Θόδωρος Γραμματάς – Μία αξιόλογη μελέτη του για την Ιστορία, τη Θεωρία και την Παιδαγωγία του Νεοελληνικού Θεάτρου

Εισαγωγικά:

Ο Θόδωρος Γραμματάς είναι Ομότιμος Καθηγητής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (Ε.Κ.Π.Α.), Φιλόλογος και Θεατρολόγος, Ιστορικός και Θεωρητικός του Θεάτρου. Πολυγραφότατος συγγραφέας, χαλκέντερος στις θεατρικές σπουδές, με υποδειγματικές μελέτες στο ενεργητικό του, οι οποίες αποδεικνύουν την εργατικότητά του και την ευρηματικότητά του σε ερευνητικό και μελετητικό επίπεδο. Η διεισδυτικότητά του και η βαθιά ανάλυσή του, σε συνδυασμό με την άκρως επιστημονική μεθοδολογία που ακολουθεί, δημιουργούς θεατρολογικές μελέτες μεγάλης αξίας, οι οποίες αποτελούν σημεία αναφοράς για τους σύγχρονους και μελλοντικούς ερευνητές. Ασφαλώς, και υπάρχουν και άλλοι αξιόλογοι θεατρολόγοι, οι οποίοι έχουν κυκλοφορήσει σημαντικές εκδόσεις για την ιστορία και τη θεωρία του θεάτρου. Ο Γραμματάς, έχω την πεποίθηση ότι αποτελεί μια από τις πιο ξεχωριστές  περιπτώσεις και από τις πιο εμβληματικές φυσιογνωμίες στο χώρο των θεατρικών σπουδών και της παιδαγωγικής του θεάτρου, αφού επιπροσθέτως έχει παρουσιάσει αξιοπρόσεκτα πονήματα για το Θέατρο για παιδιά και εφήβους ή όπως ο ίδιος το ονομάζει «Θέατρο για ανήλικους θεατές».

Εδώ, θα επιχειρήσουμε να παρουσιάσουμε ένα από τα τόσα και τόσα βιβλία του, με σκοπό να ενημερωθούν, όσο το δυνατό πληρέστερα οι φιλαναγνώστες και θεατρόφιλοι αναγνώστες, αλλά και όσοι φοιτητές και θεατρολόγοι, δεν έτυχε να τα γνωρίζουν και να τα έχουν διαβάσει.   

Εκ προοιμίου πρέπει να εξάρουμε την προσφορά και τη συμβολή των Εκδόσεων ΠΑΠΑΖΗΣΗ στον τομέα των Θεατρικών Σπουδών, οι οποίες έχουν εκδώσει πληθώρα σχετικών με το Θέατρο βιβλίων, τα περισσότερα των οποίων (45 βιβλία, περίπου) ανήκουν στις σειρές «Θεατρικοί Τόποι» και «Μεγάλοι Θεατρικοί Τόποι» που διευθύνει από το 2006 ο αξιόλογος Κριτικός, Ιστορικός και Μελετητής Θεάτρου, πολυγραφότατος συγγραφέας, Καθηγητής Φιλοσοφίας και Θεωρίας του Θεάτρου και του Δράματος του Ε.Κ.Π.Α. και νυν Πρόεδρος του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών, Γιώργος Πεφάνης.

Ένα δεύτερο βιβλίο του θα παρουσιάσουμε σε επόμενη βιβλιοπαρουσίασή μας και συγκεκριμένα το βιβλίο του: Το ελληνικό θέατρο στον 20ό αιώνα. Συμβολή στην ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου, Εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ, Αθήνα 2017 (Δεύτερη βελτιωμένη έκδοση), σχ. 0,28 Χ 0,21 εκατ., σελ. 639.

ΘΟΔΩΡΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΑΣ

ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΩΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ

Εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ, Αθήνα 2015, σχ. 0.21 Χ 0,14 εκατ., σελ. 732

Πρόκειται για ένα πολύ αξιόλογο επιστημονικό πόνημα, που αφορά το Θέατρο και την εγγενή κοινωνική πολιτισμική του υπόσταση.

Προηγείται ένας κατατοπιστικός και εμπεριστατωμένος «Πρόλογος» του συγγραφέα και ακολουθεί μια αναλυτική «Εισαγωγή» του, η οποία διαρθρώνεται σε 4 μέρη: «Όψεις και παράμετροι της έννοιας “θέατρο”» (σελ. 21-40), «Θεατρική και ιστορική πραγματικότητα. Συστήματα κατανόησης και μέθοδοι σκηνικής απόδοσης του πραγματικού» (σελ. 41-69), «Για μια υπέρβαση της παραδοσιακής Ιστορίας του θεάτρου. Προκλήσεις και διακυβεύματα» (σελ. 70-79) και «Μεθοδολογία έρευνας και δομή της εργασίας» (σελ. 79-89).

Στον «Πρόλογο» ο συγγραφέας παραθέτει αρκετές παραμέτρους του θέματος που διαπραγματεύεται και εκφράζει σκέψεις και ιδέες του για το κοινωνικό φαινόμενο του θεάτρου και τη διασύνδεσή του γενικότερα με τον πολιτισμό.

Για παράδειγμα, γράφει: «[…] το θέατρο ως πολυσημικό πολιτισμικό φαινόμενο και διαδραστικό σύστημα επικοινωνίας, ως καλλιτεχνικό δημιούργημα, κοινωνικό γεγονός και μορφοπαιδευτικό αγαθό, διαθέτει αυτή την ιδιαιτερότητα: συνιστά παράλληλα περιέχον αλλά και περιεχόμενο του πολιτισμού, ανάγλυφο αποτύπωμα και δείκτη της εξελικτικής πορείας του ανθρώπου από την πρωτόγονη, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης.» Θεωρεί ότι επιβάλλεται επιστημονικά να εξετάζουμε «την πολύπλευρη παρουσία του (σσ.: του θεάτρου) στην Ιστορία, στον Πολιτισμό και τελικά στον χρόνο.» «Από την άλλη να το εκλάβουμε ως κατεξοχήν πεδίο μορφοποίησης και δευτερογενούς  σημείωσης πράξεων και ενεργειών, σχέσεων και καταστάσεων που συντελέσθηκαν κατά το παρελθόν πραγματικά ή φαντασιακά, ατομικά ή συλλογικά και συναποτέλεσαν γεγονότα που προκάλεσαν την εξέλιξη του πολιτισμού, άρα να αναχθούμε στην Ιστορία, όπως αυτή αποδίδεται θεατρικά.»

Από τα μικρά αυτά αποσπάσματα αντιλαμβάνεται κάποιος τη φιλολογική και θεατρολογική θεωρητική γνώση του συγγραφέα, που μετατρέπεται σε έναν ωκεανό ανάλογο γνώσεων, προτάσεων, πληροφοριών, ιδεών και προβληματισμών σε ολόκληρο αυτό το πολυσέλιδο βιβλίο του. Είναι γεγονός ότι το βιβλίο δεν απευθύνεται στο ευρύ αναγνωστικό κοινό, διότι η γλώσσα και η ορολογία που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας είναι απρόσιτη ως προς την κατανόηση από τους πολλούς. Δεν πρόκειται δηλαδή για ένα εκλαϊκευμένο επιστημονικό βιβλίο, αφού αναλίσκεται με «σχολαστικότητα» στο κείμενο και στην ερμηνεία τους σε πολλά θεατρικά έργα, Είναι ένα βιβλίο θεωρητικής κατάρτισης και μελέτης των φοιτητών και ενγένει των θεατρολόγων, οι οποίοι γνωρίζουν ενπολλοίς αυτά τα ζητήματα, είναι υποχρεωμένοι ως επιστήμονες να τα μελετούν δια βίου και να ενημερώνονται γι’ αυτά, να προβληματίζονται από νέες ερμηνευτικές προσεγγίσεις, με υποχρέωση να αναζητούν εξέλιξη στη σκέψη και στον λόγο τους, καθώς και συνεχή εμπλουτισμό στο γνωστικό τους οπλοστάσιο σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο. Άλλωστε, οι θεωρητικές γνώσεις έχουν τεράστια δύναμη και ωφελιμότητα –και στην περίπτωση του θεάτρου– για την καλύτερη πρακτική δράση και δημιουργικότητα του κάθε επαγγελματία του χώρου (εκπαιδευτικού, σκηνοθέτη ή ηθοποιού). Αυτό δεν σημαίνει ότι το βιβλίο δεν είναι κατάλληλο να διαβαστεί από οποιονδήποτε –ειδικά θεατρόφιλο– και φιλομαθή αναγνώστη, ο οποίος επιθυμεί να εντρυφήσει θεωρητικά στον χώρο του θεάτρου και του πολιτισμού, αλλά και απλά να μάθει κάποια πράγματα, να απολαύσει τη σκέψη, τις ιδέες, την παροχή άπειρων πληροφοριών και γνώσεων, από ένα πολυμαθή και πολύπειρο Καθηγητή πανεπιστημίου, ο οποίος αναλώθηκε μια ζωή με εργατικότητα και συνέπεια στην έρευνα, μελέτη και κριτική του ελληνικού και παγκόσμιου θεατρικού ρεπερτορίου όλων των εποχών. 

Ακολουθεί το κυρίως σώμα του παρόντος επιστημονικού πονήματος, το οποίο αποτελείται από 7 κεφάλαια:

Κεφάλαιο 1:

«Ιερό και κοσμικό θέατρο: Το θέατρο ως τελετουργία και έντεχνη δημιουργία στην αρχαία Ελλάδα» (σελ. 91-165)

Κεφάλαιο 2:

«Από το άστυ στην κοινωνία: Το θέατρο ως κοινωνικό γεγονός» (σελ. 167-259)

Κεφάλαιο 3:

«Σκηνική δυναμική και ιδεολογική παρέμβαση: Το θέατρο ως όχημα αλλαγής του κόσμου» (σελ. 261-372)

Κεφάλαιο 4:

«Λαϊκό και έντεχνο στο θέατρο. Το θέατρο ως διασκεδαστική τέχνη» (σελ. 373-465)

Κεφάλαιο 5:

«Από το δραματικό κείμενο στη θεατρική παράσταση. Το θέατρο ως μνημονική καταγραφή» (σελ. 467-518)

Κεφάλαιο 6:

«Theatrum mundi: Το θέατρο ως εικονοποιημένος συμβολισμός» (σελ. 519-596)

Κεφάλαιο 7:

«Αντί επιλόγου: Theatrum perennis: Το θέατρο ως χρονούμενη πραγματικότητα» (σελ. 597-639)

Βέβαια, οι επικεφαλίδες των κεφαλαίων, αν και είναι ενδεικτικές για τη θεματολογία του βιβλίου, εντούτοις δεν βοηθούν τον επίδοξο αναγνώστη του βιβλίου να υποθέσει το περιεχόμενό του, την αξία και τη σημασία του. Θέλουμε να πούμε ότι στα ίδια τα κείμενα αναφέρονται, περιγράφονται, αναλύονται και ερμηνεύονται πολλά περισσότερα απ’ όσα μπορεί να υπονοήσει κάποιος διαβάζοντας τους τίτλους των κεφαλαίων τους. Ως ένα βαθμό αυτό είναι φυσικό και ισχύει για όλα τα βιβλία. Ο Ομ. Καθηγητής Θόδωρος Γραμματάς σε κάθε κεφάλαιο αναλύει λεπτομερώς και ερμηνεύει πάμπολλα θεατρικά έργα, συνδέοντάς τα με θεατρολογικές θεωρίες, με ιστορικά και πολιτισμικά ζητήματα, με την κριτική αποτίμησή τους και με την πλούσια παραστασιογραφία τους.

Θα σταθούμε για λίγο στο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 (Υποκεφάλαιο: «3.4. Προλεταριακό θέατρο»): «Σκηνική δυναμική και ιδεολογική παρέμβαση: Το θέατρο ως όχημα αλλαγής του κόσμου», για να ενημερώσουμε τους αναγνώστες μας ότι ο Γραμματάς είναι από τους ελάχιστους πανεπιστημιακούς θεατρολόγους, οι οποίοι ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με το «Προλεταριακό Θέατρο», με μελέτες τους και άλλα δημοσιευμένα κείμενά τους σε βιβλία ή σε συνέδρια. Υπογραμμίζουμε ότι ο Γραμματάς έχει εντρυφήσει στο θέμα αυτό αρκετά περισσότερο από άλλους. Θα παραθέσουμε ενδεικτικά ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα, σχετικό με τα προαναφερόμενα και δεν είναι φυσικά το μόνο: «Τα έργα αυτά (σσ.: του Προλεταριακού Θεάτρου) απευθύνονται σε ένα ομοιογενές κοινό, αυτό των προλετάριων, που παρακολουθούν το θέατρο όχι ως ψυχαγωγικό μέσο, αλλά ως όπλο κοινωνικής δράσης και στράτευσης. Το θέατρο μέσα από αυτή τη διαδικασία, μετατρέπεται από ευχάριστη, διασκεδαστική εκδήλωση κοσμικού και καλλιτεχνικού περιεχομένου, σε συμμετοχική δράση πάλης και διεκδίκησης των δικαιωμάτων μιας κοινωνικής τάξης, που καταγγέλλει τον αστικό κόσμο και το καπιταλιστικό σύστημα, εμψυχώνει τις αγωνιστικές διεκδικήσεις των εργαζομένων και επαγγέλλεται τη μελλοντική δικαίωσή της. Προβαίνει σε συνειδητοποίηση και ενεργοποίηση των μελών του προλεταριάτου και διευρύνει τα ιδεολογικά ερείσματα και της αξίες της σε ένα κύκλο προοδευτικών διανοούμενων και καλλιτεχνών, σπουδαστών και εργαζομένων, που συστρατεύονται με τους ταξικά συνειδητοποιημένους εργάτες στην επίτευξη του κοινού στόχου: την ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος και τη δημιουργία μίας νέας κοινωνίας που θα βασίζεται στη δικαιοσύνη, την ισότητα και την απουσία εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Με τη σημασία αυτή, το προλεταριακό θέατρο συνδέεται άμεσα με το “θέατρο προπαγάνδα”» 

Με αφορμή το «θέατρο προπαγάνδα», θα ήθελα να θέσω κάποια ερωτήματα για τον όρο «προπαγάνδα» (η οποία θέλει να συμβάλλει στην ενημέρωση του κοινού, αλλά προπάντων να συμβάλλει στη δραστική αλλαγή των πεποιθήσεών του, της ιδεολογίας του), τα οποία φυσικά δεν είναι ρητορικά: 

«Α. Η κομμουνιστική και η φασιστική/ναζιστική προπαγάνδα είναι ίδιας κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής πολιτικής αξίας και σημασίας; Ταυτίζονται αξιακά; 

Β. Δηλαδή, δεν υπάρχει καλή προπαγάνδα και κακή προπαγάνδα, όσον αφορά το κοινωνικό και ανθρωπιστικό αξιακό περιεχόμενό τους; 

Γ. Δεν είναι, άραγε, καλή η ιδεολογική προπαγάνδα για μια κοινωνία ειρηνική, δίκαιη, χωρίς  εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, χωρίς κοινωνικές ανισότητες, χωρίς βαρβαρότητα και θηριωδίες σε διεθνές επίπεδο είτε αυτές προέρχονται από το αστικό κράτος (καπιταλισμός/ιμπεριαλισμός), στα πλαίσια μιας δήθεν “ελευθερίας” και “δημοκρατίας”, είτε από μια φασιστική/ναζιστική δικτατορία (σε αντιδιαστολή με τη δικτατορία του προλεταριάτου, που όσοι ενδιαφέρονται ειλικρινά, μπορούν να μάθουν για την αξία και σημασία της); 

Δ. Δεν είναι κακή η ιδεολογική προπαγάνδα για μια κοινωνία εκμεταλλευτική, απάνθρωπη, με πολέμους, θηριωδίες, ανισότητες, αδικίες με αστικό ή φασιστικό/ναζιστικό πρόσημο;

Ε. Ταυτίζονται η επιστημονική μαρξιστική μεθοδολογία (Διαλεκτικός και Ιστορικός Υλισμός, επιστημονική θεωρία του Κομμουνισμού) με το αντιεπιστημονικό, μεταφυσικό ενπολλοίς, απάνθρωπο, φιλοπόλεμο, άδικο, εκμεταλλευτικό και βάρβαρο δόγμα του δήθεν φιλελεύθερου και δημοκρατικού αστικού κράτους (Καπιταλισμός/Ιμπεριαλισμός) και με το δόγμα της  φασιστικής/ναζιστικής ιδεολογίας και προπαντός της κοινωνικοοικονομικής πρακτικής της;»

Οι απαντήσεις, βέβαια, στα παραπάνω ερωτήματα, απαιτούν μελέτη όλων των πηγών (χωρίς βιβλιογραφικές μονομέρειες με αντίστοιχους αποκλεισμούς), με γνώμονα την κριτική και διαλεκτική επιστημονική μεθοδολογία, και χωρίς σκοπιμότητες από μέρους του μελετητή…

Και… άλλο είναι να παραθέτεις απλά, θεωρητικά ή ιστορικά στοιχεία (και αυτό είναι επιλήψιμο, επιστημονικά, ζήτημα) και άλλο να παίρνεις θέση, με γνώμονα κάποιες μονομερείς και συμπαθούσες ιδεολογικά από σένα βιβλιογραφικές πηγές, χωρίς επιστημονική και ιδεολογική αντιπαράθεση όλων των υφιστάμενων βιβλιογραφικών πηγών, θέτοντας σε διαλεκτική σχέση και σύγκρουση αντίθετες ιδεολογίες. 

Επίσης, άλλο είναι να επικρίνεις, ίσως σωστά και δικαιολογημένα, την αισθητική, τις τεχνικές, τη σκηνοθεσία, τη σκηνογραφία ή την ηθοποιία σε μια θεατρική παράσταση και άλλο να τα επικρίνεις συλλήβδην λόγω ιδεολογίας, χωρίς αισθητικά και επιστημονικά ερείσματα, χαρακτηρίζοντάς τα ως «προπαγάνδα» και ως «δόγμα για την τέχνη»… 

Στο σημαντικό αυτό υποκεφάλαιο, κατά τη γνώμη μας, μια και ο Θόδωρος Γραμματάς έχει μελετήσει επισταμένα το γνωστικό αντικείμενο που διαπραγματεύεται σε αυτό, γίνονται αναφορές, δίνονται ιστορικά στοιχεία ή ερμηνεύονται ζητήματα στα παρακάτω: «πολιτικό θέατρο», «θέατρο agit-prop», «επαναστατικό θέατρο», «θέατρο των μαζών», «επικό και διδακτικό θέατρο», «θέατρο προπαγάνδα», «ιησουίτικο θέατρο» κ.ά. Έτσι, δίνονται ιστορικές πληροφορίες για καλλιτεχνικές και θεατρικές δραστηριότητες του προλεταριακού και επαναστατικού θεάτρου σε διάφορες χώρες του δυτικού κόσμου και στην Ελλάδα. Αναλύονται ο «σκοπός» ενός τέτοιου είδους θεάτρου, τα «θέματα και η ιδεολογία» των έργων και καταγράφονται οι «συντελεστές της παράστασης»    

Το βιβλίο κλείνει με τα εξής κείμενα:

Μια σύνοψη-περίληψη του συνολικού κειμένου του, στην αγγλική γλώσσα, μια πλούσια Βιβλιογραφία αποτελούμενη από ξενόγλωσσα (περισσότερα από 620, από τα οποία ορισμένα είναι μεταφρασμένα στην ελληνική γλώσσα) και ελληνόφωνα (περισσότερα από 100) άρθρα, δοκίμια και βιβλία, ένα Ευρετήριο Ονομάτων, ένα Ευρετήριο Τίτλων (θεατρικών έργων) και την Εργογραφία του συγγραφέα.

Ένα σημαντικό βιβλίο, που προτείνουμε μεν να διαβαστεί από φοιτητές, θεατρολόγους και ανθρώπους του θεάτρου, ειδικότερα, με περίσκεψη, προβληματισμό και περαιτέρω επιστημονική και ιδεολογική αναζήτηση και εξέταση δε, κατά σημεία του κειμένου του. Πρόκειται για μια θεατρική «εγκυκλοπαίδεια», όπου ο αναγνώστης θα μάθει χιλιάδες θέματα, πρόσωπα, δράσεις, ιδέες και όλα ενταγμένα στον ιστορικό περίγυρό τους και σε μια ατμόσφαιρα που παραπέμπει στις θεατρικές αίθουσες και σκηνές. Το ίδιο ακριβώς ισχύει και για το επόμενο βιβλίο του, το οποίο όμως αναφέρεται στην ελληνική θεατρική πραγματικότητα στον 20ό αι.