Ρόμπερτ Οπενχάιμερ-Πατέρας της ατομικής βόμβας και θύμα του μακαρθισμού

Ο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ συνέδεσε το όνομά του με το πρόγραμμα Μανχάταν, επιστημονικός διευθυντής του οποίου υπήρξε, που οδήγησε στη δημιουργία της πρώτης ατομικής βόμβας στον κόσμο από τις ΗΠΑ. Μεταπολεμικά υπήρξε θύμα του μακαρθισμού, καθώς κατηγορήθηκε σε δίκη για κομμουνιστικές διασυνδέσεις κι έπεσε σε δυσμένεια για πολλά χρόνια. Η δίκη του έγινε σύμβολο των ηθικών και πολιτικών διλημμάτων που αντιμετωπίζει ένας επιστήμονας και της ενδεδειγμένης στάσης που οφείλει να επιλέξει.

Γεννήθηκε σαν σήμερα στη Νέα Υόρκη, ως γιος γερμανοεβραϊκής καταγωγής εμπόρου υφασμάτων και μητέρας δασκάλας εικαστικών. Είχε έναν αδερφό που επίσης έγινε φυσικός αργότερα. Υπήρξε εξαίρετος μαθητής και φοιτητής στο Χάρβαρντ, όπου εκτός από φυσική και χημεία, ασχολήθηκε επίσης με τα αρχαία Ελληνικά, τα Λατινικά και την Ανατολική φιλοσοφία, ενώ δημοσίευσε και ποιήματα. Το 1925 πήγε στην Αγγλία για να μελετήσει τη δομή του ατόμου σε εργαστήριο του πανεπιστημίου του Καίμπριτζ, συνεργαζόμενος με κορυφαίους επιστήμονες του είδους, ανάμεσά τους με τον Έρνεστ Ράδερφορντ, του πρώτου επιστήμονα που επιχείρησε τη διάσπαση του ατόμου το 1918. Μη μπορώντας όμως να προσαρμοστεί στο συγκεκριμένο περιβάλλον, υπέστη ψυχολογική κατάρρευση, που απαίτησε θεραπεία από ειδικούς. Μόλις συνήλθε στράφηκε στη θεωρητική φυσική, όπου και ανέδειξε πλήρως τις ικανότητές του.

Ο μετέπειτα νομπελίστας φυσικός Μαξ Μπορν, όταν διάβασε μελέτη του Οπενχάιμερ περί κβαντομηχανικής, τον κάλεσε το 1926 στο πανεπιστήμιου του Γκαίτινγκεν, όπου το 1927 ανακηρύχθηκε διδάκτορας. Μετά από ένα πέρασμα σε επιστημονικά κέντρα της Ευρώπης, επέστρεψε στις ΗΠΑ για να διδάξει φυσική στο πανεπιστήμιου του Μπέρκλεϋ στην Καλιφόρνια και το Τεχνολογικό Ινστιτούτο Καλιφόρνιας. Γύρω του σχηματίστηκε ένας κύκλος θεωρητικών φυσικών που εκπαίδευσε ο ίδιος, αργότερα όμως οι συμπάθειες του ίδιου και πολλών μαθητών του για τους Δημοκρατικούς στον Ισπανικό Εμφύλιο, καθώς και η χρηματοδότηση που παρείχε σε αντιφασιστικές οργανώσεις συνδεόμενες με το ΚΚ ΗΠΑ, θα χρησιμοποιούνταν εναντίον του.

Με την εισβολή της Γερμανίας στην Πολωνία το Σεπτέμβρη του 1939, ομάδα φυσικών με επικεφαλής τον ΑΪνστάιν προειδοποίησαν την αμερικανική κυβέρνηση για τον κίνδυνο που διέτρεχε η ανθρωπότητα αν οι ναζί προλάβαιναν να κατασκευάσουν πρώτοι την ατομική βόμβα. Το 1942 ο Οπενχάιμερ ανέλαβε την επιστημονική διεύθυσνη του προγράμματος Μανχάταν, με στόχο την κατασκευή της πρώτης ατομικής βόμβας. Συλλέγοντας τους καλύτερεους επιστήμονες της χώρας για το απόρρητο αυτό σχέδιο, ίδρυσε στην έρημο του Νέου Μεξικού σε υψόμετρο 2000 μέτρων το Εθνικό Εργαστήριο του Λος Άλαμος, στο οποίο εργάζονταν 3000 άτομα. Η πρώτη ατομική βόμβα της ιστορίας με κωδική ονομασία “The Gadget”, δοκιμάστηκε στις 5.30 το πρωί της 16ης Ιούλη 1945 στην έρημο του Νέου Μεξικού. Όπως δήλωνε σε συνέντευξή του το 1965 ο Οπενχάιμερ, διαλέγοντας ένα στίχο από ιερό κείμενο του Ινδουϊσμού, “Τώρα έγινα ο θάνατος, ο καταστροφέας των κόσμων”. Στις 6 Αυγούστου και 9 Αυγούστου της ίδιας χρονιάς έπεσαν οι ατομικές βόμβες “Little boy” και “Fat Man” στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι της Ιαπωνίας, προκαλώντας συνολικά πάνω από 200.000 νεκρούς, είτε από ακαριαίο θάνατο είτε από πιο μακροπρόθεσμες συνέπειες της ακτινοβολίας.

Τον Οκτώβρη της ίδιας χρονιάς ο Οπενχάιμερ παραιτήθηκε από τη θέση και το 1947 τέθηκε επικεφαλής του Ινστιτούτου Προηγμένων Ερευνών, ενώ την ίδια χρονιά ως και το 1952 υπηρέτησε ως επικεφαλής της Γενικής Συμβουλευτικής επιτροπής της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας. Το 1949 αντιτάχθηκε στην κατασκευή της βόμβας υδρογόνου, ερχόμενος σύγκρουση με τον πρόεδρο της Επιτροπής Ατομικής Ανέργειας Λιούις Λιχτενστάιν Στρος. Ο Στρος εξοργισμένος κι εκμεταλλευόμενος την αντικομμουνιστική υστερία του μακαρθισμού, κατήγγειλε τον Οπενχάιμερ ως πιθανό πράκτορα της ΕΣΣΔ, αξιοποιώντας υλικό που του είχε χορηγήσει το FBI σχετικά με το παρελθόν του Οπενχάιμερ, ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι η συγκεκριμένη υπηρεσία κατά διαστήματα παρακολουθούσε τον επιστήμονα ολόκληρο το 24ωρο.

Το 1954 ο Οπενχάιμερ κλήθηκε σε ακρόαση ενώπιον επιτροπής διερεύνησης, όπου κατηγορήθηκε για διασυνδέσεις “με γνωστούς κομμουνιστές”, εννοώντας τον αδερφό του Φρανκ, την πρώην σύζυγό του, καθώς και φοιτητές και φίλους του από την περίοδο που δίδασκε στην Καλιφόρνια. Η επιτροπή αναγκάστηκε να παραδεχτεί πως δεν υπήρχαν στοιχεία που τον ενοχοποιούσαν για εσχάτη προδοσία, ωστόσο τον στηλίτευε διότι με την εναντίωσή του στη βόμβα υδρογόνου “έβλαψε τα συμφέροντα των Ηνωμένων Πολιτειών”. Για το λόγο αυτό αποκλείστηκε από όλα τα μυστικά κυβερνητικά προγράμματα, κάτι που χαιρετίστηκε τότε από το συντηρητικό τύπος της εποχής, προκάλεσε όμως μεγάλη αναστάτωση μεταξύ των συναδέλφων του αλλά και διεθνώς. Χαρακτηριστικό της αίσθησης που προκάλεσε παγκοσμίως η δίωξη Οπενχάιμερ είναι η δημοσίευση ενός ποιήματος του Νικηφόρου Βρεττάκου τη χρονιά εκείνη, με τίτλο “Στο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ”, οι στίχοι του οποίου εκφράζουν την αμφίθυμη στάση πολλών προοδευτικών διανοουμένων έναντι της μεταμέλειας του Οπενχάιμερ για το ρόλο τους στην ανάπτυξη της ατομικής βόμβας:

«Φίλε Οπενχάιμερ,

λάβαμε

τις τελευταίες ειδήσεις σας.

Φορτωμένα τις μέρες αυτές, τα ερτζιανά κ’ οι ασύρματοι

πάνε και φέρνουν, σ’ όλο τον κόσμο, τη σιωπή και τη θλίψη σας.

* * *

Αλλά, φίλε Οπενχάιμερ, όχι,

δεν προσθέσατε τίποτα στην καρδιά μας. Η πράξη σας

έμεινε πράξη. Η σελίδα σας έκλεισε.

Τ’ ανάλαφρο σαν αστέρι όνομά σας

έγινε στάχτη στη Χιροσίμα.

* * *

Τι να σας κάνουμε; Πού

να σας κρύψουμε; Οπου

κι αν σας βάλει κανείς

σαν πύργος πανύψηλος

θα κρύβετε πάντοτε

ένα μέρος του ήλιου.

* * *

Δεν υπάρχει πια δέντρο να καθίστε στη ρίζα του.

Η στέγη του σύμπαντος δε θα σας ήθελε.

Εμείς, άνθρωποι απλοί,

σας εγκαλούμε: Εν ονόματι

της χρυσής άμμου των ουρανών

και της πανσπερμίας του πλανήτη μας

σας εγκαλούμε: Ακούστε μας!

Δεν έτυχε, φίλε Οπενχάιμερ, ποτέ, να σκεφθείτε με πόσα

δάκρυα φτιαχτήκαν οι κήποι του κόσμου;».

Κατόπιν της απόφασης, ο Οπενχάιμερ αποσύρθηκε από τη δημόσια ζωή, αφιερώνοντας το χρόνο του αποκλειστικά σε επιστημονικές μελέτες στο Κέντρο Προηγμένων Ερευνών. Μια μερική αποκατάστασή του ήρθε το 1963, όταν ο Λύντον Τζόνσον, διάδοχος του πρόσφατα δολοφονημένου προέδρου Κένεντυ, απένειμε στον Οπενχάιμερ το βραβείο Ενρίκο Φέρμι, ωστόσο μέχρι το τέλος της ζωής του παρέμενε πολιτικά “ύποπτος” και δεν ξανασυνεργάστηκε με την αμερικανική κυβέρνηση. Έφυγε από τη ζωή στις 18 Φλεβάρη από καρκίνο του λάρυγγα.

Δύσκολες Νύχτες