Μαργαρίτα Φρονιμάδη – Ματάτση: Τα κορίτσια του πορτμπαγκάζ και άλλα διηγήματα

ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΦΡΟΝΙΜΑΔΗ-ΜΑΤΑΤΣΗ

Τα κορίτσια του πορτμπαγκάζ

και άλλα διηγήματα (1)

Εκδόσεις ΚΑΤΑΓΡΑΜΜΑ, Κόρινθος 2024, σχ. 0, 21 Χ 0,14 εκατ., σελ. 110

Ευχαριστώ θερμά τη φίλη Μαργαρίτα Φρονιμάδη-Ματάτση,  αξιόλογη ποιήτρια και πεζογράφο, για την τιμή που μου έκανε να με προσκαλέσει στην παρούσα εκδήλωση για να εκφράσω τις απόψεις μου για το παρουσιαζόμενο βιβλίο της.

Θα ξεκινήσω με ένα απόσπασμα από τον περιεκτικό μεν, μεστό δε, πρόλογο του Γιάννη Δ. Μπάρτζη, αυτού του πολυγραφότατου και αξιόλογου κορίνθιου συγγραφέα, μελετητή, πεζογράφου, δοκιμιογράφου και κριτικού βιβλίου, Διδάκτορα του Ε.Κ.Π.Α., δραστήριου προέδρου της Εταιρείας Κορινθίων Συγγραφέων. Γράφει ο Γιάννης Δ. Μπάρτζης, μεταξύ άλλων ενδιαφερουσών επισημάνσεών του για το ενλόγω βιβλίο τα εξής: «Μετά από χρόνια εμπειρίας στην αυστηρή και μετρημένη χρήση λέξεων και εννοιών, στην υπηρεσία του υπαινικτικού στίχου, στη μετουσίωση της πραγματικότητας σε νοητική μέθεξη… μετά από μακροχρόνια θητεία στην ποιητική αντίληψη και απόδοση των ιδεών, των συναισθημάτων, των εννοιών και των πραγμάτων, αποφάσισε να αφιππεύσει – προσωρινά ελπίζουμε – από τον μυθικό κορινθιακό Πήγασο και να βαδίζει πλάι στον συνάνθρωπο της καθημερινότητας.» 

Και δεν ήταν δυνατό να μην συμβεί κάτι τέτοιο, αφού η αποδεδειγμένη κοινωνικά ανθρώπινη ευαισθησία τής συγγραφέα και η ενσυναίσθησή της θα την οδηγούσαν αναπόφευκτα και σε άλλα λογοτεχνικά είδη, όπως είναι η πεζογραφία και μάλιστα το διήγημα, το αφήγημα, η αφηγηματική έντεχνη ιστορία, όπου ο δημιουργός του καλείται να συμπυκνώσει το θέμα του μέσα σε λίγες σελίδες με σπουδή, ευαισθησία, τέχνη και ευρηματικότητα. Καλείται δε να σεβαστεί τους κανόνες του είδους, παρέχοντας στους αναγνώστες του έγκυρες και τεκμηριωμένες πληροφορίες, εκφράζοντας τις απόψεις του για τους χαρακτήρες που θα προσπαθήσει να χτίσει στέρεα, με αληθοφάνεια και ειλικρίνεια, όσο και αν εισαγάγει κάποιες επινοημένες ενέργειες των ηρώων του και κάποιους διαλόγους, προσδίδοντας στο κείμενο ζωντάνια και μια κάποια θεατρικότητα.

Το βιβλίο διαρθρώνεται σε τέσσερα μέρη: «Τα κορίτσια του πορτμπαγκάζ», «Του χρόνου διάσπαρτες ψηφίδες», «Ασκήσεις γραφής» και «Εις μνήμην Ευφροσύνης» και περιλαμβάνει 24 διηγήματα, το πορτρέτο της αείμνηστης εξαιρετικής ζωγράφου Ευφροσύνης Χαστούπη-Παρούση (1956-2009) και τις απόψεις της για την τέχνη, στην οποία η συγγραφέας αφιερώνει την παρούσα συλλογή διηγημάτων της. Στο βιβλίο περιλαμβάνονται 24 πίνακες της ζωγράφου, που το απαγορευτικό εκδοτικό κόστος δεν μας επιτρέπει να τους χαρούμε στη φυσική έγχρωμη υπόστασή τους, παρά μόνο στο έγχρωμο εξώφυλλο του βιβλίου.

Η πεζογράφος μας, εδώ, αν και είναι η πρώτη της φορά που επιχειρεί να δοκιμάσει τις δυνάμεις της στον πεζό αφηγηματικό λόγο, έχει πετύχει να προσεγγίσει τις απαιτήσεις του είδους. Και διάλεξε να μας αφηγηθεί, στο πρώτο μέρος του βιβλίου της, ανθρώπινες ρεαλιστικές καταστάσεις, που αγγίζουν και τη δική μας ευαισθησία, όσον αφορά τον ανθρώπινο πόνο, τις δυσχερείς περιπέτειες και περιπλανήσεις των ανθρώπων, από εφαρμοσμένες πολιτικές, ανάλγητες και απάνθρωπες. Αυτές τις  καταστάσεις διερεύνησε, αρχικά, η συγγραφέας, και στη συνέχεια κατέγραψε και μερικές από αυτές μετουσίωσε σε αφηγηματικό λόγο. Η λογοτεχνική της δεινότητα, αποτυπώνεται στα κείμενά της, που συγκινούν και συνάμα προβληματίζουν τον αναγνώστη. Τον κινητοποιούν δε να συμβάλλει ο ίδιος και ν’ αγωνιστεί για να διαμορφωθεί μια διαφορετική, ανθρώπινη κοινωνία, χωρίς αδικία, εκμετάλλευση, πολέμους και προσφυγιά, με απάνθρωπους νόμους και πρακτικές του αστικού κράτους για τους μετανάστες και τους πρόσφυγες. 

Απ’ τ’ αριστερά: Η ηθοποιός Γεωργία Ζώη, η συγγραφέας Μαργαρίτα Φρονιμάδη- Ματάτση, ο λογοτέχνης Αλέκος Πούλος, ο Θαν. Ν. Καραγιάννης και η κιθαρίστα Εύα Φάμπα

Τα κείμενά της άκρως κοινωνικά και πολιτικά. Η συγγραφέας δεν διστάζει να μας αποκαλύψει τις αιτίες που βρέθηκε στο «μάτι του κυκλώνα» η Μζία, η ηρωίδα του πρώτου διηγήματός της («Μζία»), μετά από τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και της ανατροπής του σοσιαλισμού, με αποτέλεσμα να βρεθεί σ’ ένα θεοσκότεινο πορτ-μπαγκάζ, μαζί με άλλα κορίτσια, να υποστεί όλες τις περιπέτειες κατά την «ατελείωτη, μαρτυρική διαδρομή» από την πατρίδα της, το όμορφο Τσχινβάλι της Γεωργίας, που βρίσκεται στις παρυφές του Καύκασου. Ένα «σκοτεινό» και ατέλειωτο ταξίδι μέσω Τυφλίδας, Ινσταμπούλ, με αφάνταστη ταλαιπωρία πεζοπορίας μέσα από ένα δάσος, που έφτανε στις «παρόχθιες καλαμιές του Έβρου», μέσω Θεσσαλονίκης, μέχρι να φτάσει στην Αθήνα  και στη συνέχεια ως οικιακή βοηθός…, με τη νοσταλγία να γυρίσει πίσω στην πατρίδα της, στα αγαπημένα παιδάκια της… Συγκλονιστικό διήγημα, όπου αποτυπώνεται ο πόνος, οι ταλαιπωρίες, οι εξευτελισμοί, η εκμετάλλευση από τους εμπόρους ανθρωπίνων ψυχών και σωμάτων, που δέχτηκαν όσες και όσοι έπεσαν στα νύχια τους, με ανοχή και συνενοχή της απάνθρωπης, δήθεν «δημοκρατίας» μας και του δήθεν «κράτους δικαίου» μας, το οποίο πρόσφατα αμφισβήτησαν περισσότερα από δύο εκατομμύρια συμπατριώτες μας και ξένοι… σε όλον τον κόσμο.

Ένα απόσπασμα:

«Δεν είχε ιδέαν ότι, ήδη, από το 1988, αφ’ ότου η “Περεστρόικα” του Γκορμπατσόφ άνοιξε τους ασκούς του Αιόλου, οι δυνατοί άνεμοι που ξεχύθηκαν, θα ξεσήκωναν σε τέτοιο βαθμό τα εθνικιστικά μίση και πάθη. Ότι θα παρασέρνανε στο διάβα τους την Ειρήνη, την ησυχία και τη γαλήνη όχι μόνο της Μεγάλης, αλλά και της ιδιαίτερης πατρίδας της, της Νότιας Οσετίας. Ότι προοιωνίζανε τον κατακερματισμό τής Ε.Σ.Σ.Δ. στα εξ ων συνετέθη και ότι θα οδηγούσανε στο μακελειό που ακολούθησε τη διάλυση της Ε.Σ.Σ.Δ., το 1991.»

Και η περιγραφή των δεινών και των συναισθημάτων της Μζίας, συνεχίζεται και στο δεύτερο διήγημα της συλλογής («Λία»), όπου η Λία, αδερφή της Μζίας, επιθυμεί διακαώς, μετά από τέσσερα χρόνια, από το φευγιό της αδερφής της στην Αθήνα, να ταξιδέψει ως λαθρομετανάστρια κι αυτή εκεί, «στοιβαγμένη κλασσικά στο αδιαχώρητο του πορτ-μπαγκάζ ενός λεωφορείου, μπαγκάζ και η ίδια, άπνοο “πράγμα”, ξεφορτώθηκε, ένα κουρέλι, τελικά, στην Αθήνα».

Ένα απόσπασμα:

«Τίποτα δεν είχε μείνει όρθιο πια.

Και κάθε μέρα που ξημέρωνε γκρέμιζαν ακόμα ένα άγαλμα από το βάθρο του. Ο ανδριάντας του Στάλιν έτριζε στη γενέτειρά του. Όλες οι αξίες είχαν καταρρεύσει με μιας, λες και χτιστήκανε στην άμμο. Το όραμα της ιδανικής κοινωνίας του μέλλοντος με αταξική διάρθρωση, δικαιοσύνη, αδελφοσύνη, ευημερία για όλους, τορπιλίστηκε συθέμελα θαρρείς, σάμπως να στηρίχτηκε σε βάσεις σαθρές και ανήμπορες να το στηρίξουν. Ο άνεμος της περεστρόικα σάρωνε τα πάντα, τις κατακτήσεις μισού αιώνα, το παρόν και το μέλλον, ίσως, της ανθρωπότητας. Το αναπότρεπτο πισωγύρισμα έπαιρνε σάρκα και οστά. Αποκτούσε εφιαλτικό προσωπείο.»

Και στα οκτώ διηγήματα του πρώτου μέρους έχει δώσει ως τίτλο ισάριθμα ονόματα γυναικών, όπως Μζία, Λία, Μερίτα, Αλκέτα, Ντόντο, Μικαέλα, Άλμα, Καλίνκα. Η γυναίκα είναι το μεγαλύτερο θύμα μέσα σε μια ανδροκρατούμενη αστική κοινωνία, αντικείμενο εκμετάλλευσης σε επίπεδο εργασίας, οικογένειας, πληρωμένου έρωτα κ.ο.κ. Ασφαλώς, βέβαια, και πολλοί άνδρες πέφτουν θύματα εκμετάλλευσης σε κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο.

Στα υπόλοιπα έξι διηγήματα, εξίσου ενδιαφέροντα και περιπετειώδη, η συγγραφέας καυτηριάζει την αχαριστία («Μερίτα»), περιγράφει την αγωνία και την περιπέτεια μιας Αλβανίδας να περάσει τα σύνορα και να έρθει στην Ελλάδα («Αλκέτα»), σκιαγραφεί την προσωπικότητα, την εργατικότητα, τη συνέπεια και την ανθρωπιστική προσφορά μιας Γεωργιανής, «λαθροεισαγμένης» στη χώρα μας («Ντόντο»), αποκαλύπτει κάποιες πτυχές της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς μιας Ρουμάνας, λαθρομετανάστριας, η οποία ενώ δέχεται την ανθρωπιά και το ενδιαφέρων κάποιων Ελλήνων, εντούτοις προδίδει την αγάπη και την εμπιστοσύνη μιας φίλης της («Μικαέλλα»), περιγράφει τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν ορισμένοι μετανάστες στη χώρα μας και μην αντέχοντας βάζουν πλώρη για άλλη χώρα («Άλμα») και στο τελευταίο διήγημα αυτής της ενότητας εξιστορεί την εργατικότητα και τη δραστηριότητα μιας βουλγάρας μετανάστριας, που ζει και εργάζεται στη Βόχα Κορινθίας.

Απόσπασμα:

«Οι δεσμοί με την οικογένεια, η στενή σχέση με τους γονείς και τα παιδιά που δεν επηρεάστηκαν καθόλου από τις αποστάσεις και τις συνθήκες, άλλη μια τρανή απόδειξη ότι έφεγγε κάποτε στη Γεωργία ένας ήλιος με ανθρώπινο πρόσωπο και ότι ο ανατρεπτικός άνεμος που φύσηξε κάποιον Οκτώβρη στα μονοπάτια της μόνο τα “σάπια” είχε παρασύρει, αφήνοντας όρθια τα ιερά και τα όσια των συμπολιτών της Νάντια.» («Ντόντο»)

 Στις επόμενες ενότητες: «Του χρόνου διάσπαρτες ψηφίδες», «Ασκήσεις γραφής» διαβάζουμε άλλα 16 διηγήματα, εξίσου ενδιαφέροντα και αξιόλογα, για διάφορα κοινωνικά θέματα, όπως γ.π. είναι: η ομοφυλοφυλία, η σεξουαλική ασέλγεια σε ένα κοριτσάκι, η έκτρωση, η φιλία που τη χωρίζει μόνο ο θάνατος, η πολιτική ωριμότητα ενός κοριτσιού στη χούντα, η προσωπικότητα και η δράση ενός αγωνιστή κομμουνιστή, η φιλοσοφημένη μετατροπή του πάθους σε εγκαρτέρηση, υπομονή και ηρεμία, η δημιουργική φαντασία και η αγάπη στα ζώα, που βοηθούν στη βελτίωση της ψυχολογίας μας κ.ά.

Αποσπάσματα από ορισμένα διηγήματα:

• «Κράτος πρόνοιας δεν υπάρχει. Μόνο ζωή όμοια με ζούγκλα, με το δίκιο του ισχυρότερου να κυριαρχεί. Μόνο ζωή όμοια με ποτάμι να κυλάει ασίγαστα παρασέρνοντας στο διάβα της όνειρα, φιλοδοξίες, οράματα και ευγενικές προθέσεις.

Μικρή η Έρση, τότε που πέταγε ακόμα στα σύννεφα, η Έρση που λάτρευε και λατρεύει όσο τίποτα στον κόσμο τα παιδιά το ’χε δεμένο κόμπο. Δέκα παιδιά θα ’κανε! 

– Κάνε πρώτα το ένα!, της έκοβε τη φόρα η μάνα της. Κι ύστερα βλέπεις για τα υπόλοιπα!

Πόση οργή της προκαλούσε τούτη η καλοπροαίρετη αμφισβήτηση της μάνας της, λογική έκφραση της πείρας που η ίδια η ζωή είχε σωρεύσει στα αποθέματά της, μολονότι σήμερα και η ίδια έρχεται να τα’ αναγνωρίσει:

– Κυριαρχεί, πράγματι, το δίκιο του ισχυρότερου. […]» («Ανάγκα και θεοί πείθονται»)

• «Ευρωπαίος διπλωμάτης! Πολυταξιδεμένος και πολυπράγμων, με χόμπι το κυνήγι και το ψάρεμα και χάρισμα την αφηγηματική του ικανότητα! […]

Μια απίθανη ιστορία που έζησε ο ίδιος στη Βραζιλία την πρώτη βραδιά που πάτησε το πόδι του εκεί, πρωτάρης στο διπλωματικό σώμα. […]

Οι γυναίκες της Βραζιλίας ασκούσαν πάνω του από πάντα μια μαγική γοητεία. […]

Τα φημιστά αιλουροειδή μπαλέτα ΟΒΑΟ-ΟΒΑΟ, οι μαγευτικές μουλάτες, οι μιγάδες μπαλαρίνες με το αγαλμάτινο κορμί και το μελαμψό χρώμα, πανύψηλες και πασίγνωστες για τη μέθη του κορμιού τους ήσαν εκεί, μπροστά του, απτή πραγματικότητα που τον σαγήνευε. Μαγεία! […]

–  Διάλεξε όποια θέλεις γι’ απόψε!

Ήτανε η φωνή του διευθυντή του καμπαρέ που του πρόσφερε απλόχερα ορίζοντες ανοιχτούς στην ευτυχία και στο όνειρο. […]» («Η μουλάτα»)

• «Τον μπάρμπα-Γιώργη τον ξέραμε καλά, άσχετα αν τον είχαμε δει μόνο σε κάποιες παλιές, νεανικές του φωτογραφίες. Οι περιγραφές των γονιών μας πλημμύριζαν πάντα από μια απέραντη συμπάθεια, ευγνωμοσύνη, θα ’λεγες, για το πρόσωπό του. Η φαντασία μας τον είχε θεοποιήσει!

– Μεγάλος Κομμουνιστής!

– Σταυρώθηκε σαν τον Χριστό!

– Έφαγε τη ζωή του στη φυλακή για μια ιδέα, λέγανε και ξαναλέγανε, οι μεγάλοι. […]

Μέχρι και τη γριά μάνα του βάζaνε κάθε τόσο να του γράφει και να τον παρακαλάει να δηλώσει μετάνοια.

“– Κάνε μια μετάνοια κι εσύ, βρε παιδάκι μου! Εγώ τόσες και τόσες κάνω και δεν έπαθα τίποτα!” του ’γραφε η ταλαίπωρη με αφέλεια. Κι αυτός που δεν το είχε σκοπό να γονατίσει της απαντούσε:

“– Έχω τη μέση μου ρε μάνα! Δεν κοτάω να σκύψω γιατί πιάνομαι.“ […]» («Το διαβατήριο»)

• «[…] Τα ζωντανά όλα ψόφησαν απ’ το κρύο και οι μόνες φλόγες που έκαιγαν ακόμα ήταν εκείνες της Αντίστασης στην ψυχή και στο πνεύμα των κατοίκων της. Έτσι δεν άργησε να ηχήσει το κανόνι!

Μιλιούνια πατριώτες, άντρες και γυναίκες, ο ένας πίσω από τον άλλο έπαιρναν τον δρόμο για τα βουνά. Τα φαράγγια, οι πλαγιές και οι χαράδρες του ορεινού τοπίου της πλημμύρισαν από ένα μελισσολόι ανθρώπων που δούλευε ακούραστα, νύχτα μέρα για τη νίκη και τηλευετεριά! Χωρίς να υπολογίζει απώλειες, θυσίες, τίμημα! Αποφασισμένο για όλα! […]» («Η ελευθερία και τ’ αγάλματα») κ.ά.

Δυστυχώς, η σύντομη παρουσίαση ενός βιβλίου με τόσα ωραία διηγήματα, γεμάτα με εικόνες, γεγονότα, περιστατικά, μηνύματα, δεν μας βοηθάει ν’ αντιληφθούμε την ποιότητα των έργων κάθε λογοτέχνη δημιουργού. Και φυσικά, είναι πολύ διαφορετικά να έχουμε ιδία αντίληψη κάποιων πραγμάτων, παρά να μας μιλάει κάποιος άλλος για τα ίδια πράγματα. Συμπέρασμα και προτροπή; Να διαβάσει ο καθένας μας και η καθεμιά τα διηγήματα της Μαργαρίτας Φρονιμάδη-Ματάτση, ώστε από τη μια ν’ απολαύσει τον λαγαρό, λυρικό λόγο της, και από την άλλη να στοχαστεί και να προβληματιστεί για πολλά θέματα της καθημερινότητας, της κοινωνικής πραγματικότητας και να χαρεί συγχρόνως τη ρεαλιστική ματιά της διηγηματογράφου μας.

Πρόκειται ενκατακλείδι για μια συλλογή κοινωνικών και πολιτικών διηγημάτων, γεμάτα με ευαισθησία, ανθρωπιά, αλληλεγγύη και ενσυναίσθηση της διηγηματογράφου. Διηγήματα που συγκινούν και συνάμα προβληματίζουν, με σκοπό να μας κινητοποιήσουν. Υπογραμμίζω και πάλι ότι αξίζει να διαβαστεί από πολλούς. 

Καλοτάξιδο το νέο βιβλίο σου, αγαπητή μου, Μαργαρίτα, και σ’ ευχαριστούμε γι’ αυτή τη λογοτεχνική, παιδευτικοκοινωνική προσφορά σου.

 

(1) Ένα μέρος τούτου του δημοσιευμένου εδώ κειμένου, διαβάστηκε ως βιβλιοπαρουσίαση από τον Θαν. Ν. Καραγιάννη σε εκδήλωση, που πραγματοποιήθηκε στην αίθουσα της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών, στην Αθήνα (Γενναδίου 6), στις 16 Μαρτίου 2025.