Αντρέι Ζαχάροφ-Επιστήμη και αντισοβιετισμός

Ο Αντρέι Ζαχάροφ, που γεννήθηκε σαν σήμερα στη Μόσχα το 1921, ανήκε στους σημαντικότερους επιστήμονες της Σοβιετικής Ένωσης, συμβάλλοντας σημαντικά στην άμυνα της χώρας κατά του ιμπεριαλισμού. Από ένα σημείο κι έπειτα ωστόσο μετατράπηκε σε ολοένα και πιο ανοιχτό πολέμιο της ΕΣΣΔ, εκκινούμενος πιθανά από αγνά, φιλειρηνικά κίνητρα, αρχικά τουλάχιστον, τα οποία όμως χωρίς το ταξικό τους περιεχόμενο αντικειμενικά λειτουργούσαν υπέρ των κάθε άλλο παρά φιλειρηνικών αντιπάλων της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, στην οποία κι ο ίδιος έπαψε τελικά να πιστεύει.

Ο Ζαχάροφ προερχόταν από μοσχοβίτικη οικογένεια, κι ο πατέρας του ήταν επίσης φυσικός, που αργότερα δίδαξε και στο Δεύτερο Κρατικό Πανεπιστήμιο της Μόσχας, ενώ η μητέρα του είχε μακρινή ελληνική καταγωγή.

Το 1938 τελείωσε το σχολείο με άριστα, ξεκινώντας την ίδια χρονιά τις σπουδές του στο πανεπιστήμιο Λομονόσφο στο τμήμα φυσικής. Το 1939 δήλωσε εθελοντής στον Κόκκινο Στρατό, ολοκληρώνοντας τις σπουδές του στο Ασγκαμπάτ του Τουρκμενιστάν, όπου είχαν μεταφερθεί τμήματα του πανεπιστημίου στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου πολέμου. Εργάστηκε αρχικά ως μηχανικός σε ένα εργοστάσιο πυρομαχικών σε πόλη του Βόλγα και μετά τον πόλεμο συνέχισε τις σπουδές του στο Ινστιτούτο Λεμπέντεφ της Σοβιετικής Ακαδημίας Επιστημών, όπου έγινε διδάκτορας πυρηνικής φυσικής το 1947, με επίκεντρο του ενδιαφέροντός του την κοσμική ακτινοβολία.

Εργάστηκε από το 1948 ως το 1968 στο σοβιετικό πυρηνικό πρόγραμμα, θεωρώντας, όπως έγραφε αργότερα στα απομνημονεύματά του, πως η ατομική ισορροπία θα μπορούσε να φυλάξει τον πλανήτη από τον όλεθρο, νιώθοντας “στρατιώτης ενός επιστημονικού-τεχνολογικού πολέμου”.Με το ίδιο σκεπτικό συμμετείχε και στην ανάπτυξη της πρώτης σοβιετικής βόμβας υδρογόνου στις 12 Αυγούστου 1953. Μετά το 1955 ο Ζαχάροφ άρχισε να αλλάζει απόψεις για το ατομικό πρόγραμμα, όταν υπήρξαν νεκροί στη διάρκεια δοκιμής βόμβας. Ο ίδιος υποστήριζε πως είχαν ήδη δοκιμαστεί 50 μεγατόνοι βομβών, προκαλώντας μισό εκατομμύριο νεκρούς, αριθμοί εξωφρενικοί βέβαια που ποτέ δεν επιβεβαιώθηκαν.

Το 1961 σε συνάντησή του με το Νικήτα Χρουστσόφ τάχθηκε κατά της δοκιμής μιας βόμβας υδρογόνου 100 μεγατόνων στην ατμόσφαιρα κι έξι χρόνια αργότερα με νέα επιστολή ζητούσε από τη σοβιετική ηγεσία να πιστέψει στις καλές προθέσεις των Αμερικανών κατά την πρότασή τους για την αμοιβαία εγκατάλειψη του προγράμματος αντιβαλλιστικής πυραυλικής ασπίδας. Το 1968 έγραψε το δοκίμιο “Σκέψεις για την πρόοδο, την ειρηνική συνύπαρξη και την διανοητική ελευθερία”,  τασσόμενος φαινομενικά υπέρ του διεθνούς αφοπλισμού και του ελέγχου των πυρηνικών όπλων, αλλά ουσιαστικά ενοχοποιώντας την ΕΣΣΔ ως υπαίτια για τη μη επίτευξη του στόχου. Το κείμενο κυκλοφόρησε αρχικά παράνομα στην ΕΣΣΔ κι αργότερα στο εξωτερικό, ενώ ο ίδιος αποκλείστηκε από το σοβιετικό πυρηνικό πρόγραμμα. Το 1968 καταδίκασε την επέμβαση του συμφώνου της Βαρσοβίας στην Τσεχοσλοβακία και τα επόμενα χρόνια ξεκίνησε φανερά την δράση του κατά του σοσιαλιστικού καθεστώτος, ιδρύοντας την “Επιτροπή για την Επικράτηση των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων” το 1970, απαιτώντας τον “εκδημοκρατισμό” της ΕΣΣΔ. Τάχθηκε στο πλευρό εκατοντάδων σοβιετικών αντιφρονούντων, όπως ο Σολζενίτσυν, με τον οποίο πάντως υποστήριζε πως δεν είχε ιδεολογική συγγένεια, ενώ στήριξε τα αποσχιστικά κινήματα διαφόρων εθνοτήτων της ΕΣΣΔ.Το κύρος του του εξασφάλιζε προνομιακή μεταχείριση από το δυτικό τύπο, που βασιζόταν συχνά σε αναφορές του για ρεπορτάζ σχετικά με τις συνθήκες διαβίωσης των αντριφρονούντων και των πολιτικών κρατουμένων στην ΕΣΣΔ. Η προπαγανδιστική δύναμη των καταγγελιών του Ζαχάροφ σαφώς και αναγνωριζόταν από τη Δύση, όπως πιστοποιεί και η απονομή του Νόμπελ Ειρήνης στο πρόσωπό του το 1975, με τις σοβιετικές αρχές να του απαγορεύουν τη μετάβαση στο Όσλο, επιτρέποντάς την ωστόσο στη δεύτερη σύζυγό του Γιελένα Μπόνερ.

Ο Ζαχάροφ συνελήφθη μετά την δημόσια καταδίκη της σοβιετικής επέμβασης στο Αφγανιστάν στις 22 Γενάρη 1980 κι εξορίστηκε στην πόλη Γκόρκι, όπου τέσσερα χρόνια εκτοπίστηκε κι η σύζυγός του. Όπως ήταν λογικά, η άνοδος του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ σήμανε την άρση του εκτοπισμού του Ζαχάροφ, καθώς ο νέος Σοβιετικός ηγέτης τον παρακάλεσε προσωπικά από το τηλέφωνο να επιστρέψει στη Μόσχα, συνεχίζοντας την πολιτική του δράση. Το 1988 έγινε μέλος της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ, ενώ ένα χρόνο μετά εξελέγη ως ανεξάρτητος υποψήφιος στο συνέδριο των λαϊκών αντιπροσώπων, μπαίνοντας σε μια ομάδα που επιδίωκε την “φιλελευθεροποίηση” το σοβιετικού συντάγματος. Την ίδια εποχή τέθηκε επικεφαλής μιας εταιρείας μελέτης των γκούλαγκ, σε μια από τις πολλές απόπειρες της ηγεσίας Γκορμπατσόφ να αμαυρώσει την κατεξοχήν περίοδο σοσιαλιστικής οικοδόμησης στην ΕΣΣΔ.

Δεν πρόλαβε ωστόσο να ολοκληρώσει αυτό το έργο, ούτε να δει στην πράξη τη μετάβαση της χώρας του σε μια “πολυφωνική” δημοκρατία. Δεν μπορεί εξάλλου να ξέρει κανείς αν μετά την αρχική χαρά, θα ενέκρινε το χάος που επικράτησε στη μετασοβιετική Ρωσία. Το μόνο σίγουρο είναι πως ο ίδιος είχε βάλει το δικό του λιθαράκι στη διάλυση της ΕΣΣΔ, αναδεικνύοντας ακόμα μια φορά πως δεν υπάρχει “αταξική” ή “ουδέτερη” επιστήμη. Δεν είναι τυχαίο πως ένα από τα τελευταία γραμματόσημα που εκδόθηκαν το 1991 στην ΕΣΣΔ είχαν τη μορφή του, ενώ ήδη από το 1988 ως σήμερα απονέμεται κάθε χρόνο από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο το “Βραβείο Ζαχάροφ”, κυρίως σε άτομα που διακρίθηκαν για την αντικομμουνιστική τους δράση ή που για οποιοδήποτε λόγο εξυπηρετούν προπαγανδιστικά την ατζέντα των δυτικών, όπως δείχνει η περσινή βράβευση των πιο επιθετικών εκπροσώπων της αντιπολίτευσης της Βενεζουέλας.

Δύσκολες Νύχτες