Ποπ κουλτούρα κι αντεπανάσταση-Αντιδραστικά τραγούδια σεσημασμένα και υπεράνω υποψίας

Κατά μία έννοια, δεν υπάρχουν παντελώς απολίτικα τραγούδια, γιατί ακόμα και το πιο απλό κι ανώδυνο σουξεδάκι της σειράς έχει κάτι να μεταδώσει, συνήθως ότι όλα πάνε καλά και η ζωή συνεχίζεται κανονικά. Με την ίδια λογική, ένα πολύ εσωστρεφές και μελαγχολικό άσμα μπορεί να είναι δείγμα μιας γενικότερης παραίτησης που βρίσκει αντίκρυσμα και στην απουσία συλλογικότητας στην πραγματική ζωή. Πέραν όμως από αυτές τις γενικές παρατηρήσεις, υπάρχουν κάποια τραγούδια τα οποία παίρνουν λιγότερο ή περισσότερο ανοιχτά θέση απέναντι στην πραγματικότητα της εποχής τους. Στο σημερινό μας σημείωμα θα κάνουμε ένα μίνι-αφιέρωμα σε τραγούδια που άμεσα ή έμμεσα μεταδίδουν την κυρίαρχη ψυχροπολεμική ιδεολογία, είτε συνειδητά, είτε εκ του αποτελέσματος.

Cambodia (Kim Wilde 1981)

H αλήθεια είναι πως προβληματίστηκα αν έπρεπε να συμπεριληφθεί σε αυτή την κατηγορία το συγκεκριμένο τραγούδι, μια από τις πρώτες επιτυχίες της ξανθιάς “ιέρειας” των 80ς Κιμ Ουάιλντ, καθώς είναι μάλλον αμφίσημο. Οι στίχοι, που ντύνουν μια ποπ μελωδία σε κλίμακα μινόρε, μας αφηγούνται την ιστορία μιας χήρας ενός πιλότου της αμερικανικής πολεμικής αεροπορίας, που από την Ταϊλάνδη όπου σταθμεύει επιστρέφοντας κάθε τόσο στις ΗΠΑ, λαμβάνει εντολή να συμμετάσχει στις αεροπορικές επιχειρήσεις κατά της Καμπότζης, όπου εισέβαλε η Αμερική στα πλαίσια του πολέμου του Βιετνάμ. Η γυναίκα παρατηρεί την αλλαγή του άντρα της, που παύει να γελά και να κοιμάται ήσυχα τα βράδια, προφανώς απ’ όσα φρικτά είχε δει και διαπράξει ο ίδιος. Η ίδια αντιλαμβάνεται από τα θλιμμένα μάτια του πως εκείνος είχε “ήδη χαθεί μες στην Καμπότζη”, πριν ακόμα συνειδητοποιήσει ότι ποτέ δε θα γυρνούσε από την αποστολή του.

Από τη μια λοιπόν θα μπορούσε κανείς να πει ότι το τραγούδι είναι αντιπολεμικό, που αναδεικνύει τις επιπτώσεις του στην ψυχική υγεία αλλά και τις οικογένειες των εμπλεκομένων. Από την άλλη ωστόσο, το γεγονός ακριβώς πως μας καλεί να ταυτιστούμε με το δράμα του πιλότου και το τραύμα της απώλειάς του από τη γυναίκα του, αποτελεί ανεξαρτήτως των όποιων προθέσεων των δημιουργών μια επιχείρηση συμπόνοιας με το θύτη, ο οποίος εξάλλου, όπως υπονοεί και πάλι το τραγούδι, απλώς εκτελούσε διαταγές των ανωτέρων του (he had a job to do).

Summer in Berlin (Alphaville 1984)

Άλλη μια μελαγχολική ποπ μελωδία, από το συγκρότημα του Big in Japan, τους Γερμανούς Άλφαβιλ. Έμμεσα κι εδώ τα μηνύματα, αλλά ιδιαίτερα σαφή, καθώς οι στίχοι καλούν την κοπέλα να έρθει στο Βερολίνο την 17η Ιούνη, μέρα επετείου των αντεπαναστατικών γεγονότων του 1953, που ως το 1990 ήταν επίσημη αργία στην ΟΔΓ (καταργήθηκε μετά την επανένωση, γιατί σιγά να μην έβαζαν άλλο το χέρι στην τσέπη οι εργοδότες με το αντίπαλο δέος παρελθόν). Για όσους δεν μπήκαν με την πρώτη στο νόημα, στο τέλος του τραγουδιού μας λέει πως “λαχταράς ένα καλοκαίρι δίπλα στο τείχος”, αυτό που χτίσανε οι κακοί κομμουνιστές ντε, που καταστείλανε και την “λαϊκή εξέγερση” του ’53. Κι αν δε σας έπεισε το σκεπτικό, φανταστείτε ελληνικό τραγούδι να λέει κάτι σαν “Έλα στις 21 τ’ Απρίλη να κυλιστούμε γυμνοί στα λιβάδια της λησμονιάς.”

Am Fenster (City 1977)

Όσο μας πληγώνει, τόσο μας πορώνει που το καλύτερο ανατολικογερμανικό τραγούδι, το πιο αναγνωρίσιμο βιολί εκτός κλασικής μουσικής (από το Βούλγαρο Γκεόργκι Γκόγκοβ), που έγινε επιτυχία σε όλο τον κόσμο αλλά ιδιαίτερα στην Ελλάδα (οι Σίτυ υπήρξαν το τρίτο μόλις συγκρότημα που έλαβε χρυσό δίσκο στη χώρα μας), είναι στην πραγματικότητα μια καλυμμένη διαμαρτυρία κατά της “ασφυκτικής” ΓΛΔ. Η αποστολή του συγκροτήματος ήταν ευκολότερη, καθώς οι στίχοι που μελοποίησαν ανήκαν σε ήδη δημοσιευμένο ποίημα, άρα δε θα υπήρχε πρόβλημα με τη λογοκρισία. Το τραγούδι είναι εν πολλοίς ερωτικό, αλλά ο “συνθηματικός” στίχος, με το τελευταίο του κομμάτι να επαναλαμβάνεται διαρκώς μέσα στο κομμάτι, είχε όλο το “ζουμί”: Παραπονιέται ένα πουλί, προσέξτε το φτέρωμά μου/το βρέχει η βροχή, πετάω μες στον κόσμο.

Θα μπορούσε κανείς να πει ότι είναι η φράση είναι πολύ φλου αρτιστίκ για να ερμηνευτεί πολιτικά κι ότι η “αντικαθεστωτική” του ερμηνεία ήρθε αναδρομικά μετά τις ανατροπές. Στην περίπτωση των Σίτυ ωστόσο, πιστεύουμε τις αγνές αντεπαναστατικές τους προθέσεις τη στιγμή του συγγραφής του τραγουδιού (1977), καθώς τα μέλη του δεν ήταν όψιμοι αντικαθεστωτικοί, αλλά από τους κατεξοχήν αντιπάλους του σοσιαλισμού στη μουσική σκηνή της ΓΛΔ, κι από τους συνυπογράφοντες του “Ψηφίσματος Μουσικών και Τραγουδοποιών της Ροκ” το Σεπτέμβρη του 1989 που καλούσαν την κυβέρνηση της χώρας σε “μεταρρυθμίσεις”, εκφράζοντας την “ανησυχία” τους για την κατάσταση στο εσωτερικό της χώρας. O δε αρχικός τραγουδιστής του συγκροτήματος, επίσης Βούλγαρος, Εμίλ Μπογκντάνοφ, που είχε επιλέξει το ποίημα προς μελοποίηση, αυτομόλησε στη Σουηδία πριν κυκλοφορήσει το τραγούδι.

Another Brick in the wall (Pink Floyd 1979)

Συνήθως θεωρείται ριζοσπαστικό τραγούδι, ύμνος κατά του κονφορμισμού του βρετανικού εκπαιδευτικού συστήματος και της κοινωνίας της χώρας ευρύτερα, σε μια χρονιά μάλιστα που στην εξουσία ανερχόταν η Μάργκαρετ Θάτσερ. Πέραν από την αναφορά του “τείχους” στον τίτλο, είναι γεγονός πως η δημιουργία του τραγουδιού δεν είχε σχέση με το βερολινέζικο τείχος, αλλά βασιζόταν στις εμπειρίες του ίδιου του συνθέτη Ρότζερ Γουότερς στην παιδική του ηλικία, αλλά και αργότερα. Μια φήμη αναφέρει ωστόσο πως όταν εκείνος εκδιώχθηκε από τους Πινκ Φλόυντ, ορκίστηκε πως δε θα ξαναπαίξει ζωντανά το τραγούδι πριν να έπεφτε το τείχος του Βερολίνου. Όπως και ‘να χει, αμέσως μετά την πτώση του τείχους ο Γουότερς άρχισε να προγραμματίζει συναυλία στο Βερολίνο, με τίτλο “The Wall: Live in Berlin” που έλαβε χώρα στην Πότσνταμερ Πλατς του τέως Δυτικού Βερολίνου στις 21 Ιούλη 1990, λίγο μετά την οικονομική ενοποίηση των δύο Γερμανιών και ελάχιστους μήνες πριν την οριστική διάλυση της ΓΛΔ. Η εποχή ήταν ευνοϊκή για μια νέα νοηματοδότηση του τραγουδιού, αυτή τη φορά σε αντεπαναστατική κατεύθυνση.

Wind of change (Scorpions 1990)

Kαι φτάνουμε στο αποκορύφωμα της αντίδρασης στο πεντάγραμμο, τον επίσημο ύμνο της αντεπανάστασης, ή για την ακρίβεια του προοιμίου της, της Περεστρόικα. Το πιο αναγνωρίσιμο σφύριγμα στην ιστορία της μουσικής, δια χειλέων Κλάους Μάινε (σφύριξα κι έληξες, σοσιαλισμέ) σε μια από τις πιο χαρακτηριστικές εισαγωγές σε τραγούδι έβερ, κι εκατομμύρια αναπτήρες σε όλο τον κόσμο να παλινδρομούν στους ρυθμούς των ανατροπών.

“Παραδόξως”, δε θα ακούσετε πότε να το χαρακτηρίζουν “στρατευμένο” τραγούδι, διότι στρατευμένοι είναι μόνο κάτι κολλημένοι κομμουνιστές. Οι δημιουργοί του βέβαια καθόλου δεν κρύβουν, ίσα-ίσα καμαρώνουν για τη στράτευσή τους στο πλευρό των -προσωρινών- νικητών της ιστορίας και δεν παραλείπουν να αναφέρονται στην ιστορία της δημιουργίας του. Όλα ξεκίνησαν μια από τις περιοδείες τους στην ΕΣΣΔ, τον Αύγουστο του 1989, όταν ένιωθαν την αλλαγή στην ατμόσφαιρα κι έβλεπαν τον Κόκκινο Στρατό που φύλασσε τις συναυλίες να τους πετά κέρματα και να ενώνεται με το πλήθος. Όπως έλεγε ο Μάινε, η έμπνευση του ήρθε ένα βράδυ στο πάρκο Γκόρκι καθώς κοιτούσε τον ποταμό Μόσχοβα, κι αμφότερα βρίσκουν βέβαια αναφορά στους στίχους του τραγουδιού που “αποτελεί την προσωπική μου επεξεργασία όσων συνέβησαν τα τελευταία χρόνια στην ΕΣΣΔ και τον κόσμο”. Αν και γράφτηκε το Σεπτέμβρη του 1989, δεν κυκλοφόρησε παρά το Νοέμβρη του 1990, οπότε η σύνδεσή του με την πτώση του τείχους είναι αναχρονιστική. Όχι όμως και με εκείνη της διάλυσης της ΕΣΣΔ, καθώς υπήρξε μάλλον ο επικήδειός της, με συνειδητή εξάλλου πρόθεση του ίδιου του Γκορμπατσόφ, που προσκάλεσε το συγκρότημα στο Κρεμλίνο στις 14 Δεκέμβρη 1991, μέρες πριν το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης.

Η τραγική ειρωνεία είναι πως οι στίχοι ουσιαστικά περιγράφουν αυτό που ήταν, ή τουλάχιστον προσπάθησε να γίνει ο σοσιαλισμός που γνωρίσαμε: Ένας κόσμος όπου τα παιδιά του αύριο θα μπορούσαν να ονειρεύονται. Τα χρόνια πέρασαν, ο άνεμος της αλλαγής δεν άφησε τίποτε όρθιο, ανάμεσα τους και τους ίδιους τους Σκόρπιονς, που σε μια περίεργη εκδίκηση της ιστορίας δεν άγγιξαν ποτέ δημιουργικά τις κορυφές που είχαν κατακτήσει πριν τις ανατροπές. Στη Ρωσία βέβαια η δημοφιλία τους ακόμα μπορεί να συναγωνιστεί διεθνώς μόνο εκείνη που απολαμβάνουν στην Ελλάδα, σε αντίθεση με εκείνη του Γκόρμπι, που έκτοτε κείτεται στα Τάρταρα που της αξίζει.