64 χρόνια από την ίδρυση της KGB: Κάτι παραπάνω από μια μυστική υπηρεσία

Το αρχέτυπο του βλοσυρού, μονοκόμματου, καμπαρντινοφόρου καγκεμπίτη πράκτορα, έτοιμου ανά πάσα στιγμή για μηχανορραφίες, εξοντώσεις αντιπάλων και άλλα σκοτεινά σχέδια κατά του “ελεύθερου κόσμου”, είναι από τις πιο οικείες εικόνες του μεταπολεμικού κινηματογράφου και τηλεόρασης, που σε ένα βαθμό συναντώνται και σε παραγωγές που γυρίστηκαν μετά το τέλος του πολέμου. Υπάρχουν κι εξαιρέσεις βέβαια, όπου οι πράκτορες παρουσιάζονται πιο “γλυκοαίματοι”, μόνο που σε αυτή την περίπτωση με σχεδόν μαθηματική ακρίβεια είτε εξοντώνονται από μοχθηρούς προϊσταμένους τους, είτε αυτομολούν στη Δύση.

Στις μέρες μας ο γνωστότερος καγκεμπίτης βέβαια δεν ανήκει στο χώρο της μυθοπλασίας, αλλά της πολιτικής, μιλάμε φυσικά για τον Βλαντιμίρ Πούτιν. Για τους δυτικούς αντιπάλους του η θητεία του στην Καγκεμπέ δεν είναι παρά μια ακόμα πτυχή της “διαβολικής” του υπόστασης, ενώ για τον ίδιο είναι ένα ακόμα όχημα με το οποίο στο εσωτερικό της Ρωσίας εδραιώνει την εικόνα του “κληρονόμου” του σοβιετικού μεγαλείου, με καθαρά αταξικό και μουσειακό περιεχόμενο. Σε κάθε περίπτωση η εικόνα της Επιτροπής Κρατικής Ασφάλειας, πληροφοριών εξωτερικού και εσωτερικής ασφάλειας, όπως μεταφράζεται το αρκτικόλεξο Κά Γκε Μπε, είναι τόσο ταυτισμένη με τις σοβιετικές μυστικές υπηρεσίες εν γένει, που αρκετός κόσμος αγνοεί ότι επρόκειτο απλώς για την τελευταία, αν και μακροβιότερη εκδοχή των Σοβιετικών Μυστικών Υπηρεσιών, η οποία εκτός από την κατασκοπία, ασχολούνταν και με άλλες αρμοδιότητες, όπως την προστασία της πολιτικής ηγεσίας της χώρας, την επιτήρηση των συνοριακών στρατευμάτων καθώς και την αντιμετώπιση λιγότερο ή περισσότερο σοβαρών εσωτερικών κινδύνων.

Η πρώτη υπηρεσία ασφαλείας των μπολσεβίκων, που προηγήθηκε της ίδρυσης της ΕΣΣΔ, ήταν η Τσέκα (Πανρωσική Έκτακτη Επιτροπή καταπολέμησης της Αντεπανάστασης και του Σαμποτάζ), που ιδρύθηκε το Δεκέμβρη του 1917, λίγο μετά την Οχτωβριανή Επανάσταση. Η Τσέκα, που περιλάμβανε περίπου 250.000 προσωπικό, ανταποκρίθηκε και με τα παραπάνω στα καθήκοντα που όριζε ο τίτλος της, συμβάλλοντας καθοριστικά στην επικράτηση της Επανάστασης στο Ρωσικό Εμφύλιο και την ιμπεριαλιστική επέμβαση (1918-1920), καθώς και στην καταστολή των αντισοβιετικών εξεγέρσεων της Κροστάνδης και του Αντόνοφ το 1920. Η επιτυχία της αυτή όπως είναι αναμενόμενο συσσώρευσε το μίσος των αστών αλλά και κάθε απόχρωσης αντισοβιετικού σχολιαστή για τις επόμενες δεκαετίες, με πρόσχημα τις άτεγκτες μεθόδους της.

Το 1922 η Τσέκα αντικαταστάθηκε από την Γκεπεού (GPU, Κρατική Πολιτική διοίκηση) κι ένα χρόνο αργότερα την OGPU (Ενοποιημένη Κρατική Πολιτική Διοίκηση), η οποία ως τις αρχές της δεκαετίας του ’30 είχε αναλάβει όλες τις λειτουργίες ασφαλείας και παρακολουθήσεις στο εσωτερικό, ενώ παράλληλη διεξήγαγε μυστικές επιχειρήσεις στο εξωτερικό, εξουδετερώνοντας τις απειλές ενάντια στη σοβιετική εξουσία.

Το 1934 η OGPU συγχωνεύτηκε με τη διαβόητη ή περιβόητη (ανάλογα με την οπτική γωνία του καθενός) NKVD (Λαϊκή Επιτροπή Εσωτερικών Υποθέσεων), που συνδέθηκε με τις εκκαθαρίσεις της δεκαετίας του ’30, οι οποίες δεν άφησαν ανέγγιχτες και την ίδια την υπηρεσία, καθώς ο διευθυντής της ως το 1936 Γένριχ Γιαγκόντα, κι ο διάδοχός του  Νικολάι Γιέζοφ, εκτελέστηκαν για αντισοβιετικές δραστηριότητες το  1938 και το 1940 αντίστοιχα. Ο δεύτερος αντικαταστάθηκε από το Λαβρέντι Μπέρια, μάλλον τη δεύτερη πιο δαιμονοποιημένη μορφή της σοβιετικής ιστορίας μετά τον ίδιο το Στάλιν.

Δεν ανήκει στους σκοπούς του παρόντος σημειώματος η διερεύνηση του ρόλου της NKVD ή ανάλυση της περιόδου των εκκαθαρίσεων. Δε χρειάζεται κανείς να δεχτεί τα αστικά παραμύθια για δράκους και κόκκινες αρκούδες περί 100 εκατομμυρίων νεκρών για να δει ότι επρόκειτο για μια αιματηρή εκδήλωση της ταξικής πάλης στο εσωτερικό της ΕΣΣΔ, που επηρεαζόταν τόσο από την κοινωνικές δυναμική στη χώρα, όσο και από το φόβο του επικείμενου πολέμου.Σε κάθε περίπτωση, ό,τι κι αν ειπώθηκε εκ των υστέρων (με επίκεντρο τη “μυστική έκθεση του Χρουστσώφ στο 20ο συνέδριο) περί μη προετοιμασίας της χώρας ενόψει ναζιστικού κινδύνου, η πραγματικότητα υπήρξε αρκετά διαφορετική και ο ρόλος των σοβιετικών πρακτόρων ανά τον κόσμο καθοριστικός για τη νικηφόρα έκβαση του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Το 1941 η αρμοδιότητα της κρατικής ασφάλειας μεταφέρθηκε στην NKGB, ενώ οι δυο υπηρεσίες μετονομάστηκαν σε Υπουργείο Εσωτερικών Υποθέσεων (MVD) και Υπουργείο Κρατικής Ασφάλειας (MGB) αντίστοιχα, με τον Μπέρια να κινεί τα νήματα και στα δύο υπουργεία, έχοντας παράλληλα την εποπτεία των πρακτόρων της ΕΣΣΔ στο εξωτερικό, με επίκεντρο το πυρηνικό πρόγραμμα των ΗΠΑ και της Βρετανίας. Η ΜGB είχε πολύ σημαντικό ρόλο κατά το Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο, αναλαμβάνοντας υπηρεσίες κατασκοπίας και αντικατασκοπίας, διευθύνοντας τα στρατόπεδα αιχμαλώτων πολέμου και διασφαλίζοντας την αφοσίωση των αξιωματικών του Κόκκινου Στρατού, διεξάγοντας και την αμφιλεγόμενη, αλλά πολιτικοστρατιωτικά απολύτως δικαιολογημένη μεταφορά μειονοτήτων που σε σημαντικό βαθμό ήταν ύποπτοι ή και πραγματικά ένοχοι συνεργασίας με τον εχθρό, όπως οι Τατάροι της Κριμαίας (που ξανάρθαν στην επικαιρότητα λόγω… Eurovision πριν δυο χρόνια), οι Γερμανοί του Βόλγα, οι Τσετσένοι και άλλες εθνότητες του Καυκάσου.

Η επιτυχία των σοβιετικών μυστικών υπηρεσιών της περιόδου είναι γεγονός που αναγνωρίζεται και από την αστική ιστοριογραφία, έστω και ως κάτι το αρνητικό για τη “δημοκρατία” (τους). Πολύ σημαντική ήταν η συγκρότηση του δικτύου “Κόκκινη Ορχήστρα”, στηριγμένη βέβαια και στην αυτοθυσία των Γερμανών κομμουνιστών που συμμετείχαν, περιλαμβάνοντας 100άδες πληροφοριοδότες και πράκτορες στα ναζιστικά υπουργεία εξωτερικών, εργασίας, προπαγάνδας και οικονομικών, μέχρι τη διάλυσή της και την εκτέλεση 11 ηγετικών μελών της το 1942. Σημαντική επιτυχία ήταν και η διείσδυση, με  έως και 300 πράκτορες στο πυρηνικό πρόγραμμα των ΗΠΑ, η οποία επέτρεψε στην ΕΣΣΔ να αποκτήσει την ατομική βόμβα, γεγονός που σε εκείνη τη φάση βοήθησε στην αναχαίτιση της ιμπεριαλιστικής επιθετικότητας, παρότι μεσοπρόθεσμα η κούρσα των εξοπλισμών κατέληξε σε βάρος της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Ιστορική βέβαια είναι και η δράση των Σοβιετικών μυστικών υπηρεσιών στη Βρετανία, γύρω από την περίφημη “Ομάδα του Καίμπριτζ” υπό τον διπλό πράκτορα Κιμ Φίλμπυ. Ένα χαρακτηριστικό πολλών πρακτόρων της ΕΣΣΔ στις εχθρικές χώρες, ιδίως εκείνη την περίοδο, ήταν τα ιδεολογικά κίνητρα της εμπλοκής πολλών εξ αυτών, καθώς διακρίνονταν για την πίστη τους στην κομμουνιστική ιδεολογία, ενώ αρκετοί ήταν και μέλη των κατά τόπους ΚΚ.

Ο θάνατος του Στάλιν σήμανε φυσικά μεγάλες ανακατατάξεις και στο συγκεκριμένο τομέα. Η ίδρυση της KGB σαν σήμερα το 1954, επισήμως ως “ξίφος και ασπίδα του Κομμουνιστικού Κόμματος”, ήταν η κορωνίδα των εξελίξεων στη διαμάχη για την εσωκομματική διαδοχή στο ΚΚΣΕ, σταθμός στην οποία ήταν η απομάκρυνση κι εκτέλεση του Λαβρέντι Μπέρια το Δεκέμβρη του 1953, ενώ ήδη στις τελευταίες μέρες της θητείας του, αμέσως μετά το θάνατο του Στάλιν το Μάρτη της ίδιας χρονιάς, τα δυο υπουργεία, MGB και MVD είχαν συγχωνευθεί. Ως το 1956, οι περισσότεροι στενοί συνεργάτες είχαν βρεθεί εκτός κόμματος κι αρκετοί εκτελέστηκαν, διαδικασία στην οποία η συμβολή της KGB υπήρξε πολύ σημαντική. Η υπηρεσία διακρίθηκε σε 20 διευθυντήρια με διαφορετικές αρμοδιότητες, ενώ στα τέλη της δεκαετίας του ’60, για πρώτη φορά στην ιστορία των σοβιετικών μυστικών υπηρεσιών δημιουργήθηκε ειδική υπηρεσία παρακολούθησης των αντιφρονούντων διανοουμένων και της εκκλησίας.

Σύντομα η KGB έγινε η μεγαλύτερη Μυστική Υπηρεσία του κόσμου, έχοντας διεισδύσει σε κάθε σημαντική επιχείρηση των δυτικών μυστικών υπηρεσιών κι έχοντας πράκτορες σε θέσεις κλειδιά σε όλες σχεδόν τις πρωτεύουσες του κόσμου. Σημαντικός ήταν ο ρόλος της υπηρεσίας της στο στρατιωτικό τομέα, όπου οι πληροφορίες που διοχέτευε στην αμυντική βιομηχανία επέτρεψαν την κατασκευή υποβρυχίων, αεροσκαφών και πυραύλων. Ο πολιτικός της ρόλος εκτοξεύθηκε από τα τέλη της δεκαετίας του ’60, όπως φαίνεται από το γεγονός ότι ο επικεφαλής της Γιούρι Αντρόποφ, ανήλθε αρχικά στο Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΣΕ το 1973 και εννιά χρόνια αργότερα στην ηγεσία της ΕΣΣΔ. H βραχύβια διακυβέρνηση του Αντρόποφ αντικατοπτρίζει γλαφυρά την ίδια την αντιφατική παρακαταθήκη της KGB: Από τη μια, ο Αντρόποφ όπως και τα άλλα μέλη της KGB, είχε εκ των έσω γνώση των φαινομένων παρακμής και διαφθοράς που ταλάνιζαν τη χώρα, κι έτσι ο ίδιος ως επικεφαλής της χώρας εξαπέλυσε μια εκστρατεία κάθαρσης αλλά και προσπάθειας επιβολής πειθαρχίας στο κόμμα και στην κοινωνία. Από την άλλη ως τέκνο της οπορτουνιστικής παρέκκλισης, που είχε ήδη ξεκινήσει πριν το 20ο συνέδριο, ούτε ο ίδιος, ούτε η υπηρεσία από τα σπλάχνα της οποίας προερχόταν ήταν σε θέση να καταπολεμήσουν τον πυρήνα του προβλήματος, τη σταδιακή εγκατάλειψη βασικών αρχών της σοσιαλιστικής οικοδόμησης δηλαδή, κάτι που φαίνεται ξεκάθαρα και από την προώθηση του Γκορμπατσώφ εντός ΚΚΣΕ από τον ίδιο τον Αντρόποφ.

Σε κάθε περίπτωση, η KGB δεν ελεγχόταν απολύτως από τον Γκορμπατσόφ, κάτι που τον έκανε να προσπαθεί εξ αρχής να υπονομεύσει τις αρμοδιότητές της, όπως κι εκείνες του ίδιου του ΚΚΣΕ. Δεν είναι τυχαίο που ο επικεφαλής της KGB Βλαντιμίρ Κρυούτσκοφ, μαζί με άλλα ηγετικά στελέχη, πρωτοστάτησαν στο αποτυχημένο πραξικόπημα κατά του Γκορμπατσόφ το καλοκαίρι του 1991. Ανεξαρτήτως των όποιων προθέσεων των εμπλεκομένων, η προχειρότητα της διεξαγωγής του καθώς και η αποκοπή του από το λαϊκό παράγοντα, εκτός του ότι συνέβαλαν αντικειμενικά στην επικράτηση της αντεπανάστασης, έδειχναν και ανάγλυφα ότι τα δομικά προβλήματα της σοβιετικής κοινωνίας ήταν πολύ βαθιά για να αντιμετωπιστούν με κινήσεις κορυφής. Η καθαίρεση σχεδόν όλων των αρμοδιοτήτων της υπηρεσίας μετά το πραξικόπημα δεν ήτα παρά το προοίμιο της αντικατάστασής της, από τον Μπόρις Γιέλτσιν, αρχικά από την FSK και μετέπειτα από την FSB το 1995, την Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Ασφαλείας της Ρωσικής Ομοσπονδίας.

Δύσκολες Νύχτες