Βίλχελμ Ράιχ-Η ψυχανάλυση, η πολιτική, το σκάνδαλο και η φυλάκιση

O ψυχαναλυτής Βίλχελμ Ράιχ δοξάστηκε και μισήθηκε όσο λίγοι συνάδελφοί του τον 20ο αιώνα, κάτι στο οποίο συνέτειναν οι βαθιές αντιφάσεις τόσο του ίδιου, όσο και του έργου του, σε καμία όμως περίπτωση δεν πέρασε αδιάφορος. Γεννήθηκε σαν σήμερα το 1897 στη Γαλικία, τη σημερινή Dobrcanica, που τότε ανήκε στην Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία. Προερχόταν από εύπορη οικογένεια γαιοκτημόνων, αλλά έχασε σε μικρή ηλικία και τους δύο γονείς, καθώς όταν ήταν 12 ετών η μητέρα του αυτοκτόνησε και στα 17 του ο πατέρας του πέθανε από φυματίωση, αφήνοντάς του την ευθύνη για τη διαχείριση της οικογενειακής περιουσίας, η οποία ωστόσο καταστράφηκε λίγο αργότερα στη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Μάλιστα από το 1916 ως το τέλος του πολέμου ο ίδιος υπηρέτησε στον αυστριακό στρατό στο ιταλικό μέτωπο. Μετά την επιστροφή του από τον πόλεμο, ξεκίνησε τις ιατρικές του σπουδές στο πανεπιστήμιο της Βιέννης. Εκεί γνώρισε τον Σίγκμουντ Φρόιντ κι άρχισε να ενδιαφέρεται για την ψυχανάλυση, καταφέρνοντας μέσα σε λίγα χρόνια να γίνει το νεότερο μέλος της Ψυχαναλυτικής Ένωσης της Βιέννης.

Ο Βίλχελμ Ράιχ σε νηπιακή ηλικία

Μετά την αποφοίτησή του εργάστηκε αρχικά στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο της Βιέννης και από το 1922 συνεργάστηκε με το Φρόυντ στην Ψυχαναλυτική Πολυκλινική του τελευταίου, στην οποία ανέλαβε το 1928 διευθυντικά καθήκοντα. Παράλληλα, διηύθυνε από το 1922 ως το 1930 το λεγόμενο “Τεχνικό Σεμινάριο” που είχε ιδρύσει ο Φρόιντ, το οποίο λειτούργησε ως έναυσμα για το Ράιχ για την ανάπτυξη μιας καινούργιας θεραπευτικής τεχνικής της “Ανάλυσης Χαρακτήρα”. Τον ενδιέφερε ιδιαίτερα ο συνδυασμός ψυχανάλυσης με τη σωματική εργασία, κι έτσι έγινε θεμελιωτής της λεγόμενης Σωματικής Ψυχοθεραπείας. Η προσέγγισή του αυτή τον έφερε σε σύγκρουση με το Φρόιντ. Απέρριπτε τις ιδέες του δασκάλου του για το ένστικτο του θανάτου και βάσει των κλινικών του παρατηρήσεων ανέπτυξε την αντίληψη πως κάθε ψυχική πάθηση σχετιζόταν με μια αποτυχία βίωσης της σεξουαλικότητας, οδηγώντας τον να θεμελιώσει ως θεραπευτικό στόχο την αποκατάσταση της οργασμικής ικανότητας. Τονίζε πως αυτός ο στόχος ήταν δύσκολα εφικτός και οι νευρώσεις ως μαζικό φαινόμενο δε μπορούσαν να αντιμετωπιστούν μόνο με ατομικές θεραπείες, αλλά με πρόληψη σε κοινωνικό επίπεδο.

 Τα κοινωνικοπολιτικά του ενδιαφέροντα τον έκαναν το 1928 να προσχωρήσει στο αυστριακό κομμουνιστικό κόμμα, παρότι αρχικά παρέμενε επισήμως μέλος του Σοσιαλδημοκρατικού κόμματος, από το οποίο διεγράφη το 1930 ως “φραξιονιστής υπέρ το ΚΚΑ”. Την εποχή εκείνη μαζί με άλλους κομμουνιστές και σοσιαλδημοκράτες γιατρούς ίδρυσε στη Βιέννη Κέντρα Σεξουαλικής Συμβουλευτικής. Το 1930 πήγε στο Βερολίνο, όπου έγινε μέλος του ΚΚΓ και ίδρυσε το 1931 το Γερμανικό Σύνδεσμο Προλεταριακής Σεξουαλικής Πολιτικής, γνωστού ως “Sexpol”, όπως ονόμασε και τον εκδοτικό του οίκο. Το 1933  δημοσιεύτηκε το διασημότερο έργο του, “Η μαζική ψυχολογία του φασισμού”. Σε αυτό αναλύει τη σύνδεση της αυταρχικής καταστολής των ενστίκτων και της φασιστικής ιδεολογίας, καθώς και τον ρόλο της οικογένειας και της εκκλησίας σε αυτό. Ο Ράιχ θεωρούσε ότι τα οργανωμένα φασιστικά κινήματα προκύπτουν από ανορθολογικές χαρακτηρολογικές δομές του σύγχρονου ανθρώπου, του οποίου οι βασικές βιολογικές ανάγκες και τάσεις καταστέλλονται για αιώνες. Η πατριαρχική οικογένεια ως πυρήνας του κράτους δημιουργούσε κατά το Ράιχ χαρακτήρες που υποτάσσονται στην καταπιεστική τάξη, παρά την ταπείνωση και τα δεινά που τους προκαλούνται με αυτό τον τρόπο. Αρνούνταν την αντίληψη ότι ο φασισμός είχε ιδεολογικό υπόβαθρο ή ότι προέκυπτε από τη δράση ατόμων, εθνικών ή πολιτικών ομάδων. Οι απόψεις του τον έφεραν σε σύγκρουση με το Κομμουνιστικό Κόμμα, από το οποίο διαγράφηκε την ίδια χρονιά, μετατρεπόμενος σταδιακά σε φανατικό αντικομμουνιστή, Τα πρώτα δείγματα της μεταστροφής του φαίνονται καθαρά στο βιβλίο του “Η Σεξουαλική Επανάσταση” (1936), στο οποίο καταγγέλει την “οπιθοδρόμηση” της ΕΣΣΔ επί Στάλιν.

Το 1934, στο συνέδριο της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Εταιρείας στη Λουκέρνη της Ελβετίας διεγράφη επεισοδιακά από μέλος. Έχοντας ήδη εγκαταλείψει τη Γερμανία μετά την άνοδο των ναζί στην εξουσία (οι οποίοι έκαψαν τελετουργικά τα βιβλία του λίγους μήνες αργότερα), εγκαθίσταται από το 1934 στο Όσλο της Νορβηγίας, όπου χάρη σε διάφορα πειράματα, στα οποία συμμετείχε μεταξύ άλλων και ο μετέπειτα Γερμανός καγκελάριος Βίλυ Μπραντ, αναπτύσσει τη θεωρία του περί του οργασμού ως “ηλεκτροφυσιολογικής εκτόνωσης”. Θεωρούσε δηλαδή τη σεξουαλική ενέργεια όχι πια μια αφηρημένη έννοια, όπως η παραδοσιακή ψυχανάλυση, αλλά ως μετρήσιμο βιολογικό φαινόμενο.. Το 1939 μετανάστευσε μαζί με το εργαστήριό του στη Νέα Υόρκη, όπου του προτάθηκε διδακτική θέση στο New School for Social Research. Τότε εγκαινιάζεται και η πιο αμφιλεγόμενη περίοδος της καριέρας του, όταν ανέπτυξε τη θεωρία περί “οργόνης” μιας “ειδικής βιολογικής ενέργειας” , η οποία κατά το Ράιχ θα μπορούσε να αποθηκευτεί μέσω του “συσσωρευτή οργόνης” που δημιούργησε ο ίδιος το 1940 και να χρησιμεύσει όχι μόνο ψυχοθεραπευτικά, αλλά ακόμα και κατά του καρκίνου. Ανάμεσα σε όσους κλήθηκαν να διασταυρώσουν επιστημονικά της μετρήσεις του εν λόγω μηχανήματος, ήταν το 1941 και ο Αλβέρτος Αϊνστάιν, ο οποίος ευγενικά του επεσήμανε ότι δεν υπήρχε κάποια νέα μορφή ενέργεια και επρόκειτο για “ψευδαίσθηση”.

Δείγμα του “συσσωρευτή οργόνης”, που προκάλεσε τελικά τη δρακόντεια επέμβαση του FDA σε βάρος των πειραμάτων του Ράιχ

Η διάδοση των ιδεών του μεταξύ της ιατρικής κοινότητας υπήρξε πολύ μεγάλη, παράλληλα όμως άρχισαν να ακούγονται ολοένα και εντονότερες φωνές κριτικής, κι από τα μέσα της δεκαετίας του ’40 πολλά επικριτικά άρθρα εμφανίστηκαν στον τύπο, κάνοντας την Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Υγείας των ΗΠΑ (FDA) να ασχοληθεί με τα πειράματα του Ράιχ. Κατά τη διάρκεια του πολέμου της Κορέας, το Γενάρη του 1951, ο Ράιχ ξεκίνησε το λεγόμενο “πείραμα Ορανούρ”, με το οποίο θέλησε να ερευνήσει αν η ενέργεια της οργόνης μπορούσε να εξουδετερώσει τη ραδιενέργεια. Όταν στη διάρκεια των πειραμάτων πέθαναν πειραματόζωα και ασθένησαν σοβαρά συνεργάτες του, ο Ράιχ εκκένωσε το εργαστήριό του, αλλά αργότερα ισχυρίστηκε πως θεράπευσε τα μολυσμένα άτομα με ένα μηχάνημα που αργότερα εξέλιξε στο λεγόμενο “Cloudbuster”. O τοπικός τύπος του Μέιν, όπου βρισκόταν το εργαστήριό του, στήριξε τους ισχυρισμούς του Ράιχ, ενώ ο ίδιος εντυπωσιασμένος από τις ιστορίες περί Ούφο που ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς εκείνη την εποχή, έστρεψε κι ο ίδιος το ενδιαφέρον του στον εντοπισμό τέτοιων αντικειμένων. Το 1955 του επιβλήθηκε δικαστική απαγόρευση χρήσης των συσσωρευτών οργόνης, με την εντολή να καταστρέψει τα μηχανήματα καθώς και τα βιβλία του. Ο ίδιος δεν το αποδέχτηκε, λέγοντας πως τα δικαστήρια δεν ήταν αρμόδια για τη διαλεύκανση επιστημονικών υποθέσεων. Όταν ένας συνεργάτης του Ράιχ αγνόησε τη δικαστική απαγόρευσης μεταφοράς των μηχανημάτων πέρα από τα πολιτειακά σύνορα, ο Ράιχ καταδικάστηκε σε 2 χρόνια φυλάκισης. Όπως είχε προβλέψει ο φίλος του Ράιχ, παιδαγωγός Α.S Neill, σε επιστολή του όταν έμαθε τα νέα της ποινής, ο Ράιχ δεν άντεξε την εμπειρία της φυλακής, Η καρδιά του τον πρόδωσε μέσα στο κελί του στις 3 Μάρτη 1957.

Το έργο του Ράιχ κάηκε σχεδόν ολοσχερώς με πρωτοβολία του FDA, καθώς η καύση δεν αφορούσε μόνο τα βιβλία που αναφέρονταν άμεσα στη θεωρία περί οργόνης, αλλά και όσο θεωρούνταν ότι ετοίμαζαν θεωρητικά το έδαφος για την ανάπτυξή της. Ο Ράιχ στη διαθήκη του όρισε πως τα υπόλοιπα κείμενά του θα δημοσιοποιούνταν 50 χρόνια μετά το θανατό του, κάτι που έγινε το 2007, όταν η βιβλιοθήκη της ιατρικής σχολής του Χάρβαρντ τα έθεσε στη διάθεση του κοινού προς επιστημονική μελέτη. Αν και το έργο του, ιδίως στις τελευταίες δεκαετίες της ζωής του παραμένει εκτός επιστημονικής σφαίρας, οι θεωρίες του περί σεξουαλικότητας τον κατέστησαν δημοφιλή με την ανάπτυξη της λεγόμενης “Σεξουαλικής Επανάστασης” (που ως όρος όπως είδαμε εφευρέθηκε από τον ίδιο δεκαετίες πριν), κυρίως σε φοιτητικούς κύκλους, ενώ οι ιδέες του περί οργόνης επηρέασαν διάφορους κύκλους New age και παραπλήσιων ανορθολογικών ρευμάτων.

Δύσκολες Νύχτες