Σαρλ Φουριέ: Ουτοπικός σοσιαλισμός, γυναικεία χειραφέτηση και σεξουαλική απελευθέρωση

Ο Σαρλ Φουριέ υπήρξε ένας από τους χαρακτηριστικότερους και πιο ενδιαφέροντες εκπροσώπους του λεγόμενου πρώιμου ή ουτοπικού σοσιαλισμού, ο οποίος αντιπρότεινε στην αστική κοινωνία της εποχής του τη δημιουργία μιας κοινότητας βασισμένη στην “αρμονία”, όπως τόνιζε. Κεντρικό ρόλο στη νέα κοινωνία θα έπαιζαν τα “φαλαγγιστήρια”, ελεύθερες κοινοτικές ενώσεις παραγωγών που θα κατανείμανε τις εργασίες ανάλογα με τα ταλέντα του κάθε μέλους. Το έργο του άσκησε επίδραση τόσο στους Μαρξ και Ένγκελς, όσο και σε ελευθεριακά ρεύματα, καθώς όχι τυχαία ο Αύγουστος Μπέμπελ, από τους ιδρυτές του Γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος, τον χαρακτήριζε “πατέρα του αναρχισμού”, με την επιρροή του να εκτείνεται και στον 20ο αιώνα.

Γεννήθηκε σαν σήμερα το 1771 στη Μπεζανσόν της Γαλλίας, σε οικογένεια ενός εμπόρου υφασμάτων. Μετά το Γυμνάσιο υπήρξε μαθητευόμενος εμπόρων στη Λυών και τη Ρουέν. Έζησε τη Γαλλική επανάσταση στη Λυών, συμμετέχοντας ενεργά και ο ίδιος στα γεγονότα. Διαχώριζε ωστόσο τη θέση του από το αστικό σύνθημα “Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα”, καταδεικνύοντας ότι για τα φτωχότερα στρώματα οι έννοιες αυτές παρέμεναν κούφια λόγια, λόγω της εξάρτησής τους από τη μισθωτή σκλαβιά.

Έχασε τον πατέρα του, υπηρέτησε στο στρατό και μετέπειτα έχασε όλη του την περιουσία, κάτι που τον ανάγκασε να κάνει τα επόμενα χρόνια διάφορες δουλειές για να επιβιώσει. Η οικονομική του κατάσταση βελτιώθηκε όταν κληρονόμησε τη μητέρα του το 1812, ωστόσο συνέχισε να δουλεύει ως υπάλληλος ως το 1829, ενώ παράλληλα συνέχιζε το συγγραφικό του έργο και περίμενε την εξεύρεση χορηγού για τη δημιουργία φάλαγγιστηρίου. Έφυγε από τη ζωή στις 10 Οκτώβρη 1837 και τάφηκε στη Μονμάρτη.

Ο Φουριέ έδινε ιδιαίτερη έμφαση στον “κατακερματισμό της εργασίας”, θεωρώντας τον ένα από τα μεγαλύτερα βάρη του “πολιτισμού”, όπως συνήθιζε να αποκαλεί την αστική κοινωνία. Η ενασχόληση με ένα μόνο επάγγελμα αντιβαίνει κατά το Φουριέ στην ανθρώπινη φύση και έχει ως αποτέλεσμα την καταστροφική επιδίωξη του ατομικού πλουτισμού και την απομόνωση από την υπόλοιπη κοινωνία. Ως αντίμετρο όπως είπαμε πρότεινε τα φαλαγγιστήρια, κοινότητες βασισμένες στην αρμονία, αποτελούμενες από 1620 άτομα, που θα ασχολούνταν τόσο με την αγροτική παραγωγή, όσο και τη βιοτεχνία, κι εσωτερικά θα διαμορφώνονταν σε μικρότερες ομάδες, βασισμένες στα ενδιαφέροντα των μελών της.

Ο Φουριέ πρότεινε επίσης την αναμόρφωση των κοινωνικών ηθών, εισάγοντας την έννοια του “ελεύθερου έρωτα”, ο οποίος θα περιλάμβανε από τη μονογαμία μέχρι οργιαστικές συνευρέσεις, στα πλαίσια ωστόσο κανόνων που θα θέσπιζε η ίδια η κοινότητα. Υπήρξε επίσης διαπρύσιος κήρυκας των δικαιωμάτων των γυναικών, τονίζοντας πως η φύση είχε εξοπλίσει και τα δύο φύλα με την ικανότητα ενασχόλησης με την τέχνη και την επιστήμη, ενώ το μέτρο της κοινωνικής προόδου είναι ανάλογο με εκείνο της προόδου της γυναικείας απελευθέρωσης.

Ο Μαρξ και ιδιαίτερα ο Ένγκελς θαύμαζαν τη σκέψη του Φουριέ, αποκαλώντας τον το “μεγαλύτερο σατιρικό όλων των εποχών”, και θεωρώντας πως οι ιδέες του περί εργασίας αποτελούσαν “αυγό του Κολόμβου” της κοινωνικής φιλοσοφίας. O Ένγκελς, έχοντας μελετήσει το σύνολο του έργου του Φουριέ, θεωρούσε πως χειριζόταν τη διαλεκτική με την ίδια μαεστρία όπως ο Χέγκελ, και υπερασπιζόταν το φιλόσοφο έναντι επιθέσεων, όπως από πλευράς Όιγκεν Ντύρινγκ.

Για τις θέσεις του Φουριέ περί έργασίας σημείωνε ο ίδιος: Ο Φουριέ αποδεικνύει πως καθένας γεννιέται με την κλίση προς κάποιου είδους εργασία […], πως φύση του ανθρώπινου πνεύματος είναι να δραστηριοποιείται κάπου [,,.] και για το λόγο αυτό δεν υπάρχει αναγκαιότητα να εξαναγκάζουμε τους ανθρώπους σε κάποια δραστηριότητα, όπως στις παρούσες κοινωνικές συνθήκες, αλλά μόνο να διοχετεύσουμε τη δραστήρια τάση τους στο σωστό δίαυλο. [Ο Φουριέ] δείχνει τον παραλογισμό της παρούσας κοινωνικής οργάνωσης, που διαχωρίζει αυτά τα δύο, που κάνει την εργασία αγγαρεία και καθιστά ανέφικτη τη διασκέδαση για την πλειονότητα των εργατών, επιπλέον δείχνει […] πώς η εργασία μπορεί να γίνει αυτό που θα έπρεπε κανονικά να είναι, δηλαδή διασκέδαση, όπου καθείς μπορεί να ακολουθήσει τις κλίσεις του.

Ό Ενγκελς βέβαια δεν παρέλειπε να ασκεί κριτική στις αδυναμίες και ελλείψεις της σκέψης του Φουριέ, με πρώτη και κύρια τη διατήρηση της ατομικής ιδιοκτησίας και τη διατήρηση των κοινωνικών διαιρέσεων εντός φαλαγγιστηρίων σε πλούσιους και φτωχούς, εργάτες και καπιταλιστές. Μετά το θάνατό του, έγιναν κάποια βραχύβια πειράματα ίδρυσης φαλαγγιστηρίων στη Γαλλία, αλλά κυρίως στις ΗΠΑ, με γνωστότερα παραδείγματα το αγρόκτημα Μπρουκ στη Μασαχουσέτη (1841-1846), τη φάλαγγα του Ρεντ Μπανκ στο Νιού Τζέρσεϋ καθώς και την Utopia του Οχάιο.

Δύσκολες Νύχτες