Μια μαρξιστική ματιά στον Καντ

Με αφορμή την επέτειο θανάτου του μεγάλου Γερμανού φιλοσόφου Ιμμάνουελ Καντ, μεταφράζουμε σήμερα αποσπάσματα ενός  άρθρου του Ανατολικογερμανού καθηγητή ιστορίας της φιλοσοφίας Manfred Buhr, με τίτλο “O Καντ και το βασικό πρόβλημα της κλασικής αστικής φιλοσοφίας”, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Deutsche Zeitschrift für Philosophie το 1974, που εξηγεί τη σύνδεση της φιλοσοφίας του Καντ με το επίπεδο ανάπτυξης της γερμανικής αστικής τάξης της εποχής του.

Η δημιουργία της φιλοσοφίας του Ιμμάνουελ Καντ είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη διαδικασία διαμόρφωσης και ανάπτυξης της αστικής κοινωνίας. Οι Μαρξ και Ένγκελς τόνισαν συχνά αυτή την έντονη σύνδεση μεταξύ της φιλοσοφίας του Καντ […] με τη διαδικασία διαμόρφωσης και ανάπτυξης της αστικής και αποκάλυψαν σημαντικές πτυχές αυτής της συνάφειας. Στη “Γερμανική Ιδεολογία” επισημαίνουν: ” Η κατάσταση της Γερμανίας στο τέλος του προηγούμενου αιώνα αντανακλάται απόλυτα στην “Κριτική του Πρακτικού Λόγου”. Ενώ η γαλλική μπουρζουαζία αναρριχήθηκε στην εξουσία και κατέκτησε την ευρωπαϊκή ήπειρο μέσω της πιο κολοσιαίας επανάστασης, που γνωρίζει η Ιστορία, ενώ η ήδη χειραφετημένη πολιτικά αγγλική μπουρζουαζία έφερε επανάσταση στη βιομηχανία και υπέταξε πολιτικά την Ινδία και εμπορικά όλο τον υπόλοιπο κόσμο, οι αδύναμοι Γερμανοί αστοί τα κατάφεραν μόνο μέχρι την “καλή θέληση”. Ο Καντ εφησύχαζε σε αυτή την απλή καλή θέληση, ακόμα κι όταν όλα έμεναν δίχως αποτέλεσμα,ωκαι τοποθετούσε την πραγματοποίηση αυτής της καλής θέλησης, την αρμονία μεταξύ της ίδιας και των αναγκών και ορμών των ατόμων, στο επέκεινα. Αυτή η καλή θέληση του Καντ αντιπροσωπεύει απολύτως την αδυναμία, τη δειλία και τη μιζέρια των Γερμανών αστών, των οποίων τα τοπικά μικροσυμφέροντα δεν υπήρξαν ποτέ ικανά να εξελιχθούν σε συλλογικά, εθνικά συμφέροντας μιας τάξης, και για το λόγο αυτό γίνονταν διαρκώς αντικείμενο εκμετάλλευσης από την αστική τάξη των άλλων εθνών. Σε αυτά τα τοπικά μικροσυμφέροντα αντιστοιχούσε από τη μια η τοπικιστική και επαρχιώτικη στενομυαλιά, από την άλλη η κοσμοπολίτικη καυχησιά των Γερμανών αστών”. Και παρακάτω: “Τη χαρακτηριστική μορφή, την οποία πήρε ο βασιζόμενος σε πραγματικά ταξικά συμφέροντα γαλλικός φιλελευθερισμός, την ξαναβρίσκουμε στον Καντ. Τόσο εκείνος, όσο και οι Γερμανοί αστοί, των οποίων εκπρόσωπος ήταν, εξωραϊζοντάς τους, δεν κατάλαβαν, ότι στη βάση αυτών των θεωρητικών σκέψεων των αστών βρίσκονταν υλικά συμφέροντα και μια θέληση εξαρτημένη και καθορισμένη από τις υλικές συνθήκες παραγωγής. Για το λόγο αυτό διαχώρισε αυτή τη θεωρητική έκφραση από τα συμφέροντα, τα οποία εκείνη εκφράζει, μετέτρεψε τους υλικά υποκινούμενους ορισμούς της θέλησης των Γάλλων αστών σε καθαρό αυτοκαθορισμό της ελεύθερης βούλησης, της βούλησης αυτής καθαυτής, της ανθρώπινης βούλησης, κι έτσι τους μεταμόρφωσε σε καθαρά ιδεολογικούς ορισμούς εννοιών και ηθικά αξιώματα”.

Το γενικό κοινωνικό πλαίσιο, που καθορίζει τη διαμόρφωση και ανάπτυξη της φιλοσοφίας του Καντ είναι λοιπόν η διαδικασία μετάβασης από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό στη Γερμανία το δεύτερο μισό του 18ου. αιώνα. Ο Καντ επιχειρεί να διαχειριστεί κοσμοθεωρητικά αυτή τη διαδικασία στη βάση και σε αντιπαράθεση με την προϋπάρχουσα δεξαμενή σκέψεων, τη Φυσική του Νεύτωνα και την προηγηθείσα ορθολογιστική και εμπειρική φιλοσοφία. Από τη βασική κοινωνική προβληματική της εποχής ο Καντ αποκομίζει το συμπέρασμα της (αστικής) ελευθερίας και ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Για αυτά δίνει στη φιλοσοφία του το θεωρητικό υπόβαθρο που αντιστοιχεί στα συμφέροντα της γερμανικής αστικής τάξης, ενάντια στα προνόμια της φεουδαρχικής και κληρικαλιστικής τάξης. Από την προηγούμενη δεξαμενή σκέψεων, ιδιαίτερα από τη νευτώνεια φυσική, ο Καντ αποκομίζει το συμπέρασμα, ότι η αντικειμενική πραγματικότητα κυριαρχείται από μια διαρκή νομοτέλεια (φυσική αναγκαιότητα), την οποία οφείλει κανείς να αναγνωρίζει. […] Πράγματι ο Καντ επιδίωκε μέσω της φιλοσοφίας του, πέραν της αντικειμενικής νομοτέλειας των φυσικών συμβάντων, στην οποία ο άνθρωπος ως μέρος της φύσης υπόκειται, να δημιουργήσει χώρο για την ελευθερία της ανθρώπινης βούλησης. […] Η επιδίωξη του Καντ, να δώσει πλάι στην αντικειμενική νομοτέλεια των φυσικών συμβάντων χώρο στην ελευθερία της ανθρώπινης βούλησης και να φέρει σε συμφωνία αμφότερες τις εξίσου καθοριστικές στιγμές αυτές της ανθρώπινης ύπαρξης, έχει της ρίζες της στα κοινωνικά πεπραγμένα της οικονομικής και πολιτικής δραστηριότητας της προοδευτικής αστικής τάξης εντός της απολυταρχικής φεουδαρχικής κοινωνίας, και στοχεύει στη φιλοσοφική τους θεμελίωση. Μια και ο Καντ εκφράζει σφαιρικά αυτή την προβληματική στη φιλοσοφία του, ξεκινά μαζί του η κλασική γερμανική αστική φιλοσοφία. Η παραπέρα φιλοσοφική πρόοδος στη Γερμανία κινείται στα πλαίσια που όρισε με τα ερωτήματά του ο Καντ. […]

O Kαντ αντλεί από μια δεξαμενή σκέψης, που αντικατοπτρίζει μια σχετικά υψηλή βαθμίδα ανάπτυξης των αστικών τάξεων σε άλλες χώρες-σε μια χώρα, στην οποία η αστική τάξη απέχει ακόμα πολύ από αυτή τη βαθμίδα ανάπτυξης. Και για ακριβώς αυτό το λόγο ο ισχυρισμός ότι η Καντιανή φιλοσοφία είναι σύνθεση εμπειρισμού και ορθολογισμού είναι λανθασμένος, γιατί αποκλείει το ερώτημα για τις κοινωνικοϊστορικές της προϋποθέσεις και περιορίζεται στην εξήγησή της αποκλειστικά στη φιλοσοφική δεξαμενή σκέψεων με τη στενή έννοια. […] Η σύνδεση με τους στοχασμούς που προϋπάρχουν δε συμβαίνει αυθαίρετα ή τυχαία, αλλά συμβαίνει υπό συγκεκριμένους περιορισμούς και προϋποθέσεις: Πώς κάτι και υιοθετείται από τον προηγούμενο πλούτο σκέψεων, ποια νέα μορφή θα πάρει μέσω της επεξεργασίας και ποιες στιγμές του θα θεωρηθούν σχετικές ή αδιάφορες -όλα αυτά καθορίζονται από την κοινωνική θέση και την κατάσταση της ταξικής πάλης, στην οποία βρίσκεται ο στοχαστής. Τα ερωτήματα και τα προβλήματά του, είναι, εφόσον πράγματι πρόκειται για μεγάλο στοχαστή, κάτι αδιαμφισβήτητο για τον Καντ, τα ερωτήματα και τα προβλήματα της εποχής του, δηλαδή της κοινωνίας και της τάξης του. Αυτός που συνδέει τον Καντ με τη σκέψη του ορθολογισμού και του εμπειρισμού ή εκείνο που τον χωρίζει, είναι οι βασικές αρχές της φιλοσοφίας της προοδευτικής αστικής τάξης συνολικά, με άλλα λόγια ο τρόπος της φιλοσοφικής της θεμελίωσης. Το βασικό πρόβλημα του Καντ είναι εκείνο της κλασικής αστικής φιλοσοφίας συνολικά: Να καταδείξει με ποιον τρόπο είναι εφικτή η ορθολογική κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στη φύση και την κοινωνία. […] Για τον Καντ το ερώτημα δεν είναι πια, αν η ορθολογική κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στη φύση και την κοινωνία είναι εφικτή. Ποτέ δεν αμφέβαλλε γι’ αυτό. […] Πιο σημαντικό ήταν για τον Καντ, και για το σύνολο της κλασικής γερμανικής αστικής φιλοσοφίας, αν η ορθολογική κυριαρχία […] είναι εφικτή υπό τους όρους των αντιφάσεων του αστικού-κεφαλαιοκρατικού συστήματος. Οι προσπάθειες του Καντ έχουν στόχο να νοηματοδοτήσουν αισιόδοξα τις αντιφάσεις της αστικής κοινωνίας, να εισάγουν τον αφημένο έρμαιο στους καπιταλιστικούς μηχανισμούς παραγωγής και αναπαραγωγής άνθρωπο αρμονικά στο φυσικό και κοινωνικό του περιβάλλον.  […]

Δύσκολες Νύχτες