Εμίρ Κουστουρίτσα: «Πάντα αισθάνομαι σαν το κερί που καίει σκορπώντας φως για τους ανθρώπους…»
“Την Ιστορία την γράφουν οι νικητές και τις πιο πολλές φορές λένε ψέματα για να υποστηρίξουν το αφήγημά τους. Το έχουμε δει στη Γιουγκοσλαβία, στον πόλεμο στην Ουκρανία και τώρα στη Γάζα… Πόσες χιλιάδες παιδιών έχουν σκοτωθεί… Και όμως, οι κυβερνήσεις ούτε ψελλίζουν κάτι…”
Ο σημαντικότερος εν ζωή σκηνοθέτης των Βαλκανίων… Από την πρώτη του κιόλας ταινία, «Θυμάσαι την Ντόλυ Μπελ;», το 1981, φανέρωσε το ταλέντο του κερδίζοντας το Χρυσό Λιοντάρι της Βενετίας, ενώ το 1985 απέσπασε τον πρώτο του Χρυσό Φοίνικα στις Κάννες για το «Ο μπαμπάς λείπει ταξίδι για δουλειές». Ακολούθησαν τα «Arizona Dream», «Underground», με το οποίο κέρδισε τον δεύτερο Χρυσό Φοίνικά του, «Ασπρος γάτος μαύρη γάτα», «Ιστορίες σε σούπερ 8», «Μαραντόνα» και τόσα άλλα. Οι ταινίες του κινούνται στον χώρο του «μαγικού» ρεαλισμού με ένα άγγιγμα σουρεαλισμού. Γίνονται το όχημα για να γνωρίσουμε πλευρές της Ιστορίας της χώρας του και όλων των Βαλκανίων.
Ο λόγος για τον μεγάλο Σέρβο σκηνοθέτη Εμίρ Κουστουρίτσα, ο οποίος έδωσε συνέντευξη στον «Ριζοσπάστη». Ο χειμαρρώδης λόγος του κινείται ανάμεσα στην Τέχνη, στην Ιστορία, στην πολιτική. Δεν διστάζει να πάρει θέση για ό,τι συμβαίνει γύρω μας ασκώντας κριτική σε αυτούς που ασκούν την εξουσία χωρίς να φοβάται τις επιπτώσεις. Ακόμα και αν δεν συμφωνεί κανείς σε όλα μαζί του δεν μπορεί να μην παραδεχτεί ότι είναι ένας εξαιρετικά γοητευτικός και ενδιαφέρων συνομιλητής.
Η αρχή
Με τον κινηματογράφο ξεκίνησα να ασχολούμαι όντας ακόμα μαθητής Γυμνασίου. Με καθόρισαν δύο πράγματα. Ο καλύτερος φίλος του πατέρα μου ήταν σκηνοθέτης «παρτιζάνικων» ταινιών, ταινίες με ιδεολογικό περιεχόμενο αλλά και δράση (σ.σ. πολεμικές ταινίες που δημιουργήθηκαν στη Γιουγκοσλαβία την περίοδο 1960 – 1980, το κύριο χαρακτηριστικό των οποίων ήταν ότι διαδραματίζονταν την περίοδο του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου). Επίσης, ζούσα στην περιφέρεια του Σαράγεβο. Με κέντριζαν οι άνθρωποι που η κοινωνία βάζει στο περιθώριο. Οι αδύναμοι, οι φτωχοί, οι Τσιγγάνοι γέμιζαν την καρδιά μου με συμπόνια και μου δημιουργούσαν την ανάγκη να είμαι καλός με τους άλλους ανθρώπους.
Ετσι, αγόρασα μια μικρή κάμερα Super 8. Εκανα και δύο ταινίες μικρού μήκους, οι οποίες κέρδισαν στον διαγωνισμό ερασιτεχνικών ταινιών στη Βοσνία. Είπαν ότι είμαι πολύ ταλαντούχος. Δεν ήξερα τι σημαίνει αυτό, ήξερα όμως ότι ήμουν πολύ τυχερός να έχω μία θεία που ζούσε στην Πράγα. Ετσι, ως συγγενής της, πήγα στην Πράγα και προετοιμάστηκα για το πρώτο μου πραγματικό βήμα στον κινηματογράφο. Παραδόξως, τα πήγα πολύ καλά στις κύριες εξετάσεις, ήμουν ο καλύτερος μεταξύ όλων των φοιτητών που μπήκαν στη Famu.
Δεν είναι εύκολο να κάνεις ταινίες. Να αναπαριστάς τη ζωή με όλα τα υλικά στοιχεία και ταυτόχρονα να υποδηλώνεις την προσωπικότητα κάποιου είναι πολύ περίπλοκο. Επρεπε να μάθω πώς να κινούμαι με την κάμερα. Θυμάμαι, όταν μπήκα στον άδειο χώρο του στούντιο και με ρώτησαν τι είδους παράθυρο θέλω, πού θέλω να είναι η πόρτα, αν ο χώρος θα έχει ψηλό ή χαμηλό ταβάνι, αν το δωμάτιο ανήκει σε πλούσιους ή φτωχούς… Γύρισα σπίτι μου και αναρωτήθηκα γιατί μου έκαναν όλες αυτές τις ερωτήσεις. Τότε κατάλαβα ότι έπρεπε να δημιουργήσω έναν εντελώς νέο κόσμο…
Μπαίνοντας στην ουσία του κινηματογράφου αντιλήφθηκα ότι έπρεπε να φροντίζω κάθε λεπτομέρεια, γιατί όλα έχουν σημασία. ‘Ο,τι κάνεις στον κινηματογράφο, ακόμα και αν βρεθείς σε έναν χώρο που είναι ήδη διαμορφωμένος, πρέπει να αντικατοπτρίζει την εικόνα του χαρακτήρα που τοποθετείς εκεί. Πρέπει να έχεις τον απόλυτο έλεγχο. Μόνο τότε δεν αφήνεις κανέναν να παρέμβει στην ταινία και να κάνει κάτι που δεν είναι εσύ. Ετσι, με το να είσαι ο εαυτός σου, ανακαλύπτεις ολόκληρο το σύμπαν των πραγμάτων που υπάρχουν στην ανθρωπότητα.
Το να μάθω κινηματογράφο ήταν μια αργή και ήσυχη διαδικασία αλλά επιτυχημένη, θα μπορούσα να πω, κι αυτό οφείλεται στο πείσμα και τη δύναμη που κληρονόμησα από τη μητέρα μου.
Ρενουάρ, Ταρκόφσκι και Φελίνι
Υπήρξαν πολλοί σκηνοθέτες που με ενέπνευσαν.
Ο σημαντικότερος για τη διαμόρφωση της γλώσσας μου ήταν ο Ζαν Ρενουάρ, ο παλιότερος εκπρόσωπος του ποιητικού ρεαλισμού και, κατά τη γνώμη μου, ο καλύτερος σκηνοθέτης όλων των εποχών.
Φιλοσοφικά, επηρεάστηκα πολύ από τον Αντρέι Ταρκόφσκι και ιδιαίτερα από την ταινία του «Αντρέι Ρουμπλιόφ».
Η κοντινότερη όμως προσωπικότητα σε μένα ήταν ο Φεντερίκο Φελίνι. Σε όλες τις ταινίες του υπάρχει ένα μείγμα θλίψης και χαράς. Μας έδειξε πως, αν θες να κάνεις κινηματογράφο, πρέπει να κρατάς μια απόσταση από την πραγματικότητα, ακόμα και αν λειτουργείς μέσα στον ρεαλισμό. Σίγουρα, όμως, πρέπει να έχεις τη δική σου σφραγίδα. Από εκείνον έμαθα πώς να δημιουργώ την αλληλουχία, πώς να είμαι σε θέση να δημιουργήσω κάτι που ταυτόχρονα είναι ελκυστικό και αστείο και σοβαρό, πώς να συνδυάζω διαφορετικούς χαρακτήρες σε έναν χώρο.
Το μέλλον του κινηματογράφου
Ο κινηματογράφος θα μπορούσε να επιβιώσει σε πολλές μορφές. Ναι, θα μπορούσε να επιβιώσει και σε ένα κινητό τηλέφωνο.
Αυτό που κινδυνεύει είναι ο κινηματογράφος ως συλλογική πράξη, ως συλλογικό βίωμα. Η παρακολούθηση της ταινίας στην αίθουσα κάνει τους ανθρώπους να αισθάνονται μαζί, να γελούν ή να κλαίνε μαζί και να συνεχίζουν να έχουν κοινή εμπειρία και έξω από τον κινηματογράφο. Το πρόβλημα είναι ότι οι άνθρωποι δεν κατανοούν ότι η συναισθηματική ζωή αξίζει αυτό το ταξίδι στο σινεμά, όπου αν κάποιος κλάψει και αν κάποιος χαμογελάσει σε επηρεάζει. Φοβάμαι ότι και στην Αθήνα θα μείνουν οι πολυκινηματογράφοι μέσα στα μεγάλα καταστήματα. Και αυτό θα γίνει ακριβώς «για να εξισωθεί το να αγοράσεις τζιν με το να αγοράσεις εισιτήριο για το σινεμά».
Οι πλατφόρμες έχουν τεράστιο αντίκτυπο στην ιδεολογία των ανθρώπων και κοστίζουν λιγότερα χρήματα από το να πας στον κινηματογράφο. Και αυτό θα είναι δυστυχώς το κρίσιμο σημείο γιατί οι άνθρωποι πάντα θα σταθμίζουν το κόστος, λόγω των συνθηκών. Η γλώσσα του κινηματογράφου έχει αλλάξει, όπως και η αντίληψη των ανθρώπων έχει αλλάξει. Παρακολουθώντας στην οθόνη του σπιτιού τους, νιώθουν ότι έχουν κυριαρχία επάνω στην ταινία, σταματώντας την όποτε τους αρέσει.
Το κυριότερο όμως είναι ότι οι σημερινοί σκηνοθέτες δεν έχουν την πεποίθηση πως ο κόσμος μπορεί να αλλάξει και με την κάμερα και τις ταινίες. Τα κεφάλαια που χρηματοδοτούν τον κινηματογράφο θέτουν τις παραμέτρους για το τι είδους ταινία θα είναι, ποια ζητήματα θα θίξει, πολύ πριν ξεκινήσει να γράφεται το σενάριο. Με τον πλέον απροκάλυπτο τρόπο η ελευθερία της απόφασης έχει περάσει από τους δημιουργούς στους παραγωγούς.
Ο κυρίαρχος κινηματογράφος, αυτός που λέμε mainstream, δεν δέχεται πως υπάρχει κάποιο πρόβλημα στην ανθρωπότητα. Δεν δέχεται τις κοινωνικές τάξεις, δεν μιλάει για την εργατική τάξη. Παρότι ο πλούτος της θεματολογίας είναι τεράστιος και τα πάντα εκρήγνυνται, ο κινηματογράφος δεν ακολουθεί…
Οι Κάννες, η λογοκρισία και το ξαναγράψιμο της Ιστορίας
Η λογοκρισία στην Τέχνη πάντα υπήρχε. Τώρα, βέβαια, έχει γιγαντωθεί.
Εμένα προσωπικά έχουν απαγορευτεί οι ταινίες μου σε διάφορα Φεστιβάλ. Τουλάχιστον, όμως, είχα τη μουσική μου, τους The no smoking orchestra και έτσι δεν είχα ανάγκη. Κάναμε πάνω από 1.000 συναυλίες σε όλο τον κόσμο σε διάστημα 24 ετών.
Οταν έκανα την ταινία μου «On the Milky Road» και την έστειλα στις Κάννες, οι διοργανωτές δεν μου απάντησαν ποτέ… Τι έγινε μετά; Στην 75η επέτειο, νομίζω, μου έστειλαν επίσημη πρόσκληση από το Φεστιβάλ Καννών. Ημουν έτοιμος να πάω. Μετά σκέφτηκα ότι αν πάω θα πουν «είναι καλό παιδί» και ότι παραδέχομαι πως ο λόγος που δεν προβλήθηκε στις Κάννες είχε σχέση με το ότι δεν ήταν καλή η ταινία και όχι με τις πεποιθήσεις μου. Αποφάσισα να μην πάω, καθώς έμαθα ότι θα είναι καλεσμένος ο Ζελένσκι, στον οποίο θα δινόταν και ευκαιρία να μιλήσει για 10 λεπτά. Δεν βρίσκω καμία σύνδεση μεταξύ του Ζελένσκι και του «σιναφιού» μας. Αν πήγαινα, θα σήμαινε ότι συμφωνώ με τα όσα έλεγαν για τον πόλεμο στην Ουκρανία.
Αυτό που με τρομάζει είναι η απροκάλυπτη προσπάθεια που γίνεται τις τελευταίες δεκαετίες από τις ΗΠΑ και τη Δύση, για να πείσουν την ανθρωπότητα ότι αυτοί απελευθέρωσαν την Ευρώπη από τους ναζί. Ολοι όμως ξέρουμε ότι ο Κόκκινος Στρατός είναι αυτός που απελευθέρωσε την Ευρώπη. Οι Ρώσοι έχασαν πάνω από 20 εκατομμύρια σε αυτόν τον πόλεμο τσακίζοντας τον Χίτλερ και απελευθερώνοντας τα 2/3 της Ευρώπης. Στη Σερβία αυτή η αναθεώρηση της Ιστορίας δεν μπορεί να προχωρήσει πολύ εύκολα γιατί είχαμε πολλά θύματα στον αγώνα αυτόν, παρ’ όλα αυτά εδώ και καιρό δεν γιορτάζεται η Μέρα της Νίκης.
Την Ιστορία την γράφουν οι νικητές και τις πιο πολλές φορές λένε ψέματα για να υποστηρίξουν το αφήγημά τους. Το έχουμε δει στη Γιουγκοσλαβία, στον πόλεμο στην Ουκρανία και τώρα στη Γάζα… Πόσες χιλιάδες παιδιών έχουν σκοτωθεί… Και όμως, οι κυβερνήσεις ούτε ψελλίζουν κάτι… Γιατί; Θα δανειστώ τα λόγια ενός Αμερικανού πολιτικού, του Ρόμπερτ Κένεντι. Το Ισραήλ είναι μια αμερικανική πλατφόρμα για να προσγειώνονται τα αεροπλάνα μας και να υπερασπίζονται τα αμερικανικά συμφέροντα…
«Εγκλημα χωρίς τιμωρία» είναι ο τίτλος της νέας ταινίας που προετοιμάζω και θα γυριστεί στη Ρωσία. Βασίζεται στο μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι, με μια αλλαγή στον τίτλο, γιατί πιστεύω ότι τα περισσότερα εγκλήματα που γίνονται σήμερα στον κόσμο δεν τιμωρούνται… Συζητώ για ακόμα δύο ταινίες. Η μία θα διαδραματίζεται στον Μεσαίωνα και αφορά τους γιατρούς που θεράπευαν με υλικά της φύσης και η άλλη αναφέρεται στον Τζορντάνο Μπρούνο και θα γυριστεί στη Γαλλία και την Ιταλία. Ελπίζω τουλάχιστον να γίνουν οι δύο από τις τρεις, αν όχι και οι τρεις.
Οπως και εσείς
Οι αληθινοί καλλιτέχνες στέκονται πάντα στο πλευρό του δίκιου και της αλήθειας…
Οσο για εμένα… Πάντα αισθάνομαι σαν το κερί που καίει σκορπώντας φως για τους ανθρώπους που είναι γύρω του, όπως εσείς άλλωστε…
Η συνέντευξη είναι αναδημοσίευση από τον «Ριζοσπάστη του Σαββατοκύριακου» 2 – 3 Δεκέμβρη.
