλογο ήταν η Τουρκία (23,3 δις ευρώ) ακολουθούμενη από τη Ρουμανία (17,5 δις ευρώ), την Κύπρο (14 δις ευρώ), τη Βουλγαρία (11,5 δις ευρώ), το Ηνωμένο Βασίλειο (6,8 δις ευρώ), την Πολωνία (5,5 δις ευρώ) και τη Σερβία (5 δις ευρώ). Οι χώρες των Βαλκανίων, της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, της Τουρκίας και της Κύπρου προσέλκυσαν το 92% του συνολικού ενεργητικού των ελληνικών τραπεζών στο εξωτερικό. Επιπλέον, το μερίδιο αγοράς τους ήταν περίπου 20% στη Ρουμανία και τη Σερβία και πάνω από 20% στην Αλβανία, τη Βουλγαρία και τη Βόρεια Μακεδονία. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι 49.258 εργαζόμενοι επάνδρωναν 3.466 υποκαταστήματα και θυγατρικές. Και τα δύο στοιχεία ανήλθαν στο 99% του συνόλου των εργαζομένων και των υποκαταστημάτων του εξωτερικού (Hellenic Bank Association, 2011).

Συμπερασματικά, η εξαγωγή κεφαλαίου έγινε κυρίαρχη στρατηγική της ελληνικής αστικής τάξης και διαμόρφωσε αναλόγως και την προσκόλλησή της στο ευρώ. Το ελληνικό κεφάλαιο αξιοποίησε την ανισομετρία μεταξύ χωρών, που εντάθηκε με την είσοδο της Ελλάδας στο ευρώ, και επεκτάθηκε σε χαμηλότερα επίπεδα της καπιταλιστικής ιεραρχίας, και ιδιαίτερα στην Τουρκία, τα Βαλκάνια και την Κύπρο, ενώ υποδέχθηκε ροές από τα παραπάνω στρώματα[4]. Το ελληνικό τραπεζικό σύστημα ακολούθησε το πελατολόγιο του στην επέκταση του τελευταίου, καταλαμβάνοντας ταυτόχρονα σημαντική θέση στις παραπάνω χώρες. Ταυτόχρονα όμως, αυτή η επιλογή οδήγησε αναγκαστικά σε χαμηλή ενσωμάτωση σε όρους ροών κεφαλαίου της Ελλάδας στην Ευρωζώνη κατά τα καλά έτη.

Συνεχίζεται

[1] Ενδεικτικά μόνο μπορεί κανείς να παραθέσει μερικά από αυτά (Ανέστης Ντόκας, 2016; Απόστολος Σκουμπούρης, 2018; Δημήτρης Μαρκόπουλος, 2018; Εμμανουήλ, 2018; Καλαϊτζόγλου, 2003).

[2] Πέρα από το Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών που επηρεάζεται άμεσα, επηρεάζεται και το εμπορικό ισοζύγιο, γιατί πλέον το εμπόριο διεξάγεται από τις θυγατρικές (μονάδες στο εξωτερικό). Υποθέστε μια εμπορική συναλλαγή μεταξύ μιας επιχείρησης που παράγει στην Ελλάδα και ενός αγοραστή στο εξωτερικό. Πριν την μεταφορά παραγωγικής δυναμικότητας στο εξωτερικό η συναλλαγή θεωρούνταν ως εξαγωγή από την Ελλάδα. Παράλληλα η μονάδα κάλυπτε και μέρος της εγχώριας ζήτησης. Αυτή η παραγωγή μετατρέπεται σε εισαγωγή στην Ελλάδα, ενώ μειώνονται οι εξαγωγές (χωρίς να αλλάξουν ο προμηθευτής και ο αγοραστής).

[3] Μετάφραση κειμένου από τα αγγλικά: Γιώργος Λαμπρινίδης

[4] Για το θέμα χρειάζεται ιδιαίτερη ανάλυση που ξεφεύγει από το πλαίσιο της παρούσης έρευνας. Μια έκθεση του ΟΑΣΑ εκτιμούσε ότι το 2013 στις ξένες επιχειρήσεις στην Ελλάδα αναλογούσε το 5% στον ιδιωτικό τομέα και το 11% της ΑΠΑ του ιδιωτικού τομέα, εξαιρουμένων των κλάδων της αγροτικής παραγωγής και της πίστης (OECD, 2017).

Αναφορές

Cetkovic, P. (2011). Credit Growth and Instability in Balkan Countries : The Role of Foreign Banks. RMF Discussion Papers, (27).

Chouliaras, V., & Bogas, C. G. (2011). Greek banks in the Balkan countries : Conclusion derived from the analysis of their balance sheets. Scientific Bulletin-Economic Sciences, 10(1), 28–43. Retrieved from http://economic.upit.ro/repec/pdf/2011_1_3.pdf

Corliras, P. (2010). Νομισματική πολιτική και τραπεζικό σύστημα στην Ελλάδα: 1950-2000 [Monetary policy and banking system in Greece: 1950-2000]. In I. Tzavalis (Ed.), Μελέτες για το Ελληνικό χρηματοπιστωτικό σύστημα [Essays on the Greek financial system]. Αθήνα: Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Hellenic Bank Association. (2011). Tο ελληνικό τραπεζικό σύστημα το 2010 [The Greek banking system in 2010]. Αθήνα.

OECD. (2017). International trade, foreign direct investment and global value chains 2017. International Trade, Foreign Direct Investment and Global Value Chains 2017, 1–9.

Radulescu, M., Banica, L., & Polychronidou, P. (2015). Greek banks profitability developments in Romania and the banking strategy of the Greek Banking Groups in the Eastern Europe : a forecasting approach. ResearchGate, (February).

Ανέστης Ντόκας. (2016, December 21). Διέξοδος για τις ελληνικές επιχειρήσεις οι επενδύσεις στο εξωτερικό | Επιχειρήσεις | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ. Retrieved June 30, 2020, from Καθημερινή website: https://www.kathimerini.gr/889217/article/oikonomia/epixeirhseis/die3odos-gia-tis-ellhnikes-epixeirhseis-oi-ependyseis-sto-e3wteriko

Απόστολος Σκουμπούρης. (2018, August 11). Πώς η κρίση στην Τουρκία επηρεάζει ελληνικές επιχειρήσεις. Retrieved June 30, 2020, from Liberal website: https://www.liberal.gr/economy/pos-i-krisi-stin-tourkia-epireazei-ellinikes-epicheiriseis/215912

Εμμανουήλ, Σ. (2018, February 28). Φεύγουν για να μείνουν οι ελληνικές εταιρείες που επιλέγουν το εξωτερικό. Ναυτεμπορική. Retrieved from https://m.naftemporiki.gr/story/1324963/feugoun-gia-na-meinoun-oi-ellinikes-etaireies-pou-epilegoun-to-eksoteriko

Καλαϊτζόγλου, Α. (2003, May 8). Στα Βαλκάνια μετακομίζει η ελληνική ένδυση. Καθημερινή.

Μαρκόπουλος, Δ. (2018, February 17). Οι ελληνικές επιχειρήσεις επενδύουν, αλλά στο εξωτερικό. Retrieved June 30, 2020, from New Money website: https://www.newmoney.gr/roh/palmos-oikonomias/epixeiriseis/oi-ellinikes-epixeiriseis-ependioun-alla-sto-eksoteriko/