“Ο θάνατος του Στάλιν” – Μια άνοστη σάτιρα

Κάποιοι βλέπουν εφιάλτες το βράδι επειδή έχουν χρέη, τον κυνηγάν οι δανειστές του ας πούμε. Άλλοι πάλι βλέπουν εφιάλτες με την πεθερά τους, κάναν τεράστιο δράκο με τη μορφή της πεθεράς τους ας πούμε που να ουρλιάζει “αχαΐρευτε, τεμπέλη, βλάκα” και να βγάζει φλόγες της κολάσεως απ’ το στόμα. Εγώ σαν ψυχάκιας που είμαι με ιδεολογικοπολιτικά θέματα, βλέπω εφιάλτες για.. τον ρόλο της προσωπικότητας στην ιστορία. Π.χ τον Λένιν να ουρλιάζει “όλη η εξουσία στα σοβιέεεεετ” κι αμέσως να με πνίγουν εκατομμύρια τόμοι ιστορίας που έχουν γραμμένη συνέχεια τη φράση “ο Λένιν έκανε την οκτωβριανή, ο Λένιν έκανε την οκτωβριανή”. Για τέτοια ψυχασθένεια μιλάμε.

Ένα απ’ τα πιο γαμάτα φιλοσοφικά κόνσεπτ που συνάντησα στα νεανικά ανήσυχα χρόνια του πνεύματος ήταν αυτό της βουλησιαρχίας, του βολονταρισμού. Της αντίληψης δηλαδή ότι τα διάφορα κοινωνικά γεγονότα είναι προϊόντα της προσωπικής βουλήσεως ορισμένων μεγάλων προσωπικοτήτων: Ο Μεγαλέξανδρος έφτασε μέχρι τον Ινδό ποταμό, ο Χίτλερ σκότωσε έξι κατομύρια οβραίους, ο Καραμανλής έφτιαξε δρόμους. Στην πορεία, και όταν ήρθα σε επαφή με την διαλεχτικοϋλιστική προσέγγιση έμαθα ότι οι προσωπικότητες βγαίνουν στο προσκήνιο επειδή οι συγκυρίες είναι τέτοιες επομένως παίζουν δευτερεύοντα ρόλο. Πρόσφατα βέβαια ο Περικλής Παυλίδης στο τελευταίο βιβλίο του μου (ψιλο)ανέτρεψε πάλι αυτή την αντίληψη γράφοντας ότι η πορεία της οκτωβριανής και του σοσιαλισμού πήρε το δρόμο που πήρε λόγω των επιλογών και της επιρροής συγκεκριμένων ατόμων όπως ο Λένιν κλπ.
Νταξ, θα κρατήσω κεντρίστικη στάση και θα πω ότι “η αλήθεια είναι κάπου στη μέση”, ή μάλλον πρέπει να κατανοήσω καλύτερα τη διαλεκτική. Ναι μεν οι μάζες ως κινητήριος δύναμη της ιστορίας προκρίνουν συγκεκριμένα άτομα στην εξουσία, όμως τα άτομα αυτά στη δεδομένη συγκυρία έχουν τη δύναμη να επηρεάζουν τα πράματα. Το πέτυχα; Πάμε παρακάτω.

Στο σινεμά πολλές φορές λοιπόν βλέπουμε ταινίες με ιστορικές προσωπικότητες. Έχουν όμως ιστορική αξιοπιστία οι ταινίες του σινεμά; Απάντηση: ΟΧΙ. Ο κινηματογράφος είναι τέχνη κι ως εκ τούτου εκφράζει το όραμα του δημιουργού: του σκηνοθέτη, του σεναριογράφου, όχι και τόσο του παραγωγού μιας και στον καπιταλισμό αυτός ενδιαφέρεται περισσότερο για την ταινία ως επένδυση και τι ROI (return on investment) θα έχει. Κι αυτό βεβαίως δεν έχει καμία σχέση με την επιστημονική ακρίβεια της ταινίας, αρκεί να βρεθεί φιλοθεάμον και πλερώνον κοινό. Οι “ιστορικές” ταινίες λοιπόν ΔΕΝ μπορούν να αποτελούν ιστορική “πηγή”. Για τη διερεύνηση ιστορικών γεγονότων υπάρχει υποτίθεται το ντοκιμανταίρ που κι αυτό πολύ σπάνια θα είναι εντελώς αντικειμενικό καθώς κι αυτό θα αντικατοπτρίζει τις απόψεις του δημιουργού, πολλές φορές με εσφαλμένο, διαστρεβλωμένο έως και αισχρό τρόπο, ανάλογα με τις πολιτικές αντιλήψεις του. Πόσο μάλλον λοιπόν μια κινηματογραφική ταινία που δεν θα πρεπε να ενδιαφέρεται για επιστημονική ακρίβεια παρά μόνο να μεταδόσει το δημιουργικό πνεύμα του δημιουργού. Γι αυτό λοιπόν μην δεχτείτε ΠΟΤΕ κανέναν να επιχειρηματολογεί για ιστορικά γεγονότα με βάση ταινίες.

Ο κινηματογράφος και η τέχνη γενικότερα βεβαίως μπορεί να είναι σπουδαία ανεξαρτήτως ιστορικής, λογοτεχνικής ή άλλης ακρίβειας για τον λόγο ακριβώς ότι η ταινία (και κάθε έργο τέχνης) είναι από μόνη της αυθύπαρκτη κι όχι η απλή απεικόνιση ενός άλλου γεγονότος. Π.χ το the shining του Κιούμπρικ, χαλαρά βασίζεται στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Στίβεν Κινγκ και δεν το ακολουθεί πιστά, ωστόσο είναι μια σπουδαία ταινία. Και όχι για τους βλακώδεις, συνωμοσιολογικούς και ψευτοφροϋδικούς λόγους που επικαλείται το σκουπιδένιο ντοκιμανταίρ “room 237“, ένα παραλήρημα ανωμάλων και ψυχάκηδων, φανατικών με το the shining που βλέπουν (δηλ. κατασκευάζουν) κρυμμένα μηνύματα, εικόνες, μυστικά που ΔΕΝ υπάρχουν. Επικίνδυνοι οι τύποι.

Θα μου πείτε ο σοβιετικός κινηματογράφος δεν έχει ιστορική ακρίβεια; Αυτό είναι το πόιντ, ακόμα κι αν έχει, δεν μπορείς και δεν πρέπει να επικαλεστείς σοβιετικές ταινίες για να επιχειρηματολογήσεις ιστορικά υπέρ της ΕΣΣΔ και του σοσιαλισμού ακόμα κι όταν είναι ακριβείς ιστορικά διότι αποδυναμώνεις τα επιχειρήματά σου. Επιπλέον, ο κινηματογράφος χρησιμοποιείται ως ιδεολογικό εργαλείο ή προπαγάνδα κι αυτό δεν είναι κατ’ ανάγκην κακό, κάθε καθεστώς, κράτος, οργανισμός χρειάζεται εργαλεία πειθούς για να επηρεάσει. Η κινηματογραφική εικόνα έχει τη δύναμη να πείσει επειδή χρησιμοποιεί τεχνικές που παρακάμπτουν τη λογική επεξεργασία, δραματική μουσική, κοντινά πλάνα, διάφορες οπτικές γωνίες της κάμερας κλπ. Για απόλυτη ιστορική ακρίβεια η καλύτερη μέθοδος απ’ όσο μπορώ να ξέρω είναι το διάβασμα βιβλίων ιστορίας από διαφορετικές πηγές με επίμονο φιλτράρισμα προσωπικών, ψυχολογικών και ιδεολογικών στοιχείων. Το αποτέλεσμα που θα δημιουργηθεί στο μυαλό σας πάλι θα ερμηνευτεί με βάση το ιδεολογικό σας στάτους. Και τότε το πώς θα επιχειρηματολογήσετε εξαρτάται κι από άλλα πράματα π.χ τους κανόνες της συζήτησης, την ιδεολογική, μορφωτική ή άλλη υπεροχή ενός εκ των συνδιαλεγομένων. Αν επιλέξετε να υπηρετήσετε την επιστημονική αλήθεια έχει καλώς αλλά μάλλον πολλοί λίγοι θα σας ακούσουν. Αν πάλι επιλέξετε να υπηρετήσετε την ιδεολογία σας υποθέτω η αυτοκριτική, η αναγνώριση των λαθών κλπ αλλά η αταλάντευτη προσήλωση στα πιστεύω σας είναι η πιο τίμια στάση και δεν είναι σίγουρο ότι θα είναι η πιο πειστική. Αν στόχος σας είναι να πείσετε με κάθε κόστος, αδιαφορώντας για την αλήθεια, αποκρύπτοντας στοιχεία, διαστρεβλώνοντας γεγονότα κλπ, τότε η στάση σας είναι η λιγότερο τίμια.

Ο Αρμάντο Ιανούτσι είναι ένας ιταλικής καταγωγής Σκωτσέζος τηλεοπτικός σεναριογράφος, σκηνοθέτης ο οποίος πολιτικά υποστηρίζει τους Φιλελεύθερους Δημοκρατικούς (Lib Dem) στη Μεγάλη Βρετανία, κάτι σαν πιο σοβαρό Ποτάμι δηλαδή. Ο κύριος αυτός λοιπόν έγραψε και σκηνοθέτησε την ταινία the Death of Stalin (2017), κωμική-σατιρική ταινία που βασίζεται σε γαλλικό κόμικ με τον ίδιο τίτλο. Τα γεγονότα της ταινίας λαμβάνουν χώρα λίγες ώρες πριν και το διάστημα μετά τον θάνατο του Στάλιν και πώς εξελίχτηκαν οι διαμάχες μέσα στο πολιτικό γραφείο.
Λίγο πολύ ο άξονας των γεγονότων είναι ακριβής. Πεθαίνει ο Στάλιν, γίνονται διαβουλεύσεις, απομονώνεται ο Μπέρια και παίρνει το πάνω χέρι ο Χρουστσόφ. Από κει και πέρα η υποκειμενική ματιά του σκηνοθέτη μας παρουσιάζει την ΕΣΣΔ ως μια χώρα που βασιλεύει ο τρόμος, ο Μπέρια είναι το κτήνος που κρατάει κοριτσάκια μέσα σε κελιά για την προσωπική του διασκέδαση, εκτελούνται “αντικαθεστωτικοί” τριγύρω ενώ αυτός περπατά αμέριμνος στους διαδρόμους της NKVD, ο Χρουστσόφ (που τον ερμηνεύει εξαιρετικά, εννοείται για τα χαρακτηριστικά του ρόλου που του αποδίδει ο Ιανούτσι, ο Στιβ Μπουσέμι) είναι ένας γελωτοποιός φαφλατάς αλλά και τολμηρός φραξιονιστής, ο Μόλοτοφ ως τυφλός προσωπολάτρης, ο Μάλενκοφ ως άβουλο πιόνι του Μπέρια κλπ.
Οι διαβουλεύσεις για την διαδοχή ενός σημαντικού ηγέτη, σε μια σημαντική θέση ασφαλώς δεν είναι παιδική χαρά, ούτε καμιά “γιορτή της δημοκρατίας”, όπως κάποιοι θα φαντάζονται. Ότι δηλαδή όλοι κάθονται αμίλητοι σ’ ένα τραπέζι, αγόγγυστα κι ανεπηρέαστα όλοι λεν την άποψή τους και ψηφίζουν μετά με βάση τη λογική, τα προσόντα, τις ικανότητες του υποψηφίου. Τρίχες.

Οι διαβουλεύσεις, τα πηγαδάκια, ο επηρεασμός, το τάιμινγκ, όλα παίζουν ρόλο, για βάλτε με νου σας τότε το 91 που βγήκε η Αλέκα ΓΓ του ΚΚΕ και παραλίγο να ‘βγαινε ο Δραγασάκης. Νομίζετε ότι αν δεν κινούνταν έγκαιρα οι συνεπείς δυνάμεις, αν δεν υπερίσχυε ο ένας μηχανισμός έναντι του άλλου – όσο κι αν δεν σας αρέσει η λέξη “μηχανισμός” – αν αφήνονταν τα πράματα στην τύχη τους και στις τυπικές διαδικασίες, αν αφήνονταν ο καθένας να ψήφιζε “κατα συνείδηση”, θα υπήρχε κουκουέ όπως το ξέρουμε σήμερα; Οι ψηφοφορίες, η συγκρότηση σε σώμα κλπ δεν είναι οι δομές που παράγουν πολιτική, η πολιτική θα παραχθεί στις παρέες, στα πηγαδάκια, στους διαδρόμους, πάντα με το φόβο του “φραξιονισμού” όπως λέει κι ο Μόλοτοφ στην ταινία, έπειτα θα επιβεβαιωθούν στις ψηφοφορίες, το πολύ-πολύ να γίνει τροποποίηση σε κάποια πράγματα μέσα απ’ τη συζήτηση.

Αυτή η κατάσταση παρουσιάζεται από την ταινία λίγο πολύ σαν “άρρωστη”, αλλά welcome to the real world κύριε Ιανούτσι. Κάνε καμιά ταινία για τα νομοσχέδια πώς ψηφίζονται στο αμερικάνικο κονγκρέσσο να δούμε πόσο κατα συνείδηση ψηφίζουν εκεί οι κόνγκρεσμεν και κόνγκρεσγούμεν, τι ψήσιμο πέφτει από λομπίστες, πώς “μαστιγώνουν” τους βουλευτές οι “whippers” – μαστιγωτές των κομμάτων για περάσουν κάποιοι νόμοι.
Ή ακόμα καλύτερα κάνε καμιά ταινία για κάνα eurogroup να δεις λειτουργούν οι “θεσμοί”, πώς λαμβάνονται οι ήδη ειλημμένες αποφάσεις.

Επιπλέον, με όπλο το χιούμορ, ο σκηνοθέτης μας παρουσιάζει κωμικοτραγικά την κατάσταση “τρόμου” που και καλά επικρατούσε, σκηνές που μου προκάλεσαν μια ευθυμία, εμένα που είχα κάθε λόγο να “θιγώ” για την αμείλιχτη κριτική. Η μνηστή μου που δεν είναι κουκουέ (ή τόσο κουκουέ όσο εγώ 😉 ), πόσο μάλλον σταλινικιά, δεν γέλασε καθόλου μη εκτιμώντας το χιούμορ του Ιανούτσι, κάνοντάς με να φαίνομαι οπορτούνα του κερατά. Πέρα απ’ αυτά, ο σκηνοθέτης καταφεύγει σε γελοίες μεθόδους για να μειώσει ηθικά τους πρωταγωνιστές π.χ ο Στάλιν εμφανίζεται κατουρημένος όταν είναι λιπόθυμος, ο Χρουστσόφ σαν κλόουν που του βάζουν ντομάτες στη τσέπη, ο Μπουλγκάνιν θηλυπρεπής (ποιος είναι ο ομοφοβικός εδώ;), ο Μόλοτοφ κολλημένος πανίβλακας και άλλες τέτοιες βλακείες που μόνο πέντε χρονών πιτσιρίκια κάνουν τέτοια. Δεχόμαστε το δικαίωμα του καθενός να κάνει σάτιρα, αλλά τούτη δω σε τελική ανάλυση δεν είναι καλύτερη από μια τρίτης κατηγορίας επιθεώρηση του Σεφερλή. Αν θέλετε να δείτε πώς είναι η καλή σάτιρα, δείτε τον Μεγάλο Δικτάτορα του Τσάπλιν και θα καταλάβετε την ποιοτική διαφορά.

Εν κατακλείδι, η ταινία είναι άχρωμη, άγευστη, άοσμη ακόμη και σαν επικριτική της ΕΣΣΔ, δεν χτυπιέσαι κάτω απ’ τα γέλια. Είναι κακοπροαίρετη σάτιρα που προς το τέλος πάει να γίνει “σοβαρή”, αλλά δεν περιμέναμε και τίποτα περισσότερο, ούτε καν ίσες αποστάσεις. Αν τη δείτε, ίσως δεν μπορείτε να αποφασίσετε αν “άξιζε” τον κόπο, αν πάλι δεν τη δείτε, δεν χάσατε απολύτως τίποτα. Δεν μπαίνει στη λίστα “100 ταινίες που πρέπει να δείτε πριν πεθάνετε”, ούτε καν αν η λίστα ήταν για 5000 ταινίες.