To σκίτσο του Πικάσο για το Στάλιν: Ένα μικρό σκάνδαλο

O θάνατος του Στάλιν στις 5 Μάρτη του 1953 δε συγκίνησε μόνο τους λαούς της ΕΣΣΔ, τους κομμουνιστές αλλά και κάθε προοδευτικό άνθρωπο εκείνης της εποχής, αλλά και τους σημαντικότερους διανοούμενους της εποχής, που αντέδρασαν με το δικό τους τρόπο στην απώλεια. Μεταξύ τους και ο διασημότερος ζωγράφος του καιρού του, κι από τους σημαντικότερους του αιώνα που μας πέρασε, ο Πάμπλο Πικάσο. Την περίοδο του θανάτου του σοβιετικού ηγέτη, ο ποιητής Λουί Αραγκόν κι ο εκδότης Πιερ Νταί ετοίμαζαν την επόμενη έκδοση του εβδομαδιαίου περιοδικού “Τα γαλλικά γράμματα”, που συνδεόταν στενά με το ΚΚ Γαλλίας. Ο διάσημος ποιητής, στο άκουσμα της είδησης απέστειλε αμέσως τηλεγράφημα στον Πικάσο, γράφοντάς του τα εξής:  “Φτιάχνουμε ένα φύλλο των “Γαλλικών γραμμάτων” προς τιμήν του Στάλιν-στοπ-δεν είναι δυνατόν να το κάνουμε χωρίς εσένα-στοπ-στείλε κείμενο ή σκίτσο πριν την Τρίτη” . Ο Πικάσο είχε αρνηθεί στο παρελθόν να ζωγραφίσει το πορτραίτο του Στάλιν, λέγοντας πως αδυνατούσε να συλλάβει τα χαρακτηριστικά του. Το σκίτσο που είχε φτιάξει για τα εβδομηκοστά γενέθλια του επικεφαλής της Σοβιετικής ένωσης ήταν εντελώς συμβολικό κι αφαιρετικό, ένα χέρι να κρατά υψωμένο ένα ποτήρι με τη λιτή επιγραφή “Στάλιν στην υγειά σου”.

Για το συγκεκριμένο σκίτσο, ο Πικάσο βασίστηκε σε μια νεανική φωτογραφία του Στάλιν, από το 1903 ή 1904, που είχε εντοπίσει για εκείνον η συγκάτοικός του Φρανσουάζ Ζιλό σε ένα παλιό περιοδικό. Στην εικόνα εμφανίζεται το πρόσωπο του νεαρού τότε επαναστάτη, με πυκνό κοντό μαλλί, παχύ μουστάκι, μεγάλα μάτια και έντονο πηγούνι, ενώ λέγεται πως το πορτραίτο έφερε ομοιότητες με τον πατέρα της Φρανσουάζ. Όπως εξήγησε σε άλλη ερωμένη του, τη Ζενεβιέβ Λαπόρτ ο ζωγράφος, στόχος του ήταν να δείξει το Στάλιν ως απλό λαϊκό άνθρωπο, χωρίς στολή και παράσημα.

Οι Νταί και Αραγκόν βρήκαν το σκίτσο κατάλληλο, μάλιστα ανακουφίστηκαν καθώς κατέφτασε λίγο πριν την εκτύπωση του περιοδικού. Ο εκδότης επέλεξε μια λιτή λεζάντα που έγραφε “Ο Στάλιν από τον Πάμπλο Πικάσο,8 Μάρτη 1953”. Το πορτραίτο συνοδευόταν από τις νεκρολογίες του Αραγκόν και του νομπελίστα επιστήμονα Ζολιό Κιουρί. Δεν ήταν όμως όλοι ευχαριστημένοι το σκίτσο. Οι πρώτοι που αντέδρασαν ήταν οι εργαζόμενοι της “Ουμανιτέ” οργάνου του γαλλικού ΚΚ και της εφημερδίας “France Nouvelle” , που συστεγάζονταν με τα “Γαλλικά γράμματα”, θεωρώντας ότι το σκίτσο ειρωνεύεται το Στάλιν.

Οι διαμαρτυρίες εντάθηκαν όταν το έντυπο βγήκε στα περίπτερα στις 12 Μάρτη, όταν τα γραφεία του κατακλύστηκαν με οργισμένα τηλεφωνήματα κι επιστολές διαμαρτυρίας. Έξι μέρες αργότερα, η ηγεσία του ΚΚΓ (η τριανδρία Λεκέρ-Μπιγιού-Φαζόν που εκτελούσε συλλογικά χρέη γραμματέα, απουσία του γγ Μωρίς Τορέζ στην ΕΣΣΔ για λόγους υγείας) εξέδωσε ανακοίνωση σύμφωνα με την οποία “Η γραμματεία του Γαλλικού κομμουνιστικού κόμματος αποδοκιμάζει κατηγορηματικά τη δημοσίευση στα “Γαλλικά γράμματα” της 12ης Μαρτίου του πορτραίτου του μεγάλου Στάλιν από το σύντροφο Πικάσο. Χωρίς να αμφισβητούνται τα αισθήματα του μεγάλου καλλιτέχνη Πικάσο, του οποίου ο καθένας γνωρίζει την αφοσίωση στην εργατική τάξη, η γραμματεία του Κομμουνιστικό Κόμματος Γαλλίας λυπάται που ο σύντροφος Αραγκόν, μέλος της Κεντρικής Επιτροπής και διευθυντής των “Γαλλικών Γραμμάτων, ο οποίος, συν τοις άλλοις, αγωνίζεται γενναία για την ανάπτυξη της ρεαλιστικής τέχνης, επέτρεψε αυτή τη δημοσίευση”.

Στο επόμενο τεύχος ο Αραγκόν δημοσίεσε την ανακοίνωση, όπως και τις επιστολές διαμαρυτρίας, ενώ προέβη και σε συγγραφή άρθρου αυτοκριτικής στην Ουμανιτέ Ποιο όμως ήταν το πρόβλημα των αναγνωστών; Η βασική ένσταση αφορούσε το γεγονός πως ο καλλιτέχνης παρέβλεπε το λαϊκό αίσθημα, “την αγάπη που νιώθει η εργατική τάξη για τον εκλιπόντα σύντροφο Στάλιν και τη Σοβιετική Ένωση” και δεν αποτύπωνε δίκαια κι ολόπλευρά την προσωπικότητα του θανόντος. “Δεν είναι αυτό το πρόσωπο του Στάλιν”, έγραφε ένας αναγνώστης, “αυτό το πρόσωπο που ήταν ταυτόχρονα ευγενικό και δυνατό, τόσο εκφραστικό, που ενέπνεε τόση αυτοπεποίθηση για την τιμιότητα του αγαπημένο μας, μεγάλου Στάλιν”. Ένας άλλος αναρωτιόταν “Πού είναι η λάμψη, το χαμόγελο, η εξυπνάδα, με μια λέξη η ανθρωπιά-που σε άλλα πορτραίτα του αγαπημένου μας Στάλιν είναι τόσο ορατά;”.

Όλα αυτά μπορεί από την απόσταση του χρόνου να μοιάζουν υπερβολικά, ακατονόητα ή γραφικά, αποτυπώνουν όμως την ιδιαίτερη ευαισθησία που είχαν για το ζήτημα οι απλοί κομμουνιστές, κι ότι αυτό που οι επίγονοι του Στάλιν βολικά βάπτισαν “προσωπολατρεία” ήταν ένα φαινόμενο που είχε πολύ βαθιές λαϊκές ρίζες, ακόμα κι εκτός ΕΣΣΔ, εν προκειμένω μάλιστα επρόκειτο για μια μαζική κι αυθόρμητη αντίδραση που με τη σειρά της προκάλεσε την κομματική παρέμβαση, κι όχι το αντίστροφο. Σαφώς, πάνω στην ένταση των στιγμών, βγήκαν στην επιφάνεια και διαφωνίες για το ρόλο της τέχνης εντός καλλιτεχνών προσκείμενων στο γαλλικό ΚΚ, όπως του συναδέλφου του Πικάσο, Αντρέ Φουζερόν. Ο τελευταίος επιτέθηκε στον Αραγκόν που με την επιλογή του συγκεκριμένου πορτραίτου έδινε “σιωπηρή ενθάρρυνση στο να συνεχιστούν τα άγονα κόλπα του αισθητικού φορμαλισμού”. Σε αντίθεση με τον Αραγκόν που έφερε πολύ βαρέως την υπόθεση, απειλώντας μέχρι και ν’αυτοκτονήσει, ο Πικάσο πήρε σχετικά ψύχραιμα την κριτική.

Σύμφωνα με σύντροφο με την οποία συζούσε, Φρανσουάζ Ζιλό, υποστήριξε πως τα θέματα αισθητικής σήκωναν αμφισβήτηση και γι’αυτό το λόγο το κόμμα είχε δικαίωμα να τον κρίνει χωρίς να υπάρχει λόγος πολιτικοποίησης του ζητήματος. “Στο κόμμα έχεις την ίδια κατάσταση όπως σε κάθε μεγάλη οικογένεια. Πάντα υπάρχει κάποιος βλάκας να δημιουργήσει μπελάδες, αλλά πρέπει να τον ανεχτείς”. Ο Νταί με τη σειρά του υποστηρίζει πως ο Πικάσο θεωρούσε πως εξίσου μεγάλες αντιδράσεις θα είχε ξεσηκώσει μια ρεαλιστική απεικόνιση του Στάλιν με ρυτίδες ή το σχέδιο του να τον αποδώσει με αρχαιοελληνική ηρωική γυμνότητα. Σε ερωτήσεις δημοσιογράφων της εποχής πάντως, που τον πολιορκούσαν προσπαθώντας να του εκμαιεύσουν την παραδοχή ότι είχε φτιάξει το σκίτσο με περιπαικτική δράση, αρνούνταν σταθερά οποιαδήποτε τέτοια πρόθεση.

Δύσκολες Νύχτες