Στάνλεϋ Κιούμπρικ-Ανατρεπτικό έργο, αμφιλεγόμενες απόψεις

Ο Στάνλεϋ Κιούμπρικ υπήρξε αναμφίβολα από τους πιο καινοτόμους σκηνοθέτες του αιώνα που μας πέρασε. Η ιδιαίτερη κι αναγνωρίσιμη αισθητική των ταινιών του, η προσοχή στη λεπτομέρεις και η ειρωνική ή και απαισιόδοξη προσέγγιση του αποτελούν τα πιο χαρακτηριστικά γνωρίσματα της τέχνης του.

Γεννήθηκε στο Μπρονξ της Νέας Υόρκης στις 26 Ιούλη 1928, από γονείς εβραϊκής καταγωγής. Ο πατέρας του ήταν γιατρός και του μετέδωσε το πάθος του για το σκάκι και τη φωτογραφία. Ο Κιούμπρικ δεν ενδιαφερόταν για το σχολείο, το οποίο έβρισκε πληκτικό, έβγαζε όμως συχνά φωτογραφίες στο γυμνάσιό του. Άφησε τις σπουδές του στο Κολλέγιο Σίτυ της Νέας Υόρκης για να δουλέψει στα 17 του ως φωτορεπόρτερ στο περιοδικό “Look”, όπου παρέμεινε για 4 χρόνια. Παρακολουθούσε επίσης κινηματογραφικές προβολές στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, όπου επηρεάστηκε ιδιαίτερα από τις ταινίες του Όρσον Γουέλς και του Σεργκέι Αϊζενστάιν. Η πρώτη του κινηματογραφική δουλειά ήταν “Η μέρα της μάχης”, ένα μικρού μήκους ντοκυμανταίρ για έναν αγώνα μποξ.

Η πρώτη του ταινία, που χρηματοδοτήθηκε από το θείο και τον πατέρα του, ήταν το “Πόθος και φόβος”, ενώ χαμηλού κόστους ήταν και η ταινία του “Το φιλί του δολοφόνου” το 1955, πάλι με θέμα το μποξ, το οποίο απέσπασε θετικές κριτικές, κάτι που του άνοιξε τις πόρτες του μεγάλου στούντιο της εποχής “United Artists”. Εκεί γύρισε το “Χρήμα της οργής”, ένα φιλμ νουάρ γνωστό για τη μη γραμμική του αφήγηση και τη συχνή χρήση φλας-μπακ.

Σημαντική ήταν η αντιπολεμική του ταινία “Σταυροί στο μέτωπο”, που γυρίστηκε το 1957 στη Δυτική Γερμανία, παρουσιάζοντας μια επίθεση αυτοκτονίας γαλλικών στρατευμάτων κατά γερμανικής θέσης, με πρωταγωνιστή τον Κερκ Ντάγκλας. Ο Ντάγκλας ήταν εκείνος που του πρότεινε να αναλάβει τη σκηνοθεσία του “Σπάρτακου” (1960), στη θέση του Άντονυ Μαν που είχε μόλις απολυθεί. Η σημαντική αυτή ταινία, βασισμένη σε βιβλίο του Χάουαρντ Φαστ που διασκεύασε ο γνωστός κομμουνιστής σεναριογράφος και θύμα του μακαρθισμού Ντάλτον Τράμπο, απεικονίζει την εξέγερση των σκλάβων με ηγέτη το Σπάρτακο, με γνωστότερη τη σκηνή προς το τέλος, όταν οι σύντροφοί του, για να τον προστατέψουν από την εκτέλεση, εμφανίζονται ένας-ένας με τη φράση “Εγώ είμαι ο Σπάρτακος”. Στον ίδιο τον Κιούμπρικ η ταινία δεν άρεσε ιδιαίτερα, καθώς δεν είχε το γνώριμο έλεγχό του πάνω σε κάθε πτυχή της που χαρακτήριζε συνήθως το έργο του.

Στη συνέχεια μετακόμισε στην Αγγλία, εκμεταλλευόμενος τα φορολογικά προνόμια που παρείχε η κυβέρνηση σε ξένους παραγωγούς με τον όρο να απασχολούν τουλάχιστον κατά 80% βρετανικό προσωπικό. Εκεί γύρισε τη “Λολίτα” (1962), βασισμένη στο αμφιλεγόμενο μυθιστόρημα του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ για τον έρωτα ενός καθηγητή με ένα 13χρονο κορίτσι. Η ταινία προκάλεσε σκάνδαλο, σημείωσε ωστόσο μεγάλη εισπρακτική επιτυχία.

Η μεγάλη παγκόσμια επιτυχία ήρθε για τον Κιούμπρικ στην επόμενη ταινία του, “SOS Πεντάγωνο καλεί Μόσχα”, μια ανελέητη σάτιρα για την κούρσα των εξοπλισμών επί ψυχρού πολέμου με πρωταγωνιστή το διάσημο κωμικό Πήτερ Σέλερς, που υποδύεται τρεις διαφορετικούς χαρακτήρες στην ταινία. Η κωμωδία απέσπασε διάφορες υποψηφιότητες για Όσκαρ, μεταξύ των οποίων και καλύτερης σκηνοθεσίας.

Σκηνή από την “Οδύσσεια του Διαστήματος”

Το 1968 βγήκε στις αίθουσες μια από τις θρυλικότερες ταινίες του , η “2001, Οδύσσεια του διαστήματος”, βασισμένη σε διήγημα επιστημονικής φαντασίας του Άρθουρ Κλαρκ, ο οποίος συμμετείχε και στη συγγραφή του σεναρίου. Η ταινία είναι αξιομνημόνευτη για τη μουσική της επένδυση, τα ειδικά εφέ της, καθώς και τις πολλαπλές νοηματοδοτήσεις που της δόθηκαν στο πέρασμα των ετών, με τον ίδιο το σκηνοθέτη να δηλώνει πως ήλπιζε ότι η σημασία της ταινίας θα υπερέβαινε τη γλώσσα και τη λογική. Η ταινία θεωρήθηκε αμέσως κλασική και σάρωσε τα ταμεία, δίνοντας στον Κιούμπρικ την ελευθερία να γυρίζει ταινίες ακριβώς όπως τις φανταζόταν.

Μια από τις γνωστότερες ήταν η επόμενη, “Το κουρδιστό πορτοκάλι”, και πάλι βασισμένη σε βιβλίο, όπου σε ένα κοντινό μέλλον ένας εθισμένος στη βία έφηβος συλλαμβάνεται και υποβάλλεται σε μια τρομαχτική διαδικασία αναμόρφωσης από τις αρχές. Η ταινία δίχασε τους κριτικούς και προκάλεσε έντονες συζητήσεις στη Μ. Βρετανία, καθώς ένα κύμα βίας εξαπλώθηκε με έμπνευση σκηνές του έργου, οδηγώντας τον Κιούμπρικ να ζητήσει την απόσυρσή της από τις αίθουσες της χώρας.

Σκηνή από το “Κουρδιστό πορτοκάλι”

Ακολούθησε η ταινία Μπάρυ Λύντον το 1975, ενώ το 1980 κυκλοφόρησε μια επίσης πολύ αγαπημένη στο κοινό ταινία του σκηνοθέτη, “Η Λάμψη” με τον εκπληκτικό Τζακ Νίκολσον, βασισμένη στο ομώνυμο μπεστ σέλερ του Στίβεν Κινγκ. Λιγότερο επιτυχημένη εμπορικά, αλλά θεωρούμενη κλασική πλέον ταινία του ήταν το “Full Metal Jacket” το 1987, με θέμα τον πόλεμο στο Βιετνάμ. Τελευταία του ταινία, που κυκλοφόρησε λίγους μήνες μετά το θάνατό του από καρδιακή ανακοπή, σαν σήμερα το 1999, ήταν το ερωτικό θρίλερ Μάτια Ερμητικά Κλειστά,  βασισμένη σε νουβέλα του Άρθουρ Σνίτσλερ το 1926, με πρωταγωνιστές τους παντρεμένους τότε Τομ Κρουζ και Νικόλ Κιντμαν, με θέμα τις επικίνδυνες περιπλανήσεις του γιατρού Μπιλ Χάρτφορντ, όταν μαθαίνει ένα βράδυ ότι η γυναίκα του παλαιότερα τον είχε απατήσει. Η ταινία κατέχει το ρεκόρ γκίνες σε διάρκεια γυρισμάτων, καθώς αυτά ολοκληρώθηκαν μετά από 400 μέρες.

Οι πολιτικές του απόψεις κατά καιρούς έχουν αποτελέσει αντικείμενο συζητήσεων, καθώς το έργο του παρουσιάζει αντιφατικές ερμηνείες. Αν και γενικά φαίνεται να είχε τις απόψεις ενός φιλελεύθερου αστού, φίλοι και συνεργάτες του θυμούνται ότι κάποιες φορές έτεινε προς τον κοινωνικό δαρβινισμό, ενώ σάλο προκάλεσαν οι αποκαλύψεις του βοηθού σκηνοθέτη Φρέντερικ Ράφαελ στην ταινία “Μάτια Ερμητικά Κλειστά”, που μετέφερε δήλωσή του Κιούμπρικ, άγνωστο αν ήταν σοβαρή ή σαρκαστική, πως “Ο Χίτλερ είχε δίκιο σχεδόν σε όλα” και ζήτησε να μην υπάρχουν αναφορές στον εβραϊσμό μέσα στο σενάριο.

Σαφώς είχε πολύ αρνητική άποψη για την ανθρώπινη φύση και για τη δυνατότητα αναμόρφωσής της, καθώς πίστευε πως “Ο άνθρωπος δεν είναι ένας ευγενής άγριος, είναι ένας αχρείος άγριος. Είναι παράλογος, βίαιος, αδύναμος, ανόητος, ανίκανος να είναι αντικειμενικός για οτιδήποτε στο οποίο εμπλέκονται τα προσωπικά του συμφέροντα-κι αυτό είναι όλο. Με ενδιαφέρει η βίαιη φύση του ανθρώπου γιατί είναι η πραγματική του εικόνα. Και κάθε απόπειρα να δημιουργηθούν κοινωνικοί θεσμοί βασισμένοι σε μια ψευδή οπτική της φύσης του ανθρώπου είναι πιθανότατα καταδικασμένη σε αποτυχία.”

Δύσκολες Νύχτες