Ραφαήλ-Μια ζωή σύντομη και εκθαμβωτική σαν έκρηξη

Ο Ραφαήλ (Ραφαέλο) Σάντι, γεννήθηκε σαν σήμερα το 1483 στην πόλη Ουρμπίνο της Ιταλίας, ανήμερα της Μεγάλης Παρασκευής των Καθολικών, ενώ κατά σύμπτωση πέθανε την ίδια ακριβώς μέρα 37 χρόνια αργότερα και πάλι τη Μ. Παρασκευή.

Ήταν γιος του χρυσοχόου και ζωγράφου Τζοβάνι Σάντι, που ήταν και ζωγράφος. Χάρη στον πατέρα του απέκτησε από νωρίς επαφές με ανθρωπιστικούς κύκλους της πόλης και έλαβε την πρώτη του εκπαίδευση στη ζωγραφική εξ απαλών ονύχων. Μετά το θάνατο του πατέρα του, όταν ο Ραφαήλ ήταν 11 ετών, πήγε μαθητευόμενος στο εργαστήριο του διάσημου τότε μανιεριστή ζωγράφου Περουτζίνο στην Περούτζια, ο οποίος είχε κληθεί κι από τον πάπα Σίξτο Δ’ στη Ρώμη για να συμβάλει στη διακόσμηση της Καπέλα Σιξτίνα. Ο Ραφαήλ εκείνη την περίοδο μιμούνταν τόσο την τεχνοτροπία του δασκάλου του, που είναι συχνά δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς τα πρώιμα έργα του από εκείνα του Περουτζίνο. Η φήμη του νεαρού ζωγράφου εξαπλώθηκε γρήγορα, και ήδη σε ηλικία 17 ετών θεωρούνταν ανώτερος από το δάσκαλό του. Σταδιακά ο Ραφαήλ βρήκε το δικό του στυλ σε μια πιο ζωντανή εικονογραφία, αλλάζοντας χρωματικούς τόνους και αποδίδοντας μεγάλη σημασία στην απεικόνιση του τοπίου στους πίνακές του. Αρχίζει να επηρεάζεται από τον Πιέρο ντε λα Φραντσέσκα, ειδικότερα σε ό,τι αφορούσε τα σαφή περιγράμματα των μορφών με γεωμετρική ακριβεία. Στα πρώιμα έργα του εντοπίζονται επίσης μυθολογικά πλάσματα, όπως στον πίνακα “Άγιος Μιχαήλ”, μια επιρροή που ανάγεται στον Ιερώνυμο Μπος.

Η σχολή των Αθηνών

Το 1504 πηγαίνει στη Φλωρεντία, χώρο δράσης ιερών τεράτων της αναγέννησης όπως ο Μιχαήλ Άγγελος και ο Λεονάρντο ντα Βίντσι. Γίνεται προστατευόμενους του Ταντέο Ταντέι, κατοικώντας στο ανάκτορό του, ενώ χάρη στη φιλία του με το ζωγράφο Φρα Μπαρτολομέο, έρχεται σε επαφή με τις ιδέες του τότε ηγέτη της Φλωρεντίας, το δομηνικανού μοναχού Τζιρόλαμο Σαβαναρόλα, ο οποίος έχοντας πάρει την εξουσία από τους Μεδίκους το 1494, επέβαλε ένα ασκητικό θεοκρατικό καθεστώς στην πόλη, ως τον αφορισμό και την εκτέλεσή του το 1498. Την περίοδο αυτή ξεχωρίζουν ιδιαίτερα οι Μαντόνες του, δηλαδή εικόνες της Παναγίας, που δημιουργήθηκαν κάτω από την επίδραση του έργου του Ντα Βίντσι. Το 1508 έρχεται κατόπιν σύστασης του θείου του και σημαντικού αρχιτέκτονα Ντονάτο Μπραμάντε στη Ρώμη, στην υπηρεσία του πάπα Ιουλίου Β’. Ο ποντίφηκας του ανέθεσε να διακοσμήσει τα προσωπικά του δωμάτια, τις λεγόμενς stanze, με νωπογραφίες. Το έργο του Ραφαήλ εντυπωσίασε και το διάδοχο του Ιουλίου, τον Λέοντα Ι’, κι έτσι η περίοδος 1509 ως 1517 είναι εκείνη κατά την οποία δημιουργούνται τα σπουδαιότερα έργα του καλλιτέχνη, στην περίφημη Stanza della Segnatura του Βατικανού, όπου ζωγραφίζει την περίφημη σύνθεση “Η Σχολή των Αθηνών”, όπου απεικονίζοτναι διάσημοι φιλόσοφοι της αρχαιότητας, με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη στο κέντρο της τοιχογραφίας, περιτριγυρισμένοι από τον Πυθαγόρα, το Σωκράτη και το Διογένη μεταξύ άλλων. Ο Πλάτων δείχνει προς τον ουρανό ενώ ο Αριστοτέλης προς τη γη, κάτι που έχει ερμηνευθεί πως απεικονίζει τις διαφορές της φιλοσοφίας δασκάλου-μαθητή, αντιδιαστέλλοντας τον ιδεαλισμό του Πλάτωνα προς την επιστημονικότερη προσέγγιση του Σταγειρίτη φιλόσοφου. Εκτός από μορφές της αρχαιότητας, συναντούμε επίσης τον σπουδαίο ποιητή του 14ου αιώνα Δάντη, παρότι στα χρόνια του είχε ταχθεί με την αντιπαπική μερίδα της Φλωρεντία, εδώ μάλιστα υπό μορφή θεολόγου, αλλά και του Σαβαναρόλα που είχε εκτελεστεί περίπου μια δεκαετία νωρίτερα.

Μαντόνα Σιξτίνα

Σημαντική νωπογραφία είναι και ο “Παρνασσός”, με τον Απόλλωνα και τη λύρα του να περιτριγυρίζεται από τις εννέα μούσες καθώς και ποιητές της αρχαιότητας, όπως ο Όμηρος, ο Βιργίλιος και ο Οβίδιος. Την εποχή εκείνη γνωρίζεται και με το Μιχαήλ Άγγελο, που εκείνη την εποχή διακοσμούσε την Καπέλα Σιξτίνα, γεγονός που αποτυπώνεται και στο έργο του.

Στόχος του εικονογραφικού προγράμματος των τοιχογραφιών στα παπικά δωμάτα ήταν να επαινεθεί η τέχνη, η φιλοσοφία και η θρησκεία, ενώ ταυτόχρονα προωθούνταν η πολιτική και θρησκευτική ατζέντα του ίδιου του πάπα. Τα έργα αυτά συγκαταλέγονται ανάμεσα στα κορυφαία της ώριμης Αναγέννησης. Εκείνα τα χρόνια ο Ραφαήλ ζωγραφίζει την πιο διάσημη από τις Παναγίες του, τη Μαντόνα Σιξτίνα, που σήμερα βρίσκεται στην πινακοθήκη της Δρέσδης, μια απεικόνιση που διαδόθηκε τόσο πολύ σε αντικείμενα κάθε είδους μέχρι τις μέρες μας, που κατά μια ατυχή συγκυρία θεωρείται πλέον κιτς από αρκετούς.

Ψυχή και Έρως

Σπουδαία ήταν και τα πορτραίτα του, όπως εκείνα του ουμανιστή και προσωπικού του φίλου Μπαλντασάρε Καστιλιόνε, του πάπα Ιουλίου Β’ καθώς και του πάπα Λέοντος Ι’ μαζί με δύο καρδιναλίους. Ο Ραφαήλ κατορθώνει να συνδυάσει την εξιδανίκευση με τη φυσικότητα και τη ζεστασιά, αναδεικνύοντας τις προσωπικότητες-κλειδιά της Αναγέννησης και θέτοντας το πρότυπο των προσωπογραφιών στους αιώνες που ακολούθησαν. Πολυάριθμες είναι και οι αυτοπροσωπογραφίες του, με πρώτη ένα σκίτσο που έφτιαξε σε ηλικία 15 ετών, μέχρι το πορτραίτο του σε ηλικία 22 ετών που σήμερα εκτίθεται στο Παλάτσο Πίτι, ενώ απεικονίζει τον εαυτό του και στις συνθέσεις “Η Σχολή των Αθηνών” και η “Εκδίωξη του Ηλιοδώρου”.

Πάπας Ιούλιος Β’

Ο Ραφαήλ είχε επίσης και σημαντικό αρχιτεκτονικό έργο, μετά το θάνατο του θείου του Μπραμάντε, αναλαμβάνοντας το 1514 διευθυντής των οικοδομικών εργασιών στον Άγιο Πέτρο, ενώ διηύθυνε και τις ανασκαφές ρωμαϊκών αρχαιοτήτων στη Ρώμη, ενώ σχεδίασε και δέκα τάπητες που προορίζονταν για την οροφή της Καπέλας Σιξτίνα, που υφάνθηκαν στις Βρυξέλλες. Ο τεράστιος όγκος εργασιών του οδήγησε το Ραφαήλ στο να αναθέτει ένα πολύ μεγάλο μέρος της ζωγραφικής του στους μαθητευόμενους του εργαστηρίου του, κυρίως στο Τζούλιο Ρομάνο. Στα τελευταία του έργα συγκαταλέγεται ο κύκλος “Ψυχή και Έρως” στη Βίλα Φαρνέζε,καθώς και οι νωπογραφίες στις στοές του Βατικανού, γνωστές ως η “Βίβλος του Ραφήλ”, καθώς απεικονίζουν θρησκευτικές σκηνές.

Έφυγε από τη ζωή πολύ νέος, πιθανόν χτυπημένος από σύφιλη ή ελονοσία. Έχοντας την τύχη να γνωρίσει μεγάλη δόξα στη σύντομη ζωή του, η φήμη του εξακολουθήσε να μεγαλώνει στους επόμενους αιώνες, συγκαταλέγοντάς τον μαζί με τον ντα Βίντσι και τον Μιχαήλ Άγγελο στην τριάδα των διασημότερων καλλιτεχνών της ιταλικής Αναγέννησης.