Κώστας Σωτηρίου, ο παιδαγωγός, ο φιλόσοφος, ο αγωνιστής

Δε θα μιλήσω για το έργο του. Για την ανάλυσή του χρειάζεται πολυσέλιδη μελέτη. Θα περιοριστώ να πω σύντομα ποιος είταν ο Σωτηρίου, όπως προβάλλει όχι από τα γραπτά του, παρά από τη δράση του. Από τη δράση του και από τις σκέψεις του, όταν συζητούσαμε τα προβλήματα της παιδείας. Είναι προσωπικές εντυπώσεις. Μα όχι ατομικές μόνο. Είναι εντυπώσεις που σχηματίσαμε μια ομάδα εκπαιδευτικοί, συνεργάτες του στο Παιδαγωγικό Φροντιστήριο στο Τροβάτο, πάνω στ’ Άγραφα, και ύστερα στην Αθήνα. Τα προβλήματα της Παιδείας τα συζητούσαμε ως προχτές ακόμη. Τη Δευτέρα, 2 του Μάη, έλεγε ποιες μελέτες, αρχινημένες, έχει ν’ αποτελειώσει, ποιες να γράψει, ποιες να γράψει μαζί με τη Ρόζα. Την Πέμπτη το μεσημέρι, 5 του Μάη, έπαψε πια να χτυπάει η καρδιά του.

Το Σωτηρίου τον ξέραμε από τη «Σχολική Πράξη» στη «Αναγέννηση» του Γληνού. Ξέραμε ακόμη πως είχε εφαρμόσει το Σχολείο  Εργασίας στο Διδασκαλείο Θηλέων στον Πειραιά. Στο Καρπενήσι βρήκαμε στα σχολεία τα «Ψηλά βουνά», την κριτική του για τα Αναγνωστικά της Δημοτικής. Θαυμάζαμε το καλοδουλεμένο ύφος, το φωτεινό στοχασμό, τη διάφανη καθαρότητα στο γράψιμό του, τη ζηλευτή του σαφήνεια.

Τον πρωτογνωρίσαμε στο Καρπενήσι. Περπατούσε αργά. Μιλούσε αργά. Ο τόνος της φωνής του πάντοτε χαμηλός. Ο λόγος του απλός, λιτός. Τα επιχειρήματά του πειστικά. Έλεγες: τα προβλήματα της Παιδείας, τα προβλήματα της Νεολαίας τα έχει ζυμωμένα μέσα του από χρόνια και τώρα έχει έτοιμες τις θέσεις.

Στο βουνό, μα και ως προχτές ακόμη στην Αθήνα, πολλές φορές λέγαμε: σαν τι είδος βοήθημα πρέπει να έχουνε στα χέρια τους οι σπουδαστές στις Παιδαγωγικές Ακαδημίες για να κατανοήσουν εύκολα τα προβλήματα της Παιδαγωγικής και να μυηθούν στην επιστήμη της Παιδαγωγικής. Του λέγαμε: τα εγχειρίδια της Παιδαγωγικής  στις χώρες της Δύσης, μα και στις χώρες του σοσιαλισμού, αρχίζουν με τον ίδιο τυπικό τρόπο που αρχίζανε και τα παλιά εγχειρίδια: το αντικείμενο και οι μέθοδες της Παιδαγωγικής, σκοπός και πρόβλημα της αγωγής…Η απάντησή του:

«Αν είχα καιρό να γράψω βοήθημα για τους σπουδαστές μας στις Παιδαγωγικές Ακαδημίες δε θα άρχιζα έτσι. Θ’ άρχιζα αλλιώς. Θα μιλούσα πρώτα για το παιδί. Για τις ανάγκες του. Οι ανάγκες του παιδιού είναι: να φάει, να παίξει, να μάθει, να δράσει στην κοινωνία όπου ζει. Αυτές πρέπει να ξέρει πρώτα ο νέος που θα γίνει δάσκαλος. Το παιδί θα πάρει στα χέρια του για να το κάνει άνθρωπο. Πώς θα ξεκινήσει να του αναπτύξει την προσωπικότητά του αν δεν ξέρει τις ανάγκες του;» Και η ψυχολογία του παιδιού; του λέγαμε. Απαντούσε: «Ψυχολογία του παιδιού, αποσπασμένη από την παιδαγωγική πράξη, είναι αφαίρεση, είναι θεωρία, είναι λόγια ανώφελα. Βγάζει το παιδί έξω από την κοινωνία. Το θεωρεί αφηρημένη εξωκοινωνική οντότητα». Πρώτη φορά ακούγαμε τέτοιες απόψεις.

Ο Σωτηρίου πρόβαλλε μπροστά μας ξεχωριστός παιδαγωγός. Παιδαγωγός με δικές του πρωτότυπες αντιλήψεις.

Ζητούσαμε πληροφορίες για τη διδασκαλία του στο Διδασκαλείο. Για τη σχολική πράξη στην πράξη, όχι με τα λόγια στο περιοδικό. Το πρόβλημα έμπαινε – μπαίνει και σήμερα – έτσι: θα δίνουμε έτοιμη πνευματική τροφή στα παιδιά; Και αυτά θα παπαγαλίζουν; Δε θα τα οδηγήσουμε στη γνώση με την ατομική τους έρευνα; Η απάντηση του: «Η προσπάθειά μου είτανε πάντοτε να οδηγήσω τα παιδιά να παρατηρούν, για να τους ξυπνήσω τη δίψα για την έρευνα. Στο πρώτο μου μάθημα στο Διδασκαλείο Θηλέων είπα στα κορίτσια: «Λοιπόν, εγώ μόνο θα μιλώ από την έδρα και σεις θ’ ακούτε με σταυρωμένα  τα χέρια; Θα είστε μουγγές; Και ύστερα θα παπαγαλίζετε για να πάρετε βαθμό; Όχι, δε θα δουλέψουμε έτσι». Και οργάνωσε δυό Φροντιστήρια: το ένα θεωρητικό, όπου τα κορίτσια έφερναν για συζήτηση τις αναλύσεις που έκαναν σε διάφορα παιδαγωγικά συγγράμματα. Το άλλο πρακτικό, για τα προβλήματα του δασκάλου. Το πρώτο πρόβλημα που έβαλε ήταν: Η Ελενίτσα αργεί να έρθει το πρωί στο σχολείο. Τι θα κάνετε; Αν παπαγαλίζετε, θα σας πω πόσες ποινές υπάρχουν. Θα τις ξέρετε και θα τις εφαρμόζετε. Δεν το θέλω. Να, εδώ είναι η βιβλιοθήκη. Διαβάστε. Ορίστε και δυό εισηγήτριες. Να συζητήσουμε όλη η τάξη. Στο τέλος θα πω κι εγώ τη γνώμη μου». Έγινε η εισήγηση για τις ποινές στο σχολείο. Ακολούθησε η συζήτηση. Στο τέλος πετάχτηκες μια μαθήτρια: «Κύριε διευθυντά, εγώ δε συμφωνώ με τις απόψεις που υποστηρίξατε». Η απάντηση του Σωτηρίου: «εσένα που δε συμφωνείς, σου βάζω 10, άριστα. Πες μου τώρα τη γνώμη σου». Η δουλειά είχε μπει σε καλό δρόμο, συμπεραίνει ο Σωτηρίου. Οργάνωσε και λογοτεχνικό φροντιστήριο, για την ανάλυση λογοτεχνικών έργων.

Στο πρότυπο Δημοτικό σχολείο το μάθημα της ιστορίας το έκαναν οι δάσκαλοι με ανοιχτά τα βιβλία. Στο Διδασκαλείο το μάθημα της φυσιογνωσίας και της ανατομίας με προπλάσματα. Όχι αποστήθιση, ποια είναι τα οστά του κρανίου. Τα παιδιά έβλεπαν την καρδιά, τις βαλβίδες, τις αρτηρίες, τις φλέβες. Ο δάσκαλος έλεγε πώς λειτουργεί. Να και οι βλάβες: ανεπάρκεια, στεφανιαία…Στο χημείο έκαναν αναλύσεις: το νερό, τα αέρια. Έφτιαναν και σαπούνι. Το Δημοτικό όλο το Μάη λειτουργούσε στο ύπαιθρο, στο Πόρτο Ράφτη. Εκεί και το συσσίτιο. Είχε οργανώσει συσσίτιο δωρεάν για όλα τα παιδιά.

Ο Σωτηρίου δεν ήταν μόνο ο θεωρητικός του Σχολείου Εργασίας. Ήταν και στην εφαρμογή του ο πρωτοπόρος παιδαγωγός στη χώρα μας.

Στο Διδασκαλείο ίδρυσε πρακτικές σχολές: ραπτικής, γραφομηχανής, στενογραφίας. Δωρέαν για όλα τα παιδιά. Τα κορίτσια έραβαν: πετσέτες για το συσσίτιο, ποδιές, ρόμπες, κομπιναιζόν, εσώρουχα, παιδικά φορέματα για το Πρότυπο, μπλούζες, ζακέτες. Χωριστά φορέματα πολυτελείας για πούλημα. Και το εισόδημα ήταν σημαντικό.

Συχνά έλεγε: Ήθελα τα παιδιά να μορφωθούν και να αποκτήσουν πρακτικές δεξιότητες. Όμως όχι για τον εαυτό τους. Όχι για να ικανοποιήσουν τον εγωισμό τους. Τι να τα κάνουν όλα αυτά, αν δεν διαθέτουν τη μόρφωση και τις ικανότητές τους για το καλό των άλλων, του συνόλου, της κοινωνίας.

Ο Σωτηρίου ήταν τότε χωρίς να το ξέρει, σοσιαλιστής παιδαγωγός.

Ο Σωτηρίου ήταν προσωπικότητα ισχυρή. Και είχε μεγάλη αφομοιωτική ικανότητα. Σε όλα τα θέματα έβαζε πάντοτε την προσωπική του σφραγίδα. Το δείχνουν οι φιλοσοφικές του μελέτες. Όλες πρότυπα μαρξιστικής μελέτης. Θα σταθώ στις μελέτες του για τον ανθρωπισμό, για τον ουμανισμό. Τόσο πολυσυζητημένο και τόσο παρεξηγημένο στη χώρα μας.  Βαθιά η πίστη του στην αξία της ζωής του ανθρώπου. Πονούσε που στην αστική κοινωνία υψώνονται φραγμοί και ο νέος δεν μπορεί να ολοκληρώσει την ανθρώπινη υπόστασή του. Η αστική κοινωνία δεν είναι το γόνιμο έδαφος όπου μπορούν να βλαστήσουν, ν’ ανθίσουν, να καρπίσουν οι δημιουργικές ικανότητες του ανθρώπου. Το 1947 δημοσιεύει στον «Ανταίο» τη μελέτη «Ο νέος ανθρωπισμός στην Παιδεία». Το φθινόπωρο του 1948 τη μεταφράζει στα αγγλικά και τη δημοσιεύει σε περιοδικό του Λονδίνου ο καθηγητής Τζ. Τόμσον. Στο προλογικό του σημείωμα γράφει: «Είναι μελέτη που τοποθετεί σωστά και με σαφήνεια τη μαρξιστική άποψη για τον ανθρωπισμό». Το 1965 ξαναγράφει την ίδια μελέτη. Έχει τίτλο: «Ανθρωπιστική παράδοση και ανθρωπιστική παιδεία». Τη δημοσιεύει στην «Έρευνα» του Γ. Βιστάκη. Είναι πολύ πιο πλατιά και πολύ βαθύτερη. Έχει συλλάβει σωστά το νόημα του γνήσιου ανθρωπισμού, του σοσιαλιστικού ανθρωπισμού «που αγκαλιάζει όλους τους λαούς της γης και υψώνει τη σημαία της παγκόσμιας ειρήνης». Όταν διάβασε το βιβλίο του Σαφ «Η φιλοσοφία του ανθρώπου», ζήλεψε που ο Σαφ χαρακτηρίζει το σοσιαλιστικό ανθρωπισμό «αγωνιζόμενο». Κράτησε σημειώσεις, έκανε αποδελτιώσεις και λογάριαζε να γράψει και πάλι για τον ανθρωπισμό.

Οργανώθηκε γρήγορα στο Ε.Α.Μ. Επεξεργάστηκαν μαζί με τη Ρόζα το Δωδεκάλογο της Νεολαίας. Άρχιζε έτσι: «Θέλουμε τα νιάτα ευτυχισμένα στη χαρά της δημιουργικής δράσης». Δημοσιεύτηκε κύριο άρθρο στη « Νέα Γενιά». Μια νύχτα, το Φλεβάρη του 1944, κάνει την εισήγηση για την Παιδεία από τον Όθωνα ως σήμερα. Τη χαρακτηρίζει: αντιλαϊκή, αντιοικονομική, αντιεπιστημονική, ατομικιστική. Η αστική τάξη την έκανε όργανο για τον εαυτό της. Εμπνέεται από τη βυζαντινοεκκλησιαστική παράδοση και από τα κούφια και τυχοδιωκτικά ιδανικά της Μεγάλης Ιδέας. Ένα βράδυ τον παρουσιάζουν στον Ορέστη. Βλέπει το Γληνό. Του σφίγγει ο Γληνός το χέρι: «με τη δράση σου έκανες περισσότερα από όσα και εγώ υπολόγιζα. Είμαι απόλυτα ικανοποιημένος. Να συνεχίσεις με τον ίδιο φλογερό ζήλο». Ανέβηκε στο βουνό. Εθνοσύμβουλος στους Κορυσχάδες, αναπτύσσει το πρόγραμμα για τα νέα ιδανικά της Παιδείας. Όπου σταθεί κι όπου βρεθεί στη Ρούμελη μιλάει και καλεί όλους στον αγώνα: νέους και γέρους, άντρες και γυναίκες, αγόρια και κορίτσια. Για το λαό έγινε ο μπάρμπα Κώστας. Το επίσημο κράτος τον απολύει από την υπηρεσία «δι’ ανεπάρκειαν και ανικανότητα»!

Ο Σωτηρίου υψώθηκε σιγά σιγά. Από οπαδός του Μιστριώτη, πήγε στην προοδευτικά αστική παράταξη. Ύστερα στο σοσιαλιστικό δημοτικισμό. Στην Κατοχή, και ιδιαίτερα στο βουνό, πήγε στην άκρα αριστερά. Έγινε μαρξιστής. Όταν έφτασε στο σκαλοπάτι αυτό, έμεινε συνεπής στις αρχές του. Πιστός υπερασπιστής του λαού.

Στέκει αναμφισβήτητα πλάι στο μεγάλο μας Γληνό. Δάσκαλος κι αυτός του λαού. Δάσκαλος του Έθνους.

Τάσος Βαφειάδης

Νεκρολογία δημοσιευμένη στο Μηνιάτικο Περιοδικό  Ζωής και Τέχνης «λαϊκός λόγος». Έκδοση και διεύθυνση Β. ΡΩΤΑΣ , Β. ΔΑΜΙΑΝΑΚΟΥ. ΑΠΡΙΛΗΣ – ΜΑΗΣ 1966 (Αριθ. φύλλου 9-10).

Στο ίδιο περιοδικό δημοσιεύτηκε και το ποίημα του Βασίλη Ρώτα:

ΚΩΣΤΑΣ ΣΩΤΗΡΙΟΥ

Θρήνησαν την ορφάνια τους οι μαθητές,
ώριμη γνώση, νιότη φλογερή, παιδιά
ζωηρό μελίσσι: του ύμνησαν με γοερό
τραγούδι και σεμνόν χορό την ταπεινή
μεγαλωσύνη, εδόνησαν της εκκλησιάς
τους θόλους οι αηδονόλαλες μικρές φωνές.

Δάσκαλε χαμογελαστέ, πολύφεγγο λυχνάρι,
μισεύεις για την άρνηση, κινάς για τη λησμόνια:
πνοή, που χάιδεψες αφτιά σαν των δεντρών τα φύλλα,
κελάιδα, λόγε, γιόμισε τα φυλλοκάρδια γνώση,
τραγούδα για τη νιότη μας, μάθε τη να χορεύει
ν’ ανθίζει σαν Απριλομάης, σαν ήλιος και φεγγάρι…

Ο λόγος του δεν έπαψε ν’ ακούγεται, αν
ο δάσκαλός μας έπαψε να λέει: η γη
χωνεύει το ανθοστόλιστό του λείψανο,
τα μάτια τα κλειστά, το στόμα το βουβό,
μα η δόξα  του ολοζώντανη ντυμένη φως
ορθή στην έδρα λέει και μας χαμογελάει.

Παιδιά, η αλήθεια είν’ ομορφιά κι η λευτεριά’ ναι ειρήνη.
Μη σας πλανεύουν τύρανοι, μη σας μαβλάν μεσίτες
σα καταγώγια ηδονής, σε μέγαρα εξουσίας·
μακριά από πύλες αψηλές με σκιάχτρα στολισμένες.
Παιδιά, σας εμπιστεύομαι στο χρέος και στον αγώνα,
στη δύναμη της συντροφιάς, στη χάρη της αγάπης.

Σημείωση: Η φωτογραφία του Κ.Δ. Σωτηρίου προέρχεται από την ιστοσελίδα http://arxeiokdsotiriou.blogspot.gr/