Η επιστημονική φαντασία στη Σοβιετική Ένωση -Μέρος Β’

Αντιγράφουμε και δημοσιεύουμε, από το βιβλίο-συλλογή διηγημάτων “Ο άχρηστος πλανήτης” και άλλα σοβιετικά διηγήματα επιστημονικής φαντασίας (εκδόσεις “η Άγνωστη Καντάθ”), το πολύ κατατοπιστικό εισαγωγικό σημείωμα του μεταφραστή Γιάννη Στολτίδη, ο οποίος κάνει μια αναλυτική και έντιμη παρουσίαση του λογοτεχνικού είδους της σοβιετικής επιστημονικής φαντασίας, παράλληλα με τις κοινωνικο-πολιτικές εξελίξεις στη χώρα των σοβιέτ. Όπως θα διαπιστώσει ο αναγνώστης, πρόκειται για ένα θησαυρό που περιμένει να τον ανακαλύψουν στη Δύση, θαμμένος κάτω από εύκολα στερεότυπα και αφορισμούς.

Ακολουθεί το δεύτερο και τελευταίο μέρος για την ακμή της σοβιετικής επιστημονικής φαντασίας και το τέλος της, όχι επειδή παρήκμασε και δεν μπορούσε να εξελιχθεί ως είδος, αλλά γιατί έπαψαν να υπάρχουν η χώρα και το κοινωνικό σύστημα που προσδιόρισε την εμφάνισή της. –Εδώ μπορείτε να βρείτε το πρώτο μέρος.

ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟΣ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ

Ο Σοσιαλιστικός Ρεαλισμός ξεκινά ως μια ειλικρινής προσπάθεια υπεράσπισης της τέχνης και επανένταξης σ’ αυτήν των στοιχείων της φαντασίας, του πάθους και του συναισθήματος που είχε εξορίσει η μηχανιστική λογικοκρατία της προηγούμενης περιόδου. Ταυτόχρονα, θέτει την καλλιτεχνική δημιουργία υπό την καθοδήγηση της κομμουνιστικής ιδεολογίας και την στρατεύει στην υπόθεση της σοσιαλιστικής οικοδόμησης.

Η ε.φ. της περιόδου αυτής, που απλώνεται μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του ’50, δεν είναι ιδιαίτερα αξιόλογη. Πιο “προσγειωμένη” και λιγότερο ευφάνταστη, κατά κανόνα εμπνέεται από τα τεχνολογικά επιτεύγματα του παρόντος για να οραματιστεί κάποια ιδανική, προηγμένη σοσιαλιστική κοινωνία στο σχετικά εγγύς μέλλον. Είναι περισσότερο μια εκλαΐκευση των επσιτημονικών και τεχνολογικών εξελίξεων της εποχής με σκοπό τη διαπαιδαγώγηση των μαζών, συχνά και με κάποιες πινελιές πατριωτισμού, όπως στο μυθιστόρημα του Γκεόργκι Αντάμοφ “Το Μυστικό των Δύο Ωκεανών” (1938). Κατά τη δεκαετία του ’40, οι δυσχέρειες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης θα περιθωριοποιήσουν ακόμα περισσότερο το είδος. Από τη γενική μετριότητα αυτής της περιόδου, ξεφεύγει κάπως ο συγγραέας Αλεξάντερ Πέτροβιτς Καζάντσεφ, θιασώτης διαφόρων αμφιλεγόμενων και παραεπιστημονικών θεωριών. Γνωστά έργα του είναι “Ο Επισκέπτης από το Μεσοαστρικό Διάστημα” (1946), με θέμα την έκρηξη στην Τουνγκούσκα ως αποτέλεσμα της πτώσης κάποιου εξωγήινου διαστημόπλοιου (το διήγημα συνοδευόταν και με ένα εκτεταμένο σημείωμα, όπου ο Καζάντσεφ προσπαθούσε να στηρίξει την εν λόγω άποψη και επιστημονικά) και “Ο Αρειανός” (1946).

Το πιο σημαντικό από αυτήν την πολυετή περίοδο είναι οι αλλαγές της ίδιας της σοβιετικής κοινωνίας που προχωράει επώδυνα μπροστά μέσα από σκληρές πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις. Από μια χώρα πρωτίστως αγροτική, μεταμορφώνεται σε σύγχρονη βιομηχανική δύναμη, ενισχύεται η αστικοποίηση, εξαλείφεται ο αναλφαβητισμός και εκατομμύρια σοβιετικών αποκτούν πρόσβαση στην ανώτατη πανεπιστημιακή μόρφωση. Ως αποτέλεσμα της κολλεκτιβοποίησης, ήδη από τη δεκαετία του ’30, ο μέσος πολίτης της ΕΣΣΔ είναι πλέον πιθανότερο να είναι επιστήμονας, υπάλληλος, τεχνικός ή εξειδικευμένος εργάτης παρά χωρικός. Η χώρα αναπτύσσεται με εντυπωσιακούς ρυθμούς. Θα σηκώσει στις πλάτες της το συντριπτικά μεγαλύτερο βάρος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και με τεράστιες θυσίες του λαού της θα συντρίψει το φασισμό. Το τέλος του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου θα την βρει νικήτρια, ενισχυμένη ιδεολογικά και γεωπολιτικά και με τεράστιο διεθνές κύρος. Η Σοβιετική Ένωση είναι πλέον μια παγκόσμια υπερδύναμη, ηγέτρια του σοσιαλιστικού στρατοπέδου και ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’40, κάτοχος κι εκείνη της ατομικής βόμβας. Η σοβιετική κοινωνία είναι σύγχρονη, μορφωμένη και γεμάτη αυτοπεποίθηση, ώριμη πλέον για τα σπουδαία έργα επιστημονικής φαντασίας που θα ακολουθήσουν.

Η ΧΡΥΣΗ ΕΠΟΧΗ

Οι δεκαετίες του ’50 (ουσιαστικά το δεύτερο μισό της), του ’60 και του ’70 είναι αδιαμφισβήτητα η χρυσή εποχή της σοβιετικής ε.φ. Κατά τις δεκαετίες αυτές εμφανίζονται τα μεγαλύτερα ονόματα και γράφονται τα σπουδαιότερα έργα του είδους. Οι νέες τεχνολογίες και τα διαστημικά ταξίδια συνεχίζουν σε κάποιο βαθμό να αποτελούν πηγή έμπνευσης για τους συγγραφείς και να προκαλούν το ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού. Εκείνα τα χρόνια, άλλωστε, βρίσκεται σε εξέλιξη και η κούρσα του διαστήματος, με την ΕΣΣΔ να έχει αρχικά την απόλυτη πρωτοκαθεδρία, πράγμα που, όπως είναι λογικό, συνεπαίρνει τους πολίτες της. Σταδιακά όμως και καθώς το είδος ωριμάζει, κυριαρχεί μια στροφή προς την “ήπια” επιστημονική φαντασία που επικεντρώνει στα κοινωνικά, πολιτικά και υπαρξιακά θέματα. Με αυτή την εκδοχή ήταν που ταυτίστηκε περισσότερο η σοβιετική επιστημονική φαντασία και σε αυτό το υποείδος ανήκουν και τα περισσότερα από τα αριστουργήματά της.

Ένα από τα πρώτα σημαντικά έργα που εγκαινιάζουν την εποχή είναι “Το Νεφέλωμα της Ανδρομέδας” (1957) του Ιβάν Αντόνοβιτς Εφραίμοφ, που συνδυάζει τα στοιχεία της ουτοπίας και της διαστημικής όπερας. Η πλοκή εκτυλίσσεται σε μια ιδανική κομμουνιστική κοινωνία του απώτατου μέλλοντος, όπου οι άνθρωποι εξερευνούν και αποικίζουν νέους πλανήτες, έρχονται σε επαφή με εξωγήινους και προσπαθούν να αντιμετωπίσουν τις κοινωνικές και πολιτισμικές προκλήσεις που συνεπάγεται η εξάπλωσή τους στο σύμπαν. Το 1968 ο Εφραίμοφ θα δώσει και συνέχεια στην ιστορία του με το μυθιστόρημα “Η Ώρα του Ταύρου”, άλλη μία μελλοντολογική διαστημική περιπέτεια με έντονα κοινωνιολογικά, πολιτικά και φιλοσοφικά στοιχεία. Άλλα γνωστά έργα του είναι το διήγημα “Η Καρδιά του Ερπετού” (1958) με θέμα την ανακάλυψη ενός εξωγήινου σκάφους κάπου στο διάστημα από μια γήινη αποστολή και  “Η Κόψη του Ξυραφιού” (1963), ενα σπονδυλωτό μυθιστόρημα σε τέσσερα μέρη.

Τη δεκαετία του ’50 κάνουν την εμφάνισή τους και οι Αρκάντι και Μπόρις Νατάνοβιτς Στρουγκάτσκι, το περίφημο συγγραφικό δίδυμο που συνέδεσε όσο κανείς άλλος το όνομά του με τη χρυσή εποχή της σοβιετικής ε.φ. Υπήρξαν πολυγραφότατοι και πολλά είναι τα έργα τους που ξεχωρίζουν για τη λογοτεχνικότητα και το ψυχολογικό τους βάθος. Γνωστότερο απ’ αυτά είναι το μικρό μυθιστόρημα “Πικνίκ δίπλα στο Δρόμο” (1971), στο οποίο βασίστηκε το κινηματογραφικό αριστούργημα “Στάλκερ” του Αντρέι Ταρκόφσκι. Σήμερα θεωρείται κλασικό όχι μόνο για τη σοβιετική, αλλά και για την παγκόσμια λογοτεχνία επιστημονικής φαντασίας.

Οι αδελφοί Στρουγκάτσκι συνήθιζαν να τοποθετούν την πλοκή των μυθιστορημάτων τους σε ένα φανταστικό σύμπαν δικής τους επινόησης, το λεγόμενο “Κόσμο του Μεσημεριού” όπως άτυπα επικράτησε να αποκαλείται, μια υπερεξελιγμένη τεχνολογικά και πνευματικά διαπλανητική κοινωνία που απαρτίζεται τόσο από ανθρώπους όσο και από νοήμονες εξωγήινους. Η ιδέα πρωτοεισάγεται το 1961 με το “Μεσημέρι του 22ου Αιώνα” και αναπτύσσεται περαιτέρω σε επόμενα βιβλία. Από τον κύκλο αυτό ξεχωρίζουν τα έργα “Μακρινό Ουράνιο Τόξο” (1963), “Δύσκολο να είσαι Θεός” (1964), “Κατοικημένο Νησί” (1978) και “Σκαθάρι στη Μυρμηγκοφωλιά” (1979). Παρ’ ότι το σύμπαν των Στρουγκάτσκι δομείται εμφανώς στα πρότυπα της τέλειας κομμουνιστικής κοινωνίας, δεν είναι απαλλαγμένο από προβλήματα, και οι ήρωες ταλανίζονται από ηθικά διλήμματα και υπαρξιακές αγωνίες.

Άλλα σημαντικά έργα τους από αυτήν την περίοδο είναι “Ο Δρόμος για την Αμάλθεια” (1959), μία διαστημική περιπέτεια από την πρώιμη φάση της καριέρας τους και το μυθιστόρημα “Ένα Δισεκατομμύριο Χρόνια από το Τέλος του Κόσμου” (1974), όπου ένας αστροφυσικός έρχεται αντιμέτωπος με την τρομερή αλήθεια ότι το ίδιο το σύμπαν υπονομεύει την τεχνολογική εξέλιξη της ανθρωπότητας προκειμένου να αυτοπροστατευτεί. Με τα χρόνια, η γραφή και η θεματολογία των Στρουγκάτσκι γίνεται σταδιακά πιο εσωστρεφής και σκοτεινή καθώς εστιάζουν περισσότερο στον κοινωνικό προβληματισμό και τη διερεύνηση του ανθρώπινου ψυχισμού, ενώ η τεχνολογία περνάει σε δεύτερη μοίρα. Λόγω της επιτυχίας του “Στάλκερ”, επίσης, το έργο τους θα γίνει ευρέως γνωστό και στη Δύση.

Διάσημο συγγραφικό δίδυμο εκείνης της εποχής ήταν και οι Γιερεμέι Ιούντοβιτς Παρνόφ και Μιχαήλ Τιχόνοβιτς Έμτσεφ. Γνωστότερο έργο τους, το μυθιστόρημα “Παγκόσμια Ψυχή” (1964), όπου ένας αυτότροφος βιολογικός ιστός που αναπτύσσεται στο Ινστιτούτο Τηλεπάθειας της Μόσχας μεταλλάσσεται και σχηματίζει σε μια κολοσσιαία βιομάζα, μέσω της οποίας διασυνδέονται τηλεπαθητικά όλοι οι άνθρωποι του πλανήτη. Επικρατεί χάος καθώς κάθε έννοια ατομικότητας καταργείται και τελικά όλες οι ξεχωριστές συνειδήσεις συγχωνεύονται σε μία συλλογική υπερσυνείδηση (την Παγκόσμια Ψυχή του τίτλου), ένα μετα-ανθρώπινο στάδιο της ανθρώπινης εξέλιξης.

Σημαντικός συγγραφέας της περιόδου υπήρξε και ο Ανατόλι Ντνιέπροφ (συγγραφικό ψευδώνυμο του Ανατόλι Πέτροβιτς Μίτσκεβιτς), με αρκετά διηγήματα επιστημονικής φαντασίας στο ενεργητικό του. Η γραφή του ξεχωρίζει για τη ζωντάνια και το χιούμορ της. Ασχολήθηκε με διάφορα ζητήματα, όπως η κυβερνητική, η τεχνητή νοημοσύνη, η γενετική μηχανική, ακόμα και η κοινωνική σάτιρα. Ενδεικτικά έργα του τα “Σιέμα” (1958), ένα διήγημα γύρω από τις απρόβλεπτες -και κωμικο-τραγικές- επιπτώσεις της ενσωμάτωσης της τεχνητής νοημοσύνης στα ανδροειδή, “Η Φόρμουλα της Αθανασίας” (1963), όπου ένας αδίστακτος επιστήμονας κατασκευάζει με τεχνητό τρόπο ανθρώπινα όντα και “Το Νησί των Καβουριών” (1958), με θέμα ένα πείραμα εξέλιξης ρομποτικών καβουριών σε κάποιο απομονωμένο νησί.

Το 1965 θα κάνει το λογοτεχνικό της ντεμπούτο με τη νουβέλα “Η Λεοπάρδαλη στην Κορυφή του Κιλιμάντζαρο” και η Όλγα Νικολάγεβνα Λαριόνοβα, μία από τις λίγες πετυχημένες γυναίκες συγγραφείς ε.φ. της Σοβιετικής Ένωσης. Άλλη γνωστή γυναικεία πένα ήταν η Βαλεντίνα Νικολάγεβνα Ζουράβλιοβα, σύζυγος του επίσης συγγραφέα ε.φ. Γκένριχ Αλτόφ. Σημαντικότερα διηγήματά της τα “Μέσω του Χρόνου” (1960), “Ο Άνθρωπος που Δημιουργούσε την Ατλαντίδα” (1963) και “Χιονογέφυρα πάνω από την Άβυσσο” (1971).

Η δημοτικότητα της ε.φ. στη σοβιετική κοινωνία των δεκαετιών του ’60 και του ’70 αντικατοπτρίζεται και στη μεγάλη παραγωγή σχετικών λογοτεχνικών έργων ειδικά για παιδιά και νέους. Κυρίαρχη μορφή στην παιδική λογοτεχνία ε.φ. υπήρξε ο Κυρ Μπουλίτσεφ (κατά κόσμον Ίγκορ Βσεβολοντοβιτς Μοζέικο), γνωστός για τη σειρά βιβλίων του “Οι Περιπέτειες της Αλίσα Σελέζνεβα”, με πρωταγωνίστρια την ομώνυμη ηρωίδα (η σειρά περιλαμβάνει περισσότερες από 50 νουβέλες και διηγήματα). Ο Μπουλίτσεφ συνέγραψε επίσης και βιβλία ε.φ. για ενήλικες, καθώς και σενάρια για κινηματογραφικές ταινίες και ταινίες κινουμένων σχεδίων του είδους.

Στα ενδιαφέροντα της εποχής, τέλος, συγκαταλέγεται και η πλούσια μεταφραστική παραγωγή δυτικών (βασικά αγγλόφωνων) έργων επιστημονικής φαντασίας. Η δημοσίευσή τους γινόταν κατά κύριο λόγο σε σχετικά λογοτεχνικά ή επιστημονικά περιοδικά και είχε ως συνέπεια την εξοικείωση του σοβιετικού αναγνωστικού κοινού με τους σημαντικότερους συγγραφείς της Δύσης και τα αξιολογότερα δείγματα γραφής τους.

ΤΟ ΤΕΛΟΣ

Η δεκαετία του ’80 αποτελεί φυσική προέκταση της χρυσής εποχής. Οι περισσότεροι από τους σπουδαίους συγγραφείς της προγενέστερης περιόδου παραμένουν δραστήριοι και το υψηλό επίπεδο διατηρείται, χωρίς να αλλάζει κάτι θεαματικά ως προς το ύφος ή τη θεματολογία των παραγόμενων έργων. Έτσι, οι Στρουγκάτσκι εξακολουθούν να εμπλουτίζουν το λογοτεχνικό τους σύμπαν με μυθιστορήματα όπως το “Τα Κύματα Σβήνουν τον Άνεμο” (1985), η Όλγα Λαριόνοβα βραβεύεται το 1987 για τη νουβέλα της “Η Σονάτα της Θάλασσας”, ενώ ακάθεκτος συνεχίζει να συγγράφει και ο ακατάβλητος Μπουλίτσεφ.

Το 1981 καθιερώνονται από την Ένωση Σοβιετικών Συγγραφέων και το περιοδικό “Ουράλσκι Σλεντόπιτ” τα ετήσια Βραβεία Αελίτα, η υψηλότερη διάκριση για σοβιετικούς συγγραφείς ε.φ. Πρόκειται για γεγονός σταθμό που υπογραμμίζει την αποδοχή και το αυξημένο κύρος του είδους εντός του σοβιετικού λογοτεχνικού κόσμου. Μάλιστα ο θεσμός θα επιβιώσει της διάλυσης της ΕΣΣΔ και τα βραβεία θα συνεχίσουν να απονέμονται μέχρι και σήμερα.

Το ουσιαστικό, βέβαια, από αυτήν την περίοδο είναι οι συγκλονιστικές καπιταλιστικές εξελίξεις στη Σοβιετική Ένωση, καθώς η χώρα διανύει τα τελευταία δραματικά χρόνια της ύπαρξής της. Ήδη από τα μέσα της δεκαετίας, οι πολιτικές της Περεστρόικα αντί να πετύχουν, όπως διατείνονταν, την ανασυγκρότηση της ΕΣΣΔ, αρχίζουν να την βυθίζουν σε μια άνευ προηγουμένου οικονομική και κοινωνική κρίση. Τα έτη 1989, 1990 και 1991 η χώρα ουσιαστικά αποσυντίθεται ως αποτέλεσμα της οικονομικής καταστροφής και της ανόδου των τοπικών εθνικισμών. Το ψυχορράγημά της θα τελειώσει στα τέλη του Δεκέμβρη του 1991, οπότε θα επισφραγιστεί και τυπικά η διάλυσή της.

Μαζί θα τελειώσει και η σοβιετική επιστημονική φαντασία, όχι γιατί παρήκμασε ή εκφυλίστηκε ως λογοτεχνικό είδος, αλλά γιατί έπαψαν να υπάρχουν η χώρα και το κοινωνικοοικονομικό σύστημα που την γέννησαν και την προσδιόρισαν. Ο πρόωρος και ξαφνικός θάνατός της άφησε πίσω του μια πλούσια κληρονομιά, με μοναδικά διαμάντια που περιμένουν ακόμα τον δυτικό αναγνώστη να τα ανακαλύψει. Αρκετοί συγγραφείς ε.φ. που αναδείχθηκαν κατά τη σοβιετική περίοδο παρέμειναν, φυσικά, ενεργοί και στα μετασοβιετικά χρόνια, με το έργο τους να εξακολουθεί, σε κάποιο βαθμό, να κουβαλάει τα χαρακτηριστικά της σοβιετικής σχολής ε.φ., όπως αυτά αποκρυσταλλώθηκαν κατά τη χρυσή εποχή της. Η ε.φ., όμως, στη Ρωσία και τις υπόλοιπες χώρες που προέκυψαν από τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης ανήκει σε διαφορετικό ιστορικό πλαίσιο, έχει διακριτά χαρακτηριστικά και απαιτεί ξεχωριστή κατάταξη.

Γιάννης Στολτίδης