Ιβάν Παυλόφ: Ο “παυλοφικός” αντικομμουνισμός του και η στάση της ΕΣΣΔ απέναντί του

Όλοι λίγο ως πολύ έχουμε ακούσει τον όρο “σκυλί του Παυλόφ”, “Παυλοφική αντίδραση” ή “εξαρτημένα αντανακλαστικά”. Πράγματι, το έργο του μεγάλου Ρώσου επιστήμονα Ιβάν Παυλόφ ήταν τόσο σημαντικό, που το διασημότερο από τα πειράματά του κατόρθωσε να χρωματίσει τη γλώσσα μας, ακόμα κι όταν ο ομιλών δεν έχει πάντα συναίσθηση σε τι ακριβώς αναφέρεται χρησιμοποιώντας τις παραπάνω εκφράσεις. Το επιστημονικό του έργο υπήρξε ευθέως ανάλογο του αντισοβιετισμού του, που μετριάστηκε κάπως μόνο λίγα χρόνια πριν το θάνατό του, ενώ οι αρχές της ΕΣΣΔ τον περιέβαλαν πάντα με σεβασμό και ανοχή των αντικαθεστωτικών του εκδηλώσεων.

Γεννήθηκε στις 26 Σεπτέμβρη 1849 στο Ρυάζαν της Ρωσίας, ως γιος ιερέα, τα χνάρια του οποίου ακολούθησε αρχικά σπουδάζοντας θεολογία. Σύντομα εγκατέλειψε τον κλάδο (αργότερα έγινε αγνωστικιστής, αλλά πάντα θαύμαζε τους θρησκευόμενους ανθρώπους) για να αφιερωθεί στη χημεία και τη φυσιολογία, ενώ αποφοίτησε κι από την Αυτοκρατορική Ιατρική Ακαδημία της Αγίας Πετρούπολης. Έγινε σπουδαίος χειρουργός, αλλά για κάποια χρόνια έζησε στην απόλυτη ένδεια, μέχρι το διορισμό το 1890 στην ίδια Ακαδημία, όπου και παρέμεινε ως την παραίτησή του το 1924. Μετά την ίδρυση του Ινστιτούτου Πειραματικής Ιατρικής, αφοσιώθηκε στα πειράματα με ζώα, φροντίζοντας πάντα για την όσο δυνατόν καλύτερη περίθαλψη και διαφύλαξη της ακεραιότητάς τους. Τη μερίδα του λέοντος του ερευνητικού του ενδιαφέροντος συγκέντρωση η μελέτη των εκκρίσεων κατά την πέψη, έργο για το οποίο το 1904 έλαβε το Νόμπελ Ιατρικής. Κατά τη διάρκεια σχετικών πειραμάτων με πεινασμένους σκύλους, παρατήρησε ότι εκείνοι άρχιζαν να εκκρίνουν σίελο και μόνο στο άκουσμα ενός κουδουνιού, το οποίο προηγουμένως είχαν συνδέσει με τη λήψη φαγητού. Τα πορίσματα αυτής της έρευνας οδήγησαν στη διατύπωση της θεωρίας της κλασικής εξάρτησης, μιας μορφής συνειρμικής μάθησης κατά την οποία η επανειλημμένη σύνδεση ενός ουδέτερου κι ενός ανεξάρτητου ερεθίσματος δημιουργούν στον οργανισμό μια σταθερά προβλέψιμη συμπεριφορά, ανεξάρτητη από την επιμέρους σχέση του κάθε ερεθίσματος με το παραγόμενο αποτέλεσμα. Αν και έχει δεχτεί σημαντικές προσθήκες και τροποποιήσεις μέσα στα χρόνια, η εν λόγω θεωρία μέχρι σήμερα αποτελεί βασικό πυλώνα της ψυχολογικής επιστήμης.

Αν και δεν ασχολήθηκε ποτέ ενεργά με την πολιτική, πήρε ανοιχτά θέση κατά της ΕΣΣΔ, ενώ λέγεται πως συνεργάτης του που καθυστέρησε 10 λεπτά λόγω πυροβολισμών στο δρόμο εν μέσω της Οκτωβριανής Επανάστασης, δέχτηκε την επίπληξη του Παυλόφ που αναφώνησε: “Τι διάολο διαφορά έχει μια επανάσταση όταν έχεις να κάνεις πειράματα στο εργαστήριο; Την επόμενη φορά που θα γίνει επανάσταση, να σηκωθείς νωρίτερα!” Η δυσαρέσκειά του με το νέο καθεστώς τον οδήγησε να ζητήσει από το Λένιν, ο οποίος είχε γράψει το Φλεβάρη του ’21 εγκωμιαστικό άρθρο για τον ίδιο στην Ιζβέστια,  την άδεια μεταφοράς του εργαστηρίου του στο εξωτερικό. Ο ηγέτης της Επανάστασης απέρριψε το αίτημα, λέγοντάς του πως η νέα κοινωνία χρειαζόταν επιστήμονες σαν τον ίδιο και του υποσχέθηκε να λαμβάνει ίδιες ποσότητες τροφίμων με τους πιο εξέχοντες κομμουνιστές, κάτι στο οποίο αποκρίθηκε πως θα το δεχόταν μόνο αν το προνόμιο διευρύνονταν και στους συνεργάτες του. Μπορούσε πάντως να ασκεί απρόσκοπτα την κριτική του στο καθεστώς, καθώς και να ταξιδεύει στο εξωτερικό, όπως το 1923 και το 1929, απ’ όπου όταν επέστρεψε την πρώτη φορά κατήγγειλε το μαρξισμό λέγοντας πως “Για το είδος  κοινωνικού πειράματος που κάνετε, δε θα θυσίαζα ούτε βατραχοπόδαρο!”

Το 1924 παραιτήθηκε από την τέως Αυτοκρατορική και νυν Στρατιωτική Ιατρική Ακαδημία του Λένινγκραντ, ως ένδειξη διαμαρτυρίας για την αποβολή των υιών ιερέων, όπως ο ίδιος, από το φοιτητικό σώμα. Η δημόσια αντίθεση του έφτασε ως τον ίδιο το Στάλιν, όταν το 1927, μειοψηφώντας μόνο εκείνος στο διορισμό νέων κομμουνιστών καθηγητών στην Ακαδημία Επιστημών της ΕΣΣΔ, του απηύθυνε επιστολή όπου σημείωνε πως: “Εξαιτίας αυτού που κάνετε στη ρωσική διανόηση, την υπονόμευση του ηθικού, τον εκμηδενισμό, την αποστέρηση, ντρέπομαι να με αποκαλούν Ρώσο!”. Στα τέλης της δεκαετίας του ’20 λέγεται πως αρνήθηκε την πρόσβαση στον τότε επίτροπο παιδείας Νικολάι Μπουχάριν στο εργαστήριό του, παρότι ήταν ο άμεσος πολιτικός του προϊστάμενος. Ο φόβος του επικείμενου πολέμου μετρίασε τη δημόσια κριτική του Παυλόφ στο σοβιετικό σύστημα λίγα χρόνια πριν πεθάνει, φτάνοντας μάλιστα να δηλώσει ότι ευχόταν να δει την επιτυχία της κυβέρνησης. Έφυγε από τη ζωή σαν σήμερα στις 27 Φλεβάρη 1936, σε ηλικία 86 ετών. Κηδεύτηκε μεγαλοπρεπώς δημοσία δαπάνη ενώ το σπίτι και το εργαστήριό του μετατράπηκαν σε μουσεία προς τιμήν του.