Βάλτερ Γκρόπιους: Ο μαρξίζων αρχιτέκτονας που σχεδίασε την Αμερικάνικη Πρεσβεία

Αν μας ζητηθεί να επιλέξουμε τη προσωπικότητα που καθοδήγησε και εξέφρασε στο έργο του το Μοντέρνο κίνημα, οι περισσότεροι θα βρεθούν ανάμεσα στο Mies Van der Rohe και τον Le Corbusier. Αυτός όμως που πρέπει δικαιωματικά να πάρει τον τίτλο του καπετάνιου του Μοντέρνου είναι ο Walter Gropius, ενεργό μέλος το 1910 της ομάδας Wekbund, που αποσκοπούσε σε μια ρεαλιστική σύνθεση τέχνης, βιομηχανίας και τεχνικής, και ιδρυτής και διευθυντής της σχολής Bauhaus to 1919. Στην ιδρυτική διακήρυξη της σχολής ο Γκρόπιους αναπτύσσει όλα τα οράματά του για τη νέα αρχιτεκτονική που θα εκφράζει και θα καλύπτει τις ανάγκες της εποχής: «Ελάτε μαζί να οραματιστούμε … το καινούριο οικοδόμημα του μέλλοντος, που θα αγκαλιάζει αρχιτεκτονική, γλυπτική και ζωγραφική σε μια αδιαχώριστη ενότητα. Κάποια μέρα θα υψωθεί προς τον ουρανό απ’ τα χέρια ενός εκατομμυρίου εργατών σαν το κρυστάλλινο σύμβολο της καινούριας πίστης.»

Οι Αθηναίοι έχουν την τύχη να έχουν στο κέντρο της πόλης τους ένα έργο του Γκρόπιους: το γνωστό κτίριο της Αμερικάνικης πρεσβείας στη λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας.

Το οικόπεδο έκτασης 15 περίπου στρεμμάτων δωρίστηκε από την ελληνική κυβέρνηση στην Αμερικάνικη το 1953 και το κτίριο κατασκευάστηκε την περίοδο 1959-1961. Η αρχιτεκτονική του ακολουθεί όλες τις αρχές του Μοντέρνου: έμφαση στα νέα υλικά (χρησιμοποιήθηκε σκυρόδεμα με επένδυση μαρμάρου Πεντέλης, μάρμαρο Αγ. Μαρίνης, αλουμίνιο και γυαλί), γεωμετρική/κυβιστική σύνθεση της κάτοψης και των όψεων, απλότητα των όψεων χωρίς διακοσμήσεις και διαφάνεια μέσω των γυάλινων επιφανειών.

Η Αμερικάνικη Πρεσβεία κατά τη φάση κατασκευής της

Η Αμερικάνικη Πρεσβεία όταν ολοκληρώθηκε η κατασκευή της στη δεκαετία του ’60

Κάτοψη του οικοπέδου με το κτίριο

Μακέτα του κτιρίου

Το 1957, πριν ξεκινήσουν οι εργασίες κατασκευής ο Γκρόπιους ήρθε στη Αθήνα και έδωσε συνέντευξη τύπου για το προς ανέγερση κτίριο. Στις δηλώσεις που κάνει διακρίνονται ξεκάθαρα οι φιλοδοξίες της Μοντέρνας αρχιτεκτονικής και πώς ο αρχιτέκτονας προσπαθεί να τις κάνει πράξη. Λέει χαρακτηριστικά σχετικά με την αποδέσμευση από το παρελθόν και την προσαρμογή στο παρόν: “Καταβάλαμε κάθε δυνατή προσπάθεια για να συνδυάσουμε τις παραδόσεις της πόλεως (Αθήνα) με τις δικές μας αρχτεκτονικές αντιλήψεις. Αλλά το να συνεχίζεις τις παραδόσεις δε σημαίνει τυφλή απομίμηση. Με αφετηρία την παράδοση πρέπει να προσπαθήσουμε να βρούμε τη γλώσσα εκείνη η οποία μπορεί να εκφράσει τη σημερινή πραγματικότητα.” 

Η πιο χαρακτηριστική, όμως, δήλωση που κάνει και που μετά από 60 χρόνια ακούγεται μεγάλη ειρωνεία είναι: ” Το κτίριον της πρεσβείας θα είναι ανοικτό, χωρίς τοίχους, διαζώματα ή προσόψεις που να εμποδίζουν τη θέα του εσωτερικού. Το κτίριο θα είναι ανοικτό σε όλους και άρα δημοκρατικό”.

Πού να το περίμενε ο αρχιτέκτονας αυτού του κτιρίου που το οραματίστηκε ως σύμβολο της δημοκρατίας, πως τελικά θα ήταν σύμβολο της σφαγής των λαών, σύμβολο των πολέμων και του ιμπεριαλισμού. Πού να φανταζόταν ο Γκρόπιους όταν επέλεγε τις τεράστιες τζαμαρίες (σύμβολο διαφάνειας και ειλικρίνειας) πως τώρα τα τζάμια θα ήταν αλεξίσφαιρα; Που να φανταζόταν πως ο ανοικτός στο κόσμο περιβάλλοντας χώρος θα περιφρασσόταν γύρω γύρω με μάντρες και πως συχνά πυκνά σειρές θα το περιτριγύριζαν κλούβες και ΜΑΤ για να μη μπει ο κόσμος μέσα; Πού να το περίμενε πως στη συνείδηση του Αθηναίου πολίτη το κτίριο της Αμερικάνικης πρεσβείας θα συνδεόταν με μεγάλα συλλαλητήρια, με το θυμό και την αγανάκτησή του

“Το κτίριον της πρεσβείας θα είναι ανοικτό, χωρίς τοίχους, διαζώματα ή προσόψεις που να εμποδίζουν τη θέα του εσωτερικού. Το κτίριο θα είναι ανοικτό σε όλους και άρα δημοκρατικό”.

Πολλοί θα έλεγαν πως αυτά είναι τα παιχνίδια της τύχης. Όμως αγαπημένε μας Walter, δεν ήταν τυχαίο, ήταν μοιραίο!

Το κτίριο αυτό ακολούθησε την μοίρα όλου του μοντέρνου κινήματος. Οι προθέσεις κι οι φιλοδοξίες των αρχιτεκτόνων του Μοντέρνου κινήματος ήταν ειλικρινείς και διαπνέονταν από τον αέρα της μεγάλων κοινωνικών αλλαγών που συνάντησαν στη Σοβιετική Ένωση. Η επαφή τους αυτή προκάλεσε μια δυναμική στην αρχιτεκτονική τους και μια αστείρευτη έμπνευση που πίστεψαν ότι θα κτίσουν τη νέα κοινωνία.

Βρέθηκαν όμως σε αδιέξοδο γιατί δεν συνειδητοποίησαν πως πρώτα πρέπει να αλλάξει η βάση και μετά θα αλλάξει το εποικοδόμημα. Πως η νέα κοινωνία δεν θα επιτευχθεί με τα νέα κτίρια και τη νέα αρχιτεκτονική. Αυτό θα έρθει μετά. Πρώτα θα πρέπει να προηγηθεί η αλλαγή στην οικονομία και τον τρόπο παραγωγής. Πρώτα θα πρέπει να καταργηθεί η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο… και έπονται τα κτίριά του…

Χριστίνα Κλωνιζάκη