Το χρονικό της καταστροφής των Εβραϊκών Κοινοτήτων στην Ελλάδα

Όταν οι Γερμανοί εισβάλλουν στην Ελλάδα, τον Απρίλη του 1941, η απόφαση της εξόντωσης των Εβραίων έχει ήδη ληφθεί, από τον Δεκέμβριο. Ωστόσο τα αντί-εβραϊκά μέτρα επιτείνονται σταδιακά και η εκτόπιση των Εβραίων ξεκινά τον Μάρτιο του 1943.

Πρέπει να σημειωθεί ότι οι Εβραίοι από τις πρώτες μέρες της Κατοχής έζησαν μαρτυρική ζωή. Από το καλοκαίρι του 1941 έγιναν μαζικές συλλήψεις Εβραίων που στάλθηκαν σε καταναγκαστική εργασία. Πολλές φορές οι εβραϊκές Κοινότητες αναγκάστηκαν να καταβάλλουν τεράστια χρηματικά ποσά, είτε ως πρόστιμα, είτε για να απαλλαγούν από την καταναγκαστική εργασία. Αλλά μόλις πλήρωναν ένα ποσό, ζητιόταν άλλο με διαφορετικό πρόσχημα.

Ο Διωγμός των εβραϊκών Κοινοτήτων ξεκίνησε από τη Θεσσαλονίκη – άλλοτε Σαλονίκη – την μεγαλύτερη ιστορική εβραϊκή Κοινότητα, που είχε από χρόνια ταυτιστεί με την Ιστορία της πόλης. 

Η πολυπολιτισμική πόλη της Θεσσαλονίκης με τον έντονο εβραϊκό χαρακτήρα της έγινε γνωστή ως «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων» και «Μητέρα του Ισραήλ», όχι μόνο λόγω του μεγάλου εβραϊκού πληθυσμού της, της σημαντικής θέσης στην οικονομική ζωή της πόλης, αλλα και λόγω της συμμετοχής στην πνευματική της ανάπτυξη, την ίδρυση ραβινικών σχολών, βιβλιοθηκών και σε άλλες δραστηριότητες κουλτούρας και τέχνης.

Παραμονές του Β´Παγκοσμίου Πολέμου, ο εβραϊκός πληθυσμός της Θεσσαλονίκης ήταν ο πολυπληθέστερος εβραϊκός πληθυσμός της Ελλάδας. Εξακολουθούσαν να έχουν μια σημαντική θέση στην οικονομία και τη ζωή της πόλης με τη συμμετοχή τους στα κινήματα, να υπομένουν τα ίδια δεινά με τους συμπολίτες τους στο διάστημα του Πολέμου και της Κατοχής, τουλάχιστον πριν να αρχίσουν τα “έκτακτα μέτρα” μόνο για αυτούς.

Όταν ο γερμανικός στρατός εισβάλλει στη Θεσσαλονίκη -9 Απρίλη 1941- ζούσαν περίπου 56.000 Εβραίοι Σεφαραδίτες, οι πρώτοι που αντιμετώπισαν την γερμανική Κατοχή και οι πρώτοι που εκτοπίστηκαν σχεδόν στο σύνολό τους. Γλίτωσαν όσοι ξέφυγαν στο βουνό.

Τα πρώτα επίσημα ναζιστικά μέτρα εναντίον των Εβραίων της Θεσσαλονίκης εφαρμόστηκαν το Σάββατο της 11ης Ιουλίου του 1942, με διαταγή του Γερμανού στρατιωτικού διοικητή βορείου Ελλάδας Κουρτ φον Κρενσκι, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Απογευματινή». Όλοι οι άρρενες Εβραίοι κλήθηκαν απο τις γερμανικές αρχές να συγκεντρωθούν στην Πλατεία Ελευθερίας, στο κέντρο της πόλης, ώστε να είναι διαθέσιμοι για καταναγκαστική εργασία. Μόλις καταγράφηκαν, 2.000-3.000 άτομα απεστάλησαν σε διάφορες τοποθεσίες στην Ελλάδα. Η διεύθυνση οδοποιίας υπό τον Ιωσήφ Μύλλερ κατασκεύαζε στρατιωτικούς δρόμους για τους Γερμανους με την εκμετάλλευση αυτών των Θεσσαλονικέων Εβραίων ως «δωρεάν εργατών». Οι εργάτες μεταφέρονταν σε προορισμούς κοντά στη Θεσσαλονίκη υπό την επίβλεψη της γερμανικής και της ελληνικης αστυνομίας.

Τα καταναγκαστικά έργα διευθύνονταν από εφέδρους αξιωματικούς του ελληνικού στρατού, υπό την επίβλεψη Ελλήνων μηχανικών και ενός μόνον υπευθύνου της στρατιωτικής γερμανικής τεχνικής υπηρεσίας οδοποιίας. Η πολύωρη εργασία -πάνω από 10 ώρες την ημέρα-, η καλοκαιρινή ζέστη και η έλλειψη στοιχειωδών μέσων υγιεινής και φαρμάκων συνέβαλαν στη διάδοση επιδημιών, ασθενειών και στην αύξηση των ποσοστών θανάτων.

Το «Μαύρο Σάββατο» παραμένει ένα ορόσημο για την Ιστορία της Θεσσαλονίκης, για την Ιστορία της Εβραϊκής Κοινότητας, για την οικονομική Κατοχική Ιστορία, για το ζήτημα της «υποχρεωτικής εργασίας», το ενδιαφέρον για τα εβραϊκά περιουσιακά στοιχεία, την καταλήστευση της μεγάλης κινητής και ακίνητης περιουσίας τους, για τα φυλετικά μέτρα και την επίθεση ενάντια στην ανθρώπινη προσωπικότητα.

Ακολούθησε η καταστροφή της πανάρχαιας εβραϊκής νεκρόπολης, στις 6 Δεκέμβρη 1942, που ανέδειξε την συνεργασία των ελληνικών αρχών με τις γερμανικές αρχές κατοχής και τον απαθή, αδιάφορο ρόλο της Εκκλησίας, των χριστιανών πολιτών στην καταστροφή του «ιερού τόπου» του «άλλου».

Τα γεγονότα της Πλατείας Ελευθερίας και του Εβραϊκού νεκροταφείου έδειξαν τον δρόμο: Οι Εβραίοι έγιναν αντικείμενο πολλαπλών πιέσεων, ταπεινώσεων και εξουθενωτικών μέτρων. Οι γερμανικές αρχές αντιλήφθηκαν ότι μπορούσαν να προχωρήσουν στην εφαρμογή του σχεδίου της «Τελικής Λύσης» χωρίς τον φόβο της κοινής γνώμης.

Οι κατασταλτικές εντολές ανακοινώθηκαν στις 8 Φλεβάρη 1943 – με την άφιξη των εκτελεστών του ναζιστικού σχεδίου Dieter Wisliceny και Αlois Brunner – που έπρεπε να εφαρμοστούν μέχρι τις 25 Φλεβάρη: Οι Εβραίοι εκδιώχθηκαν από τα σπίτια τους, παρέδωσαν τον εξοπλισμό τους στις αρχές Κατοχής, τους απαγόρευσαν να ανοίγουν τα καταστήματά τους, τους περιόρισαν σε πέντε εβραϊκές συνοικίες – που μετατράπηκαν σε γκέτο – και υποχρεώθηκαν να φέρουν πάνω τους το διακριτικό κίτρινο αστέρι.

Η συνοικία βαρώνου Χιρς κοντά στο σιδηροδρομικό σταθμό, μετατράπηκε λόγω της θέσης της, σε στρατόπεδο συγκέντρωσης απομονωμένο από τον υπόλοιπο πληθυσμό. Το πρώτο τρένο με τους Θεσσαλονικείς Εβραίους ξεκίνησε στις 15 Μάρτη 1943. Με 18 συρμούς, που ακολούθησαν, 48.533 άτομα εκτοπίστηκαν από την πόλη ως τις 10 Αυγούστου του ίδιου έτους. Από αυτά 37.787 δολοφονήθηκαν στους θαλάμους αερίων λίγο μετά την άφιξή τους στο Μπιρκενάου.

Οι περισσότεροι από τους υπόλοιπους πέθαναν ή εκτελέστηκαν στο Άουσβιτς. Όσοι ξεπέρασαν την “πρώτη επιλογή“ βίωσαν μεγάλη φρίκη: Μην καταλαβαίνοντας γερμανικά ή γίντις, τις γλώσσες που μιλούσαν οι περισσότεροι από τους άλλους Εβραίους, επιλέγονταν για τις σκληρότερες εργασίες. Προερχόμενοι από ένα εύκρατο κλίμα, υπέφεραν στην παγωνιά της Πολωνίας. Αρρώστιες, υποσιτισμός, ιατρικά πειράματα, σκληρές τιμωρίες, βαριά εργασία, συμπεριλαμβανομένης αυτής στα κρεματόρια, επέφεραν τον θάνατο. Επέζησαν μόλις 1950 Θεσσαλονικείς Εβραίοι (4%).

Την ίδια μοίρα με τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης είχαν οι 4.200 Εβραίοι, που ζούσαν στα εδάφη της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, τα οποία είχαν καταληφθεί από τους Βούλγαρους, δηλαδή των Κοινοτήτων Αλεξανδρούπολης, Κομοτηνής, Ξάνθης, Καβάλας, Δράμας, Σερρών, και των νησιών Θάσου και Σαμοθράκης, εκτοπίστηκαν αρχές Μάρτη 1943 και θανατώθηκαν στο στρατόπεδο εξόντωσης της Τρεμπλίνκα.

Επίσης, οι Εβραίοι των περιοχών Φλώρινας, Καστοριάς, Βέροιας, Σουφλίου, Διδυμότειχου, Νέας Ορεστιάδας και Ιωαννίνων.

Παρά ταύτα επέδρασε αρνητικά το γεγονός οτι οι Εβραίοι της Κοινότητας των Ιωαννίνων ανέκαθεν ζούσαν σε ξεχωριστή συνοικία, “τα Οβραιϊκα”, οπως διηγείται ο Δ. Χατζής στο βιβλίο του, «Το τέλος της μικρής μας πόλης».

Στις 25 Μαρτίου 1944, 1860 Εβραίοι – το 95% των εγγεγραμμένων στην Κοινότητα – με 80 φορτηγά, οδηγήθηκαν στο στρατόπεδο της Λάρισας και από εκεί στο Άουσβιτς. Οι Γιαννιώτες, που επέζησαν, κατέληξαν στο Μπλοκ 27 του Μπιρκενάου μαζί με Εβραίους της Κέρκυρας, της Θεσσαλονίκης, της Αθήνας.

Η εφημερίδα «Αγωνιστής» κατήγγειλε τον μαζικό διωγμό των Γιαννιωτών Εβραίων: «Τα χιτλεροφασιστικα καθάρματα, τη νύχτα της 24ης προς την 25η Μαρτίου άρπαξαν σαν γκάνγκστερς τις εβραϊκες οικογένειες της πόλης μας και τους μετέφεραν, αφού λήστεψαν τα υπάρχοντά τους, σε άγνωστη κατεύθυνση. […] Το ΕΑΜ Ιωαννίνων διαμαρτυρόμενο κυκλοφόρησε μια προκήρυξη, στην οποία καταγγέλει το έγκλημα των Γερμανών και καλεί το χριστιανικό πληθυσμό να εκδηλώσει την αλληλεγγυη του στο κατατρεγμένο εβραϊκό στοιχείο».

Διαπιστώνεται ότι η ισχυρή Ισραηλιτική Κοινοτική Οργάνωση, που τόσες φορές στο παρελθόν είχε βοηθήσει τους Εβραίους να ξεπερνούν τις δυσκολίες, αυτή τη φορά όχι μόνο δεν εμπόδισε την υλοποίηση των γερμανικών σχεδίων, αλλα την διευκόλυνε.

 Οι Γερμανοί χρησιμοποιούσαν συμβούλια και οργανώσεις των Εβραίων ενώ, συχνά, όπου δεν υπήρχαν ανάλογοι θεσμοί, είχαν συμβάλλει οι ίδιοι στη δημιουργία οργανισμών «αγαθοεργίας», που διοικούνταν από Εβραίους προκρίτους οι οποίοι, με το πρόσχημα της παροχής βοήθειας στους δικούς τους, επέτρεψαν τον καλύτερο έλεγχο και στη συνέχεια τη σύλληψη και εκτόπιση τους.

Επίσης, αυτό που συνάγεται – από τις ανακριτικές έρευνες της εκτόπισης των Εβραίων από την Ελλάδα το 1944 – είναι ότι οι ένοχοι, οι υπεύθυνοι για την «τελική λύση» του εβραϊκού ζητήματος γνώριζαν την “μοίρα” των Εβραίων και την διαδικασία εξόντωσής τους. Οι αυτουργοί και οι συνεργοί τους, φυσικά,την ενέκριναν επειδή είχαν σταθερή εθνικοσοσιαλιστική πεποίθηση και έβλεπαν θετικά αυτή την κοσμοθεωρία. Όσοι ανακρίθηκαν, απαρνήθηκαν τα εγκλήματα και χρησιμοποίησαν την τακτική αποσιώπησης, άγνοιας και εξωραϊσμού της υπόθεσης με ασύστολα ψέματα.

Η ιστορικός Ρένα Μολχο -για τα φαινόμενα “δωσιλογισμού” και συνεργασίας με τις ναζιστικές αρχές – γράφει: «Όσο επώδυνη και να είναι για όλους η σαφής καταγραφή στοιχείων για τον ελληνικό δωσιλογισμό, είναι εν τέλει απαραίτητη για να περιοριστούν οι ευθύνες σε εκείνους τους Έλληνες που βοήθησαν στην εξόντωση των Εβραίων συμπατριωτών τους».

Αποκαλύφθηκε επίσης ότι το μεγάλο σχέδιο του ναζισμού – ενοποίησης του ευρωπαϊκού καπιταλιστικού συστήματος η «Νέα Ευρώπη» – όπως εφαρμόστηκε την εποχή της πολιτικής του κυριαρχίας (1933 – 1945) – ήταν μια επιχείρηση καταλήστευσης, υποδούλωσης λαών, γενοκτονίας, ένα άδικο καθεστώς: με τον αντιεβραϊσμό και αντικομμουνισμό του διέλυσε τον ιστό της ελληνικής κοινωνίας, κατέστρεψε τις Εβραϊκές Κοινότητες στον ελλαδικό αλλά και στον ευρωπαϊκό χώρο. 

Ιωάννα ΚΩΤΣΙΑΒΡΑ